بۆچی دوا پێنج‌شەممەی ساڵ ڕۆژی سەردانی گڵکۆی ئازیزانە

 لەنێو کۆمەڵگەی کورد و ئێرانییەکانیشدا باوە کە بەتایبەت ئێوارەی ڕۆژانی پێنج‌شەممە سەردانی

وێنەی کێلێک لە لوڕستان

گڵکۆی مردووەکانیان دەکەن و لەوێ وێڕای فاتیحادادان و نزا و پاڕانەوە، شیرینی و شەربەت بەسەر منداڵاندا دابەش دەکەن و بە جۆرێک خێرات بۆ مردووەکانیان دەبەشنەوە. ئەم نەریتە بەرگی ئیسلامی بە بەردا کراوە و بە کۆمەڵێک قسە و گێڕانەوەی پیاوان و پێشەوایانی ئایینی پشتئەستوور کراوە بەڵام لە بنەڕەتدا پێوەندیی بە ئیسلامەوە نییە و زۆر کۆنترە.

 لە بابەتی چوارشەممەسووریدا باسی ئەوەم کردوە کە هەر کام لە ڕۆژەکانی حەوتوو بەپێی پلەکانی ئایینی میترایی بەسەر یەکێک لە خوداکانی ئەو ئایینەدا دابەش کراون. ڕۆژی شەممە کەوتۆتە نێوەڕاستی ئەو حەوت ڕۆژەوە کە لەلایەک یەکەمین و لەلایەکی دیکەش حەوتەمین ڕۆژی حەوتوویە و ڕۆژی میترایە. میترا بەرامبەری خۆرە و ناوی "شەممە"ش لە شەمەش وەرگیراوە کە لە مێزۆپۆتامیا یان دووئاوان خودای خۆر بووە. 

ڕۆژی یەکشەممە هی خودای بایە کە لە پلەی یەکەمی ئایینەکەدا، دووشەممە هی دایک-خودای ئاو لە پلەی دووهەم، سێ‌شەممە هی خودای خاک لە پلەی سێهەم، چوارشەممە هی خودای ئاگر لە پلەی چوارەم و پێنج‌شەممە هی خودای مانگ یان خودای چاکە لە پلەی پێنجەمدایە. جومعە یا هەینی‌ش هی خودای شەڕ یان ئیندرایە لە پلەی شەشەم‌دا. 

خودای مانگ یان ڤاروونا کە ڕۆژی پێنج‌شەممە هی ئەوە و لە پلەی پێنجەمدایە، خودای پاراستنی تۆرەمەی گیا و گیانداران و خودای ڕۆح و ڕەوانی پاکە. دەشزانین لە باوەڕی پێشینان و خەڵکی ئێستاشدا ئەوەی لە مردوو دەمێنێتەوە، ڕوحاناتەکەیەتی. واتە لەش دەمرێ بەڵام ڕۆح نەمرە و بە زیندوویی دەمێنێتەوە.  هەر بۆیەش سەردانی گڵکۆی مردووان لە ڕۆژی پێنج‌شەممەدا پێوەندیی بە خودای مانگەوە هەیە. 

بەڵام ئاخۆ بۆچی دوایین پێنج‌شەممەی ساڵ لەو بارەوە گرینگیی زیاتری پێدراوە؟

لە حیسابی پێشینانی ئێمەدا ساڵ بە دوازدە مانگی سی ڕۆژە دابەش دەکرا کە دەیکردە ٣٦٠ ڕۆژ. بەو پێیە پێنج ڕۆژ کەمی دێنا. بۆ پڕکردنەوەی ئەو کەمایەسییە، دوای کۆتایی مانگی ڕەشەممە، لە ساڵی ئاساییدا پێنج ڕۆژ و لە ساڵی پڕ یان کەبیسەدا شەش ڕۆژیان بە ساڵەکەوە زیاد دەکرد. ئەو پێنج ڕۆژە کە لە فەرهەنگی کورددا بە پەنجەی تار و لە فارسیدا بە "پنجە دزدیدە" یان "بهیزک" و لە عەرەبیدا بە "خمسە المسترقە" دەناسرا، سەر بە هیچ مانگێک نەبوو و لە دەرەوەی زەمان هەژمار دەکرا. هەر بۆیەش وەک ڕۆژانی نائاسایی، ئاڵۆز و دوور لە تەکووز و ڕێکوپێکیی زەمان سەیر دەکران. ڕاست وەک ئەو ڕۆژانەی کە بە پێی دەقە ئایینییەکان هێشتا جیهان بەتەواوی نەخوڵقابوو و ڕێکوپێک نەکرابوو. دیارە ئەو چیڕۆکی خوڵقانە دەبێ لەسەر بنەمای ساڵی کەبیسە داڕێژرابێ چونکە لە زۆربەی دەقە ئایینییەکاندا - هەر لە ئایینەکانی مێزۆپۆتامیاوە تا یەهوودی و ئیسلام و تا مەسحەفا ڕەشی ئێزدی - خودا جیهانی لە شەش ڕۆژدا خوڵقاند و ڕۆژی حەوتەمی کرد بە ڕۆژی پشوو. ڕۆژی حەوتەم دەبێتە ڕۆژی شەممە کە ڕۆژی خودای خۆرە وەک بەرزترین پلەی ئایینی میترایی. ئەو قسەیەی کە دەڵێن "کەم ڕێك دەکەوێ شەممە بە نەورۆز" واتە زۆر ساڵی پێدەچێ تا ئەو ڕێککەوتە وا ڕێک دەبێتەوە کە ڕۆژی پشووی دوای خوڵقانی زەوی ڕاست بکەوێتە ڕۆژی خۆیەوە واتە ڕۆژی شەممە و یەکەم ڕۆژی نەورۆز. بەو پێیە ئێمە واتایەکی ئایینیمان بۆ ڕۆژی نەورۆز دۆزیەوە کە بە مانای ڕۆژی نوێی دوای شەش ڕۆژی ئافراندن یان یەکەم ڕۆژی دوای خوڵقانە. 

پێشینان پێیان وا بوو ڕۆحی مردووەکان لە کۆتایی ساڵدا دەگەڕێنەوە تا لە بارودۆخی وەچەکانی خۆیان ئاگادار بن. لە پشکی ٤٩ی فەروەردین یەشتی ئاڤێستادا هاتووە کە "فرەوەرە خاسە بەتوانا و پاکەکان لە کاتی جێژنی گاهەنباردا لە ئارامگەکانی خۆیانەوە دەگەڕێنەوە سەر هەرد و دە شەو لەسەر یەک بۆ ئاگاداربوون لە بارودۆخی وەچەکانیان لێرە دەمێننەوە."  گاهەنبار هەر ئەو شەش ڕۆژەیە کە جیهانی تێدا خوڵقێندرا و بەپێی ئاڤێستا کەوتۆتە کۆتایی ساڵەوە.

 بابەتی گەڕانەوەی ڕۆحی مردووان لە ڕۆژانی پەنجەی تاردا لە کۆمەڵێک داب و نەریتی کوردەواریشدا ڕەنگی داوەتەوە. بۆ وێنە لە یاریی هەتەرێ و مەتەرێ یان لە کۆسە بەداس و ئەو داب و نەریتانەدا کە لە چوارشەممە سووری و شەوانی دواتردا بەڕێوە دەچن. لەو یاریانەدا یاریکەران ڕووخساریان دەمامک دەدەن بۆ ئەوەی نەبیندرێن و نەناسرێنەوە. بەو جۆرە دەیانهەوێ ڕۆڵی ڕۆحی گەڕاوەی مردووەکان بگێڕن و خەڵک بەناوی ئەوانەوە دیاری و خێراتیان بدەنێ. هەروەها لە یاریی میری نەورۆزیشدا ڕەنگدانەوەی هەیە کە تایبەت بە ڕۆژانی پەنجەی تارە و لەو ماوەیەدا شا یان دەسەڵاتدار دەسەڵاتی خۆی ڕادەستی میرێکی بەقەستی بەناوی میری نەورۆزی دەکرد.

ئەم گەڕانەوەی ڕۆحی مردووەکان لە ڕۆژانی کۆتایی ساڵدا و پێوەندیی ڕۆژانی پێنج‌شەممە بە خودای ڕۆح و ڕەوانە پاکەکان و، سەردانی گۆڕی مردووان لە ڕۆژانی پێنج‌شەممەدا و  ژمارەی ڕۆژەکانی پەنجەی تار کە ئەویش پێنج ڕۆژە بەڵام وەک بابەتی "شەممە بە نەورۆز" کەمتر وا ڕێک دەکەوێ کە کۆتاییەکەی بکەوێتە ڕۆژی پێنج‌شەممەوە، هۆکاری داکەوتنی ئەو نەریتەن کە زیندووەکان لە کۆتا پێنج‌شەممەی ساڵدا بەتایبەتی و  بەگرینگیی زیاترەوە سەردانی گۆڕی مردووەکانیان بکەن، لێیان بپاڕێنەوە و بۆیان بپاڕێنەوە. ڕەنگە ئەوە بە جۆرێک بەڕێکردنەوەی ڕۆحی ئەوان بۆ شوێنی پێشوویان بووبێ دوای کۆتایی ئەو ماوەیە کە میوانی زیندووەکان بوون. 

چوارشەممە و چوارشەممە سووری لە هزر و باوەڕە لەمێژینەکانی کوردەواری‌دا

تاهیر قاسمی

چوارشەممە سوورە، چوارشەممە سووری، چوارشەممە سؤری، چوارشەممە سوورێ، چارشەمما سۆر، قوڵە چوارشەممە و کوڵەچوارشەممە جێژنی ڕێزگرتن لە دوایین چوارشەممەی ساڵ و دوایین جێژنی ساڵی هەتاوی‌یە. جێژنێک کە نیشانە سەرەکیەکەی کردنەوەی ئاگر و یاری لەگەڵ ئاگرە.

وشەی سوور لە چوارشەممە سوورە و شێوەکانی دیکەیدا بێجگە لەوە کە دەکرێ ئاماژە بە زۆری و سووریی ئاگرێک بێ کە ئەو ڕۆژە دادەگیرسێ، لە سووران (شایی و خۆشی)، سوورانە (جێژنی خەرمان هەڵگرتن) و خەتەنەسوورا‌ن‌ (جێژنی خەتەنەکردنی کوڕ)دا هەیە و مانای جێژن و خۆشی دەگەیەنێ. جێژنێک کە پتر خەڵکی و خۆماڵییە و گرینگی و چۆنیەتی بەڕێوەچوونەکەی لە ئاستی جێژنە گەورە و گشتگیرەکاندا نییە. لە چوارشەممە سووریشدا نان و خوانی تایبەت ساز ناکرێ، داب و دەستووری جۆراوجۆری نییە و زیاتر هەر لە چوارچێوەی ئاورکردنەوە و شادی لەگەڵ ئاگردا بەڕێوە دەچێ.

چوارشەممە سووری زیاتر لە نێو نەتەوەکانی ئێراندا باوە و کوردانی ڕۆژهەڵاتیش ساڵانە کەموزۆر بۆنەکە بەڕێوە دەبەن. لەنێو ئێزدیەکان‌یشدا جێژنێکی هاوشێوە بەناوی "چارشەمما سۆر" هەیە کە دەکەوێتە یەکەم چوارشەممەی مانگی نیسانی هەر ساڵێکەوە. بەو پێیەش لەگەڵ چوارشەممە سووریی کوردانی ڕۆژهەڵات و ئێرانییەکان نیزیک بە دوو حەوتوویان جیاوازی لە بەیندایە. بەڵام ئەو جیاوازییە بەمانای نالێکیی چوارشەممە سووری لەگەڵ چارشەمما سۆر نییە و مەودای بەڕێوەچوونیان زیاتر بۆ لێکدابڕانی درێژماوە، جیاوازیی جواغرافیایی و جیاوازیی بەکارهێنانی ساڵی زایینی لەحاند ساڵی هەتاوی دەگەڕێتەوە.

گرینگیی "جەژنا چارشەمما سۆر" لەنێو ئێزدیەکان‌دا تا ئاستێکە کە جێگای جێژنی نەورۆزی گرتۆتەوە و تەنانەت وەک جێژنی سەری ساڵی ئێزدی هەژمار دەکرێ. جێژنەکە تەنانەت سنووری ئایینیشی بڕیوە و وەک جێژنێکی نەتەوەیی و کوردستانی جێی گرتوە. لە قەولێکی ئێزدی‌دا هاتوە:

‏“چارشەمما سەرێ نیسانێ

شێخ ئادی، شێخ شمس خواست دیوانێ

خوەدێ بەرێ خوە ددە ئێزیدخانێ

ئەڤە جەژنا کوردستانێ”‏

یان؛

چارشەمبا سەرێ نیسانێ

شەرفەدین میرە ل دیوانێ

خەبەر بدەن کوردستانێ

بەرە قەوی بکەن ئیمانێ

 ئێزدییەکان لە ڕۆژی چارشەمبا سۆردا سەردانی یەکتر دەکەن، سەردانی شوێنە پیرۆزەکان دەکەن، گۆڕی مردووەکانیان بەسەر دەکەنەوە و بۆیان دەپاڕێنەوە. نەمر محەممەد ئەمین زەکی بەگ سەبارەت بە چارشەمما سۆری ئێزدییەکان دەڵێ: "هەموو ئەووەڵی چوارشەممۆی مانگی نیسانی ڕۆمی، بە دەف و زوڕنا ئەچنە سەر قەبران و لەوێ ئەخۆن و ئەخۆنەوە، نان بە فەقیر ئەدەن."(١) ئێزدییەکان لەو ڕۆژەدا هەروەها لە لالشی پیرۆز کۆ دەبنەوە, مۆم یان پڵیتە دادەگیرسێنن، هێلکان دەکوڵێنن، ڕەنگیان دەکەن و توێکلی هێلکەکان تێکەڵ بە گوڵی سوور دەکەن و بە دەرک و بانانی وەردەکەن. هەروەها گوڵی سوور بە دەرگای مەزارەکانەوە هەڵدەواسن. ڕەنگە ئەوە جۆرێک وڵامدانەوە بە وشەی سووری چارشەمما سۆر بێ یان بە پێچەوانە، سووریی چارشەممە سووری لەو نەریتی گوڵی سوورە وەرگیراوە.

لەنێو ئایینی یارسان‌دا جێژنێک بەناوی چوارشەممە سووری نییە بەڵام لەنێو کۆمەڵگەی یارسان‌دا جێژنەکە بە ناوی "ئاگری نەورۆز" ساڵانە لە هەمان ڕۆژدا و بە کردنەوەی ئاگر لەسەر بان یان دوندی چیاکان، بە گەرموگوڕی بەڕێوە دەچێ.

چوارشەممە سووری لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە "کوڵە چوارشەممە" یان "قوڵە چوارشەممە"ش ناسراوە. کوڵە و قوڵە هەردوو بە واتای کورت و کۆتایین کە بە پێی ناوچە و زاراوەکان جیاوازی لە گوتنیاندا هەیە. بەڵام هەم سەبارەت بە ڕەنگی سووری ئەو ئاگرەی لەو ڕۆژەدا وەک نەریتی سەرەکیی بۆنەکە دادەگیرسێ و هەمیش بەو جۆرەی لە جێژنی ئێزدییەکان‌دا گوڵی سوور ئەو دەورە گرینگ و سەرەکییەی هەیە، بەدوور نییە وشەکە نە کوڵ و قوڵە بەڵکو "گوڵ" و "گوڵە چوارشەممە" بێ.  گۆکردنی وشەکە لە ناوچەی قوروە بە "چارشەممە گولی"، لە ئاردەوێڵی ئازەربایجان بە "گول چارشەمبە" و لە گێڵان بە "گولەگولە چارشەمبە" ئەو بۆچوونە بەهێز دەکا. (٢)

 بەدەر لە گرینگیی جێژنی چوارشەممە سووری، ڕۆژانی چوارشەممە لە فەرهەنگی کۆنی خەڵکی کوردستان‌دا بە گشتی گرینگی زۆری هەیە. تا ئاستێک کە حەوتووانە لەو ڕۆژەدا جۆرێک جێژن و خۆشی بەڕێوە چووە و خەڵک کەمتر کاروباری ئاسایی یان کاری گرینگی خۆیان لە ڕۆژانی چوارشەممەدا ڕاپەڕاندووە. بەتایبەت ڕۆژانی چوارشەممەی وەرزی بەهار ڕۆژانی گەشت و گەڕان و چوونە دەشت و دەر بووە. پیرەمێردی نەمر لە باسی ڕۆژەکانی حەتوودا، ڕۆژی چوارشەممەی بە ڕۆژی سەیران و ئاهەنگ ناساندوە؛

«یەک شەموو» نەمام بنێ، دێتەبەر

«دووشەمموو» هەڵسە بچۆرە سەفەر

«سێ شەموو» نەحسە بۆ کورد بە جەنگە

«چوارشەمموو»ی بەهار سەیر و ئاهەنگە

«پێنج شەمموان» باشە بووکی تیا دەبەن

هەینی بە جەژنی مۆمین ناو ئەبەن

«شەمموو» تەعتیلی جوولەکەی تیایە

لای من هەموویان ڕۆژی خودایە (٣)

زیوەری شاعیریش ئەو قسەیەی پیرەمێرد سەبارەت بە سەیران و گەڕانی ڕۆژانی چوارشەممە پشتراست دەکاتەوە و دەڵێ:

چەند خۆشە دەوری پیرمەسوور لای هەستیار

بێ غەم ئەڕوا زەرد و سوور بە لەنجەولار

یاخۆ بەهاری ساڵانی ڕابردوو

کە ژن و پیاو لە سەیران بوون چوارشەمموو

ژیانێکی خۆش و بە فەنتازی بوو

نە باسی فاشیستی و نە هی نازی بوو (٤)

هەر لەم پێوەندییەدا فایق بێکەسیش باسی بەزم و خۆشیی چوارشەممۆی بەهارانی دەڤەری سلێمانی دەکا و دەڵێ:

چوارشەممووان هەرایە

ڕۆژی بەزم و سەفایە

ئازادی ئاشکرایە

ڕەش بەڵەک و سەمایە

بۆ دەردی دڵ دەوایە

کاشکی هەروا بووایە(٥)

ئەم سەیران و گەڕانی ڕۆژانی چوارشەممەیە لەلای دەر و جیرانەکان پێچەوانە بووەتەوە و بووە بە ڕۆژانی نەحس و نەهاتی. لە ئایینی ئیسلامدا ڕۆژی چوارشەممە ڕۆژی شووم و ڕۆژی نەخۆشییە. ئەوەش پێچەوانەی باوەڕی پشت ئەو نەریتانەیە کە لە سەرەوە باس کران. لە حەدیسێکدا لە زمان پێغەمبەری موسوڵمانان دەگێڕنەوە؛ جوبرەئیل هاتە لام و سوێندی دام کە ڕۆژی چوارشەممە ڕۆژێکی شوومە"(٦) لە زمان عەلی کوڕی ئەبووتالبیش شوومی ڕۆژانی چوارشەممە بۆ ئەوە دەگێڕنەوە کە "قابیل لە دوا چوارشەممەی مانگدا هابیلی کوشت و خودا لە هەمان ڕۆژدا ڕەشەبای بۆ سەر هۆزی عاد نارد"(٧). مامۆستا عەبدولکەریمی مودەڕیس بنەمای باوەڕی ئیسلام بە شوومیی ڕۆژانی چوارشەممەی بۆ نەخۆشکەوتنی پێغەمبەر لە ڕۆژی چوارشەمەدا گەڕاندۆتەوە و بەسەرهاتەکەی ئاوا هۆنیوەتەوە:

لە ساڵی یازدە لە مانگی سەفەر

جوبرەئیل هێنای بۆ «خير البشر»

«وَاتَّقُوا يَوْما تُرْجَعُونَ فيه»

ئیشارەی مەرگی حەزرەتی وەجیهـ

ڕۆژی دووشەممە، بیست و حەوتی مانگ

رێکی خست سوپای بەرزی بەناوبانگ

ڕۆژی چوارشەممە کەوت بە نەخۆشی

ئازار وجوودی ئەوی داپۆشی(٨)

 

پەتا و نەخۆشی و پێویستیی بە دەوا و دەرمان لە ڕۆژانی چوارشەممەدا، لە شێعرێکی مەحوی‌شدا ڕەنگی داوەتەوە:

شەمبە بۆ ڕاوە، بە یەکشەمبە بینا دانێ، بە دوو

شەمبە ڕیحلەت کە، حەجامەت بگرە گەر سێ شەمبە بوو

چوارشەمبە بۆ دەوا نۆشین و شەمبەی پێنجەمین...

بۆ موناجات و دوعایە، جومعە بۆ تەزویج و شوو (٩)

 ئەو باوەڕە لە شانامەی فیردەوسیش‌دا بەرچاو دەکەوێ کە پێی وایە ئەو ڕۆژەی حەوتوو نەهاتییە و باشترە دەست بۆ کار و مەبەست نەبردرێ؛

ستارەشمر گفت بهرام را             که در «چارشنبه» مزن کام را

اگر زین بپیچی گزند آیدت          همه کار ناسودمند آیدت (١٠)

(ئەستێرەژمێر وتی بە بارام؛         لە چوارشەممەدا مەکە هیچ کارێ

ئەگەر وا نەکەی زیان دەبینی      دێتە سەر ڕێگات هەموو خەسارێ)

ڕەنگە دانانی چوارشەممەبازاڕەکان لە شار و ناوچە جۆراوجۆرەکاندا هەر لەو چوارچێوەیەدا و بەرهەمی ئەو باوەڕە بووبێ بەڵام وەک گوترا، لە باوەڕی کورددا چوارشەممە نەک ڕۆژی نەخۆشی و ناخۆشی نییە بەڵکو ڕۆژی خۆشی و پیرۆز و مبارەکیشە. هەمدیسان زیوەر سەبارەت بە ڕۆژەکانی حەفتە و پیرۆزیی ڕۆژانی چوارشەممە دەڵێ:

بەخێر هاتی ئەی شەمە

لە پاش تۆ(یە) یەکشەمە

ئەی موبارەک دووشەمە

دوای تۆوە دێ سێشەمە

چوارشەمە موبارەکە

پێنجشەمە تەدارەکە

جومعە ئەچینە گەڕان

بۆ زیارەت و سەیران (١١)

 

ئەم باوەڕی بە شووم و هۆی نەخۆشی زانین و پێوەنەهاتن و چوونە سەیران و گەشت و گەڕانی ڕۆژانی چوارشەممە ڕەگی لە ئایینی کۆن و لەو باوەڕە کەونارەدایە کە لە کۆنەوە ئەو ڕۆژەی حەوتووی بۆ زیارەت و چوونە سەر چاک و پیران دیاری کردوە. ئەم باو و باوەڕە لە فەرهەنگ و لە گۆرانیی فۆلکلۆریش‌دا ڕەنگی داوەتەوە:

 دەچمە سەری سوڵتانی چوارشەممە نایەمەوە            

بەختی خۆم و یارەکەم چلدانە دەگرمەوە (١٢)

 

یان؛

سبەینێ چوارشەممۆیە ساز بن بچینە چاکی

 دۆست گرتن بۆیە خۆشە بۆ وەڕەزی و غەمناکی .. (١٣)

"مەلا قادری ئارمردە نزیکی حەفتا ساڵ لەمەوبەر گلەیی لە موفتی پێنجوێنی و خەڵکی پێنجوێن دەکات کە وەک جاران ڕۆژی چوار شەممان ناچنە سەر شەخس و ئەرکی ئاینیی ئیسلامی خۆیان بەجێناهینن و لە بەشێکی شیعرەکەیدا دەڵێت:

[..] داخی بەجەرگم ئاخر زەمانە

نیشانەی چاکی ڕوو لە نەمانە

من لەبیرم دێ وەختی منداڵی

عالەم پەشێوحاڵ لەبەر بەتاڵی

بە تۆپێ جاو و یەک تەغار هەرزن

شەقیان هەڵدابوو لە خەفەت خواردن

ڕۆژی چوارشەمووی هەموو بەهارێ

عالەم ئەچوونە سەر شەخس بەجارێ

ئەمڕۆ شەخس و پیر باویان نەماوە

چاڵغی و عود و تار، لە ناوا باوە(١٤)

زیارەتی ڕۆژانی چوارشەممە لە فەرهەنگی گەلانی جیرانیشدا هەیە. هەژار دەگێڕێتەوە: ڕۆژێک لەسەر قسەی خەڵک چووینە مزگەوتێک لە تەورێز بە ناوی (صاحب الامر) کە گوتیان چوارشەممۆیان زۆر خوشە. حەوش و ژووری مزگەوت لە ژن و کچ جمەی دەهات، بەردی دیواریان دەلستەوە کە بە مراد بگەن.(١٥)

هەمدیسان هەژار لە سەفەری دوورتریشدا ئاماژە بە بەردەوامیی ئەو نەریتەی ڕۆژانی چوار شەممۆیان دەکا و دەگێڕێتەوە: چووینە سەمەرقەند. [..] پیاوێکی زۆر خۆشیان ڕەگەڵ خستم بە ناوی «شەهیدۆف». فارسی زۆر چاک دەزانی. چووینە زیارەتی قەبری «قوسەم بین عەباس» کە سەرداری ئەسحابان بووە و لەوێ شەهید کراوە. بە سەدان ژن بە منداڵەوە هاتبوون چل دانەیان دەگرتەوە؛ نیازیان لێ دەخواست. شەهیدۆف گوتی: بێچارە دایکم ئەوە چوار چوارشەمۆیە دێتە ئێرە و نیازی ڕەوا نابێ! (١٦)

بێجگە لە گەشت و زیارەتی ڕۆژانی چوارشەممە، لە باوەڕی خەڵکی موکریاندا حەمام کردن و خۆ شوشتن لە ڕۆژانی چوارشەممەدا بە گوناهـ هەژمار دەکرێ. ئەمە لە شێعرێکی شاعیر "ناسری ئاغابرا"دا وەک باوەڕی گشتی و هێندەی تاوانی کوشتنی منداڵی پەری‌یەک ڕەنگی داوەتەوە:

..دایکم دەڵێ حەبەساوی

بە کچی لە ماڵێ ترساوی

چوارشەمبەی سەرت شووشتووە

ئاوی کوڵیوت ڕشتووە

تفلی پەریانت کوشتووە

دەستی وانت هەر لەسەرە

نەخۆشییەکەت زۆر خەتەرە(١٧)

بێجگە لەوانە لە باوەڕی خەڵکی موکریاندا، "بۆ چاک بوونەوەی منداڵی چلووگیربوو، خاک‌وخۆڵ و زبڵ‌وزاڵی نێو ماڵ خڕ دەکەنەوە و ‏چوار چوارشەممۆیان بەسەر منداڵەکەی‌دا بە ئاوی‌دا دەدەن".(١٨) هەروەها "نەخۆش لە ڕۆژی چوارشەممۆدا دەچێتە سەر ‏چاکی و گیسک یا کەڵەبابی لە ناو قسنەکەی‌دا دەکوژێتەوە و هەندێ لە گڵی سەر چاکەکە تێکەڵ بە خوێنەکەی دەکا و ‏دەو جێگایانەی لەشی دەدا کە باسی سووری گرتووە. 0"(١٩)‏ لە ناوچەی هەورامان و لای پێڕەوانی ئایینی یارسانیش ڕۆژانی چوارشەممە ڕۆژی زیارەتی مەزارگەی سوڵتان سەهاکە.(٢٠)

 ئەمانە دەبێ ئەو پرسیارەیان لای خوێنەر خوڵقاندبێ کە ئاخۆ هیندە گرینگی و پیرۆزیی ڕۆژانی چوارشەممە لە کوێوە و لە کام ئایین و بیروباوەڕەوە سەرچاوەی گرتووە؟

لە دەقە مێژووییەکانی وەک ئاڤێستا و دواتردا ئاسەواری دابەشکاریی حەوتوو بەرچاو ناکەوێ و زۆربەی خاوەنڕایانی ئێرانی لەسەر ئەوە کۆکن کە لە ئێرانی کەوناردا دابەشکاریی ڕۆژەکان لەسەر بنەمای حەوتوو نەبووە. لەبەرامبەردا هەر ڕۆژێک لە سی ڕۆژەکانی مانگ ناوی تایبەتیی خۆیان لەسەر بووە. تەنیا دەقێکی بوودایی کە لە ساڵی ٧٥٩ی زایینی لە سانسکریتەوە بۆ سەر زمانی چینی وەرگێڕدراوە و "یانگ چینگ فێنگ" لە ساڵی ٧٦٤ پەڕاوێزی بۆ نووسیوە، باسی ڕۆژەکانی حەوتووی بە زمانی چینی و هاوتاکەیان بە فارسیی نێوەڕاست و سۆغدی کردووە. لەو دەقەدا ناوی ڕۆژەکانی حەوتوو کە بە یەکشەممە دەست پێ دەکەن، بەو جۆرە هاتووە: یوشەمبەت (ڕۆژی پشوو)، دووشەمبەت، سێ‌شەمبەت، چەرشەمبەت، پێنج‌شەمبەت، شەش‌شەمبەت، شەمبەت. هەر لەو دەقەدا هاوتای سۆغدیی ئەو ڕۆژانە بەو جۆرە نووسراوەتەوە: مێهرڕۆژ (خۆر ڕۆژ)، مانگ ڕۆژ، بارام ڕۆژ، تیرڕۆژ، ئورمەزدڕۆژ، ناهیدڕۆژ و جییان‌ڕۆژ (کەیوان ڕۆژ). ئەو ناوانەش لە ناوی شەش هەسارەی ئاسمان واتە خۆر و پێنج هەسارەی ناسراوی ئەو سەردەم لەگەڵ ناوی ئاهۆرامەزدا وەک خودای زەردەشتی، وەرگیراون. (٢١)

دانانی ناوی هەسارەکانی ئاسمان بەسەر ڕۆژەکانی حەفتە لە زمانی لاتینیشدا تا ڕادەیەک لەو شێوازە نیزیکە کە بێجگە لە ڕۆژی یەکەم یان خۆرڕۆژ (Sunday)، ڕوون نییە کە ڕۆژەکانی دیکە چۆن و لەسەر چ بنەما و باوەڕێک بەو شێوەیە بەسەر ئەو هەسارانەدا دابەش کراون یان ناوی ئەو هەسارانەیان لێ نراوە.

ژمارەی حەوت وەک حەوت ڕۆژی حەوتوو، لە زۆربەی ئایینەکاندا ژمارەیەکی گرینگ و پیرۆزە. دەگوترێ یەکەمجار سۆمەرییەکان حەوت هەسارەی ئاسمانیان ناسی و ناویان لەسەر دانان و حەوت پەرستگەیان بۆ ساز کردن. دواتر خەڵکی کەلدە و بابل لەسەر بنەمای ئەو حەوت هەسارەیە، حەوت ڕۆژی حەوتوویان داهێنا. لە ئایینی میترادا ژمارەی حەوت ژمارەی خوداکانی ئەو ئایینەیە کە دواتر لە ژمارەی ئەمشاسپەندانی زەردەشتی، ژمارەی وتەکانی مەسیح ئەو کاتەی لە خاچ درابوو، ژمارەی ئەو ڕۆژانەی لە باوەڕی یەهوودیدا خوا جیهانی خوڵقاند و ژمارەی مەلایکەتەکانی خودا لە دینی ئیسلام و هتد..دا دووپات کرایەوە. خۆر بەرزترین پلەی ئایینی میترا و هێمای میترا خۆیەتی کە وەک دەبینین ڕۆژەکانی حەوتوو لە هەردووی سۆغدی و لاتینیدا بە ناوی ئەوەوە دەست پێ دەکەن. هەر لەو ڕاستایەدا وشەی "شەممە" کە بە شێوەگەلی شەم، شەمو، شەممۆ، شەمبە، شەنبە و شەمە گۆ دەکرێ لە ڕاستیدا کورتکراوەی وشەی "شەمەش"ە کە لە دووئاوان ناوی خۆر و لە عەرەبیدا بووە بە "شەمس". وشەی شەمەش لە کوردستانیش بۆ وێنە لەسەر ناوی شەمشەمەکوێرە (چەم - شەمەش- کوێرە: چاو بە شەمەش کوێر) و شوێنگەلی وەک شەمزینان (شەمەش دینان = خۆر دینان)، چەمچەماڵ (شەمەش ماڵ = ماڵی هەتاو)، چەمشار (شەمەش شار = شاری هەتاو) و هتد..دا بەر گوێ دەکەوێ. بەو پێیە ڕۆژەکانی حەوتوو لەسەر بنەمای شەمەش یان خۆر ڕۆنراون کە هەر ڕۆژێکی حەوتوو هی یەکێک لە خوداکانی میترایین. 

شەمەش وەک خۆی نەک یەکەم بەڵکو حەوتەمین ڕۆژی حەوتوویە بەڵام نیزیکترین هەسارە پێی، تیر یان مێرکوورییە کە هەسارەی خودای بایە لە پلەی یەکەمی میترایی‌دا و ڕۆژی یەکشەممە بە ئەو دراوە. ڕۆژی دووشەممە بۆ دا-خودای ئاو یان ئاناهیتا لە پلەی دووهەمی ئایینەکە تەرخان کراوە کە هەسارەی تایبەتیی ئەو ناهید یان زارایە. ڕۆژی سێ‌شەممە هی خودای خاک لە پلەی سێهەمدایە کە هەسارەی مێریخ بۆ ئەوە. هەر ئەمەش لەپشت باوەڕی نینۆک نەکردن و قژ نەبڕین لە ڕۆژانی سێ‌شەممەدایە.

بەر لە شەمەش یان میترا لە پلەی حەوتەم‌دا، رۆژی هەینی یان ئیینی‌‌یە کە ڕۆژی ئیندرایە. ناوی ئیندرا بە وشەکانی هەینی، ئینی یا ئادینەشەوە دیارە کە شێوە جیاوازەکانی ناوی دیکەی ڕۆژی جومعەن. ئیندرا خودای شەڕ و خودای پارێزەری ئایینە کە لە پلەی شەشەمی خوداکانی میترایی و لە دوای میترا ڕاوەستاوە. وەک لە بەیتی "شێخمەند و شێخڕەش"دا هاتووە، خودایەکی ئاشقە زیکرە(٢٢). بەو پێیەش ڕۆژی جوما یان جومعە کە ڕۆژی جەم بوون و کۆبوونەوە بۆ نوێژ و زیکر و پاڕانەوەیە، بە ئەو دراوە.  ڕۆژی پێنج‌شەممە، ڕۆژی خودای مانگ یان واروونایە کە لە پلەی پێنجەمی خوداکانی میتراییدایە. ڕۆژی چوارشەممەش کە بابەتی سەرەکیی ئەم باسەیە، هی خودای ئاگرە کە پلەی چوارەمی ئایینەکە بۆ ئەو تەرخان کراوە. نهێنیی حەمام نەکردن و خۆ نەشوشتنیش لە ڕۆژانی چوارشەممەدا پێوەندی بە ناتەبایی نێوان ئاو و خودای ئاگرەوە هەیە.

خودای ئاگر، خودای پاڵەوانان، قارەمانان و دەسەڵاتدارانە. ئەوانەی فەرماندەی سپا یان بەڕێوەبەرانی کۆمەڵگەن. کەسێ کە بەو پلەیە بگا، وەک نیشانەیەک لە پاکبوونەوەی وتار و کرداری لە گوناهـ و خراپە، دەست و زمانی بە هەنگوین دەشۆردرێ. هێمای شێری هەیە و هەموو ئەو شوێنانەی ناوی شێریان لەسەرە وەک گۆڕەشێر، شێرەمەرد، جاشێران و تاد. پێوەندییان بە ئەو خودایەوە هەیە. ئەو گۆڕ و گڵکۆ و مەزارانەش کە وێنە یان کۆتەڵی شێریان لەسەرە، هی خودای ئاگرن. گرینگیی ئاگر و ڕۆڵ و پێگەی قارەمانان و دەسەڵاتداران لە ژیان و پاراستنی خەڵک‌دا جێگایەکی گرینگتریان بە خودای ئاگر داوە. هەر بەو پێیەش ڕۆژی چوارشەممە پیرۆزیی زیاتری وەرگرتووە. چوارشەممە سووری و ئاگرەکەی لەڕاستیدا جێژنی خودای ئاگرە. هاوکات دەکرێ وەک جێژنی ماڵاوایی لە دوایین چوارشەممەی پیرۆزی ساڵ و لە ئاگریش سەیری بکرێ. ئاگرێک بە درێژایی زستان یاری خەڵک و گەرم کەرەوەی ماڵەکانیان بووە. گەلێک پەند و قسەی نەستەق پێوەندیی توندوتۆڵی نێوان مرۆڤ و ئاگر لە زستاندا دەگێڕنەوە؛ وەک "زستانان ئار و ئەز" یان "گوڵی زستان ئاگرە". بە نیزیکبوونەوە لە نەورۆز و بەهار، ئیدی ئاگر ئەو ڕۆڵ و پێویستییەی نامێنێ و وەک وەفادارییەک، لە دوا چوارشەممەی ساڵدا کە ڕۆژی خودای ئاگرە، بە ڕێزەوە ماڵاوایی لەو ماکە پیرۆزەی سرووشت دەکرێ.

 گرینگیی ئاگر و پێوەندیی جێژنی چوارشەممە سوورە لەگەڵ ئاگر و خودای ئاگر لە وشەکانی "هەتەرێ مەتەرێ"شدا پارێزراوە کە یارییەکی تایبەت بەو ڕۆژانەیە. لاوان و منداڵان لە سەربانی ماڵانەوە زەمبیلەیەک بە پشتێن ڕادەهێڵن و بە وتنی "هەتەرێ مەتەرێ شتێکمان بۆ بخەنە بن چەپەرێ" داوای جێژنانە دەکەن. وشەی "هەتەر" واتای ئاگرە و مەتەر واتای دایک. لەسەر یەک واتە "ئەی دایکی ئاگر جێژنانەمان بدەیە" کە دەکرێ دوعا و نزا بێ بۆ ئەوەی خودا پاڵەوان و قارەمانێک بە دایک ببەخشێ یان کۆرپەکەی بکا بە قارەمان و پاڵەوان کە خودای ئاگرە.

لە هیچ دەقێکی ئێرانیی پێش ئیسلام‌دا باس و ئاماژەیەک بە چوارشەممە سووری بەرچاو ناکەوێ. لەنێو دەقی نووسەرانی دوای ئیسلامیشدا ئاماژەیەکی ڕاستەوخۆ بەو ڕۆژە لەئارادا نییە. کۆنترین دەقێکی ئێرانی کە سووکەڵە ئاماژەیەکی بە چوارشەممە سووری کردبێ، کتێبی "تاریخی بوخارا" لە نووسینی ئەبووبەکر محەممەد کوڕی جەعفەری نەرشەخی‌یە (٨٩٩ - ٩٦٨ ز) کە باسی جێژنێکی بەناوی "سووری" کردووە و گومان دەکرێ مەبەستی چوارشەممە سووری بێ. نەرشەخی نووسیویەتی: "[..]جا چونکە ئەمیر سەدیدی کوڕی مەنسووری کوڕی نووح لەسەر تەخت دانیشت [..] هێشتا ساڵ تەواو نەببوو کە وەک شەوی سووری، بەو جۆرەی لەمێژە باوە، ئاگرێکی مەزنیان کردەوە. ئاور گرفەی کرد و میچی هۆڵەکە گڕی گرت و سەرەنجام هەموو کۆشکەکە سووتا."(٢٣) گەرچی لەو دەقەدا ئاماژەیەک بە ڕۆژی چوارشەممە نەکراوە بەڵام ڕستەی "هێشتا ساڵ تەواو نەببوو" و ناوی "سووری" و نەریتی کردنەوەی ئاگر ئەو گومانەی لێ کەوتۆتەوە کە ڕەنگە مەبەستی چوارشەممە سووری بێ.

لە شانامەدا ئەگەرچی دوو جار وشەی چوارشەممە هاتووە بەڵام ناوی چوارشەممە سووری و ئاماژەی ڕاستەوخۆ بەو بۆنە و جێژنەی تێدا نییە.

لە کوردستان ئەگەرچی بۆنەکە زیاتر لە ڕۆژهەڵات باوە بەڵام لە دیوی گەرمێن و باشووری کوردستانیش نامۆ نییە. بێجگە لە جێژنی چارشەمما سۆری ئێزدییەکان کە ساڵانە بەشێوەیەکی گەورەتر و گرینگتر بەڕێوە دەچێ، لە شێعر و تێکستی چەند شاعیر و نووسەری سەدەی بیستەمی ئەو بەشەی کوردستانیشدا ئاماژە بە بوون و بەڕێوەچوونی بۆنەکە کراوە. پیرەمێردی شاعیر لە شێعرێکدا کە لە ڕۆژنامەی ژین‌دا بڵاوی کردۆتەوە نووسیویەتی:

مانگی سەفەری ئەمساڵ زۆر تووش بوو

گێچەڵ و شەڕ و هەرامان تووش بوو

[..]دنیا کەوتبوە شەڕە کەڵەشێر

سەری جوجوڵە ببوە کەللەی شێر

هەموو گێچەڵی مانگی سەفەر بوو

کوڵە چوارشەموو دوێنێ تێپەڕ بوو(٢٤)

هەر لەم بارەوە دوکتور ئەحلام مەنسوور (١٩٥١ - ٢٠١٣) چیڕۆکی خۆشیی بەڕێوەچوونی ئەو جێژنە لە دەڤەری خانەقین ئاوا دەگێڕێتەوە: [..] ژن بەجیا و پیاویش بەجیا هەڵپەڕکێیان دەکرد. دەهۆڵ و زوڕنای عەلە سنجاوی و دوومەڵەگەکەی سەعە دەوڵچی و گۆرانێیەکانی خوداداد و خولە کەلۆر تێکەڵ ببوون، زەردەخەنە و پێکەنین لەنجە و گۆرانی چڕین لەسەر دەمی گەورە بچووک و ژن و پیاودا بوو، زۆربەی زۆری دووکاندار و کاسبکاران دەستیان لە ئیش هەڵگرتبوو و دووکانەکانیان داخستبوو و لەم بەزم و ئاهەنگەدا بوون کە لە خانەقی پێی دەوترێ «چوار شەممەسوورە». ئاهەنگی ئەو چوار شەممەسوورەیە هەرگیز لە یاد ناچێتەوە.(٢٥)

بەڵام سەرەڕای ئەو نموونانەی سەرەوە، جێژنی چوارشەممە سووری بێجگە لە لای ئێزدییەکان، لە ناوچەکانی دیکەی کوردستان نەماوە و زیاتر هەر لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان باوە. لەوێ ئاگر هێمای سەرەکیی جێژنەکەیە. تا کۆتاییەکانی سەدەی بیستەمیش، کوردانی ناوچە جۆراوجۆرەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە چەند ڕۆژ پێشترەوە پووشکە و دار و چرپییان کۆ دەکردەوە و لە سەربانان ئاگریان تێبەردەدا و بەدوریدا چەپڵەیان لێدەدا، گۆرانییان دەگوت و هەڵدەپەڕین. لە هێندێک شوێن ئەو ئاوردوویەیان بە حەوت بەش دابەش دەکرد و حەوت ئاگریان بە ڕیز هەڵدەکرد و بەنۆرە بەسەریاندا بازیان دەدا. لاوان لە چەند ڕۆژ پێشترەوە بە پەڕۆوپاڵ گۆ یان تۆپی پەڕۆیان ساز دەکرد، لە نەوتدا دەیانخوساند و لە ئێوارەی چوارشەممە سوورەدا تۆپەکەیان ئاگر دەدا و یارییان پێ دەکرد.

پشتێند ڕاهێشتن، سەرکولانە یان "هەتەرێ مەتەرێ" ناوی یارییەکی شەوی چوارشەممە سوورییە. لاوان کە لەو شەوەدا سەروچاویان دەمامک دەدەن و دادەپۆشن، پشتێندیان لە کولانەی ماڵانەوە شۆڕیان دەکردەوە و بە گوتنی "هەتەرێ مەتەرێ شتێکمان بۆ بخەنە بن چەپەرێ" یان "سەری ساڵێ، بنی ساڵێ یاخوا نەمرێ گەورەی ماڵێ" داوای دیاری و جێژنانە دەکەن. خاوەنماڵیش کە پێشتر چاوەڕوانی ئەو میوانە نەدیو و نەناسانەیە و خۆی ئامادە کردوە، هێلکە، مێوژ، گوێز، پارە یان هەرچی لە دەستی بێ، لە پشتێندەکەیان گرێ دەدا یان بۆیان لە زەمبیلەکە داوێ و پشتێندەکە ڕادەوەشێنێ تا هەڵیکێشێنە سەرەوە. زۆر جار لاوی ئەویندار ئەو شەوەی بە دەرفەت دەقۆستەوە و بەپێی قەراری پێشوو، زەمبیلەکەی بە ڕازاوەیی یان بە نیشانەیەکی تایبەتەوە ڕادەهێشت و کیژی ماڵەکەش لە خوارەوە دیاریی ئەویندارانەی وەک دەسرە، ئاوێنە، بۆن و شتی ئاوا بۆ لە زەمبیلەکە داویشت و بەم جۆرە خۆشەویستیی خۆیان بۆ یەکتر نوێ دەکردەوە. 

دابێکی دیکەی چوارشەممە سووری، سووتاندنی ئەسپەندەر لەلایەن ژنان و دایکانی کوردە و ئەوان پێیان وایە بەوە دەرد و بەڵا لە خۆیان و لە ماڵ و منداڵیان دوور دەکەوێتەوە.

هێلکە و هێلکە سوورکردن و یاریی هێلکەشکێنی و هێلکە خللۆرکردنەوە بەشێکی دیکە لە داب و نەریتەکانی چوارشەممە سوورییە کە ئەو یارییانە تا ڕۆژانی دوای نەورۆزیش بەردەوام دەبن.

بە کورتی ڕۆژانی چوارشەممە لە باوەڕە کەونارەکانی کورد و دانیشتوانی دیکەی هەرێمەکەدا ڕۆژانی پیرۆز و تایبەت بە زیارەت و چوونە سەر مەزاری چاک و پیران بووە. ئەم زیارەتانەش بەشێکی بۆ چارەسەری نەخۆشی و زیاتریش شێوەی جێژن و خۆشییان هەبووە. زۆر جار کچان و کوڕانی ئەویندار ئەوەیان وەک دەرفەتێک بۆ ژوان و دیدار یان شایی و هەڵپەڕین لەدەستی یەکدا قۆستۆتەوە. ئەوەش بنەمای جێژنی چوارشەممە سووری و گرینگیی ئەو ڕۆژە لە هزر و باوەڕی خەڵکی کوردستان و ئەو نەتەوانەدایە کە ساڵانە ئەو ڕۆژە جێژن دەگرن. نە حاکمانی ئێستا و پێشووی ئێران باوەڕیان بەو جێژنە هەبووە و نە لە باوەڕی کۆنی ئێرانییەکاندا دابەشکاریی ڕۆژەکانی حەوتوو جێگای هەبووە. هاوکات هەبوون و گرنگیی زۆری جێژنی چارشەمما سۆر لەنێو ئایینی ئێزدیدا، وێڕای ئاسەواری بەڕێوەچوونی جێژنەکە لە بەشەکانی دیکەی کوردستان لە ڕابردووی نە زۆر دووردا و بەربڵاویی بەڕێوەچوونی ئەو بۆنەیە لە ئێستای ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا، پشتی کوردی و کوردستانی بوونی ئەو جێژنە دەگرن و دەیسەلمێنن کە سەرەڕای هاوبەشیی جێژنەکە لەنێوان کورد و نەتەوەکانی ئێران‌دا، جێژنی چوارشەممە سووری نەک لەگەڵ بیروبڕوای کورد ناتەبایی نییە بەڵکو لە باوەڕە لەمێژینەکانی کۆمەڵگەی کەوناری کوردستانەوە هەڵقوڵاوە.

ژێدەر:

١- محەممەد ئەمین زەکی بەگ؛ خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان (جڵدی ١)؛ عەقیدەی یەزیدی
٢- ویکیپێدیای فارسی

٣-  پەندەکانی پیرەمێرد (لە ڤەژین بووکس هەڵگیراوە)
٤- دیوانی زیوەر (لە ڤەژین بووکس هەڵگیراوە)

٥- دیوانی فایق بێکەس (لە ڤەژین بووکس هەڵگیراوە)
٦- عەبد عەلی کوڕی جومعە حەوێزی - تەفسیری نورالتلقین بەرگی ٥، ل. ١٨٣ (بە فارسی

٧- سەرچاوەی پێشوو
٨- مەلا عەبدولکەریمی مودەڕیس - کتێبی بارانی ڕەحمەت (لە ڤەژین بووکس هەڵگیراوە)

٩- دیوانی مەحوی (لە ڤەژین بووکس هەڵگیراوە)
١٠- شانامەی فیردەوسی (لە ماڵپەڕی فارسی گنجور هەڵگیراوە)

١١- دیوانی زیوەر - ناوی ڕۆژەکان (لە ڤەژین بووکس هەڵگیراوە)
١٢- فۆلکلۆر

١٣- سەلاح پایانیانی؛ فەرهەنگی زارەکیی موکریان - بەرگی ت، ل.٤٥٢
١٤- سۆران حەمەڕەش؛ ئەستێرە و مانگی سەر مزگەوتەکان، بنەچەکەی تورکی، ئاینیی ئیسلامی یان ئاینیی سۆمەریە؟ (لاپەڕەی فەیسبووکی نووسەر)

١٥-  هەژار؛ چێشتی مجێور - لە تەورێز (لە ڤەژینبووکس وەرگیراوە)
١٦- سەرچاوەی پێشوو؛ سەمەرقەند

١٧- ناسر ئاغابرا - کەژاوەی گریان - ل.٧٢؛ شێعری تەنزی فاڵگیر
‏١٨- سەلاح پایانیانی؛ فەرهەنگی زارەکیی موکریان - بەرگی ت، ل. ٤٥٣‏

‏١٩- سەرچاوەی پێشوو
٢٠- محەممەدئەمین هەورامانی، میژووی هه‌ورامانی لهون، تاران، ۱۳۸۰ش

٢١- سیدە هانیە مؤمن - اعتبارسنجی روایات ناظر بر «نحوست روز چهارشنبه»
٢٢- تاهیر قاسمی؛ میترائیسم لە بەیتی شێخمەند و شێخڕەش‌دا

٢٣- کونگ فانگ ژن، واژه‌هایی از گاهشماری ایران در چین باستان، ترجمه استاد محمد باقری، در ویژه‌نامه تاریخ علم، تهران، ۱۳۷۲ - هەروەها بڕوانە؛ علی بلوکباشی در «مقاله چهارشنبه‌سوری» در مجله «هنر و مردم»
٢٤- پیرەمێرد - ڕۆژنامەی ژین، ژمارە 901 (لە ڤەژینبووکس هەڵگیراوە)

٢٥- ئەحلام مەنسوور - ڕۆمانی ئەڵوەن (لە ڤەژینبووکس هەڵگیراوە)

بنەمای ناوی ئێران

هونەرمەندی زانا و بەتوانای کورد کاک ناسری ڕەزازی سەبارەت بە ناوی ئێران بۆچوونێکی دەربڕیوە کە بە ئەرێنی و نەرێنی، دەنگدانەوەی زۆری لێ کەوتووەتەوە. دیارە ئەوە یەکەمجار نییە کە کاک ناسر لەسەر ئەو جۆرە چەمکانە و فێڵی دەسەڵاتدارانی فارس کە بۆ بە فارسی کردنی هەموو چەمک و بنەماکان هەوڵ دەدەن، لێکۆڵینەوە دەکا و بۆچوونی خۆی دەردەبڕێ. ئەو هەوڵ و لێکۆڵینەوانەشی دەچێتە چوارچێوەی ئەو هەوڵانەی کە ئەو بەشێوەی جۆراوجۆر بۆ ئاوڕدانەوە و پتەوکردنی هەستی نەتەوەیی لە ناوچەکانی خوارووی کوردستان دەیدا. ئەو وڵاتەی چوارسەد ساڵ لەژێر فەرمانی ڕیزە پاشایەکدا بووە کە بە ساسانی ناسراون، نیزیکترین نەتەوەی ناعەرەب بە ناوەندی دەسەڵاتەکەیان کوردانی خوارووی کوردستان بوون، زۆرترین ئاسەواری مێژووییان لە کوردستان بەتایبەت لەو بەشەی کوردستاندا بەجێ هێشتووە و ئەوەی کە ئەمڕۆ پێیان دەڵێن فارس، هەزار فەرسەخ لەو ناوەندە دوورە. کاک ناسر -ڕاست یان هەڵە- دەیهەوێ لەو ڕێگایەوە دەست بەسەر ئەو مێژوویە و لەوەشەوە دەست بەسەر ئەو وڵاتەدا بگرێ.

 کاک ناسر پێی وایە کە بنەمای ناوی ئێران، بەشێوەی ئیران نییە بەو جۆرەی ڕەزا شا ناوە ڕەسمییەکەی ئەو وڵاتەی لە پارسەوە بۆ گۆڕی بەڵکو ڕاستییەکەی ئێرانە. سەبارەت بە بنەمای ناوی ئێرانیش، ئەو پێی وایە کە وشەکە دەچێتەوە سەر وشەی ئێر بە مانای ئاگر. 

ئەگەر ئێر وەک ڕەگی ناوی ئێران بە مانای ئاگر بێ ئەوە دەکرێ "ئیر"یش وەک "ئار" و ئاور و ئاتر و ئاتوور و ئازەر و ئاتەش و.. بە شێوەیەکی دیکەی وشەکە بزانین. بەو پێیەش گۆڕانەکە تەنیا بەپێی فۆنەتیکی زمانی فارسی بووە نەک بە ئامانجی گۆڕینی واتاکەی. دیارە ئاگر لە باوەڕی پێشینیان و دانیشتوانی ئەو هەرێمەدا تا ئاستی پەرەستن گرینگ و پیرۆز بووە بەڵام تەنیا ماکی پیرۆز و جێگای پەرستن نەبووە و هاوشانی با و ئاو و خاک پەرستراوە. 

کۆنترین بەڵگەیەک کە ئاماژەیەک بە ناوی ئێرانی تێدا بێ، ئاڤێستایە. بەپێی باوەڕی خەڵکانی ئەو سەردەم، زەوی بە حەوت بووم یان بەش (لە گاتاکاندا Bumiia haptaithe ) دابەش کراوە. (یەسنای ٣٢ بەندی ٣) ئەم دەستەواژەیە لە بەندی ٣٣ی یەشتی هەشتەمیشدا بە شێوە Auui karsuuan y äis hapta بە واتای "بەرەو حەوت وڵات" هاتووە. بەشی نێوەڕاستی ئەو حەوتانە بەناوی Xvaniratha یان Xwanirah خڤەنیرەسە یان خوەنیرە ناوی هاتووە. ئەم بەشە بەتەنێ لە هەر شەش بەشەکەی دیکە گەورەترە، ڕووناکایی زیاترە و هەرچی باشە، بەو بەشە دراوە. نیشتمانی "ئەیرییانە ڤەیچ" و وەری جەمکەرد واتە ئەو پەناگەیەی کە جەمشید بۆخۆی درووست کرد، لەو بەشە هەڵکەوتووە. (ڤەندیداد، فەرگەردی ٢، بەندی ٢٠ - ٤٣). 

لە یادگاری ژاماسپیگ‌دا باسی ژاماسیگ‌دا، ویشتاسپ سەرەتا پرسیاری دانیشتوانی شەش بەشەکەی دیکە دەکا و ژاماسپ بە کورتی وڵامی دەداتەوە کە خەڵکانێک لە ئەرزە Arzah و سەڤە Savah دەژین زستانان قوربانی بۆ سرووش دەکەن، ئایینەکەیان باشە، عومری درێژیان هەیە و باڵندە و ماسی لە وڵاتەکەیاندا فرەیە. هەروەها خەڵکانێک لە چوار بەشەکەی دیکە بریتی لە Fradafas, Wioadafs, Worubarst, Woryjars  هەن، بەشێکیان لە شاخ و بەشی دیکەیان لە لێڕەواردا دەژین و لە نێویاندا کەسانێک لەگەڵ تۆ و کەسانێ دژی تۆن، بەشێکیان دەچنە بەهەشت و بەشێکیشیان جێگایان دۆزەخ دەبێ. 

بە دوای ئەوانەدا باسێکی زیاتر لە بەشی ناوەڕاست دەست پێ دەکا و ڕوون دەبێتەوە کە بێجگە لە ئێرانەیی، خەڵکانێکی دیکەش کە لەسەرەوە ناویان هات، لەو بەشی ناوەڕاستەدا دەژین بەڵام خاوەندارەتیی ناوچەکە هەر بەدەست ئێرانەییەکانەوەیە چونکە کیانیان و پاڵەوانان و دینباییەکان لەنێو ئەوانەوە هەڵقوڵاون و سووشیان یان دووژیانیش لەنێو ئەواندا لەدایک دەبێ و ئەهریمەن تێکدەشکێنێ و کۆتایی بە ژیانی ئەم جیهانە دەهێنێ. 

بەپێی ئاڤێستا، ئێرانەییەکان لەو سەردەمدا بە سێ جۆر باسی نیشتمانی خۆیان کردوە؛ یەکەمیان بە خڤەنیرە یان خڤەنیرەث (xvaniratha)، دووهەم بە ئەیریەنە ڤەیج (airiiana vaejah) و سێهەم بە ئەیری‌یە دەیهوۆ (airiia dayhauuo). بەرامبەر بە ئەیری‌یە دەیهوۆ، ئەنەیری‌یە دەیهوۆ (anairiia dayhauuo) هاتووە کە بە مانای نیشتمانی نا ئەیریەیە. (یەشتی ١٩، بەندی ٦٨). 

ئەم ناو و وشانە لە سەردەمی ساسانییەکاندا بەڕیز بە خوانیرەس Xwanirath، ئێرانوەی Eranwey و ئێران Eran و ئەنێران Aneran گۆڕانیان بەسەردا هات. ئەردەشتری بابەکان (٢٢٥ - ٢٤٠) بناخەدانەری ریزە دەسەڵاتی ساسانی بوو کە لە بەردەنووسراوی نەخشی ڕۆستەدا خۆی وەک شاهانشا ناساند و ناوی شای شایانی ئێران و ئەنێرانی لەسەر خۆی دانا. نێرسی‌ش (٢٩٣ - ٣٠٢) لە سەر بەردەنووسراوی پەیکۆڵی ئەو لەقەمەی دوایەی لەسەر خۆی داناوە. شاپووری یەکەم ناوی ئێرانشاری لەسەر بەردەنووسراوی کابەی زەردەشت هێناوە و نێرسیش هەمان وشەی لەسەر پەیکۆڵی نووسیوەتەوە. دوای ئەوانە دەستەواژەگەلی وەک "ئێران سپابۆد" بە واتای فەرماندەی گشتیی هێزە چەکدارەکان و ئێران ئامارکار بە مانای وەزیری دارایی و ئێران دەبیربۆد بە واتای سەرۆکی دەبیران و کۆمەڵێک وشەی دیکە کە ناوی ئێرانیان تێدایە لەنێو دەقە پەهلەوی و عەرەبییەکاندا هاتووە. 

سەرەڕای ئەوانەی سەرەوە، خاوەنڕایان بەدووری دەزانن کە ئەردەشیری بابەکان ناوی فەرمیی وڵاتەکەی بە ئێران هێنابێ و ئەگەری ئەوە بەهێزترە کە ئێران و ئەنێران وەک ناسناوی شاهانشا و زۆری دیکە، زیاتر بۆ پەسن و پێداهەڵگوتن و گەورەکردنەوە بووە.  

 سترابۆ (لە ساڵی ٢٠ی زایینی‌دا کۆچی دوایی کردوە)، جوگرافیازانی یۆنانی وڵاتێکی چوار قولینچک کە لە ڕۆژهەڵاتەوە دەگاتە ڕووباری سێند و لە ڕۆژئاواوە دەگاتە کرمان، لە باکوورەوە دەگاتە پامیر و زەریای خەزەر و لە باشوورەوە تا لێواری کەنداو دەچێ، بە وڵاتی "ئاریانا" ناو بردوە کە وڵاتانی پارس و ماد و باکتری و سەغدیش بەشێک لە وڵاتی ئاریانا پێک دێنن. 

هەموو ئاماژەکان ئەوەمان پێ دەڵێن کە ئەوەی ئێستا پێی دەڵێن "ئێران" لەسەر بنەمای وشەیەک بەشێوەی "ئێرە"، "ئەیرە" و "ئێرانە" ساز بووە. ئەوەش هەمان وشەیە کە لە زمانی کوردیدا بەهەراوی بەکار دێ و لەبەرامبەر شوێنی دوورتردا، وشەی پێشاندانی جێگای نیزیک و ئەو شوێنەیە کە ئاخێوەر لێی ڕاوەستاوە. وشەکە هەروەها بەشێوەی ئێرەکانە، ئێروکانە و ئەگراش دەگوترێ و هەر لە زمانی کوردیدا ڤر، ڤرە و ڤراش هەمان واتا دەگەیەنن. وشەی ئێرە و هاوشێوەکانی خزمی نیزیکی لەنێو زمانەکانی بەری ڕۆژئاوای زمانە هیندوئۆرووپایی‌کاندا هەیە. لە زمانی ئینگلیسی‌دا Here، لە ئاڵمانی‌دا Hier، لە ئایسلاندی‌دا ‌Hérna و لە سویدی‌دا Her هەمان واتای ئێرە و ئێرانە دەگەیەنن. بەڵام لە زمانە ڕۆژهەڵاتییەکانی سەر بەو بنەماڵە زمانییەدا ئەو شێوەیە بۆ وشەکە نییە. لە زمانی فارسیش‌دا هاوتای وشەکە "اینجا"یە کە لە دوو بەشی "این" بە واتای "ئەم" و "جا" بە واتای جێ و شوێن چێ بووە و لە وشەی ئێرە دوورە. بەو پێیە "ئێرە"ی کوردی سەر بە بەشی ڕۆژئاوای زمانی هیندوئورووپایی‌یە. فارسەکانیش واتای وشەی ئێرە و شێوەکانی دیکەیان نەزانیوە و لە خۆڕا و بۆ خۆهەڵکێشان وشەی وەک ئاریا و ئاریامەنێش و ئاریامێهر و شتی دیکەیان لێ ساز کردووە و واتای سەیر و سەمەرەی وەک نەژاد و نەجیب و ئازادە و شەریف و شتی ئاوایان بۆ داتاشێوە. 

هەر لە سۆنگەی واتای "ئێرە"ی ئێران و هاوشێوەکانی‌دا دەتوانین واتا و هاوتای شێوە کۆنەکانی وشەکە، بەو جۆرەی لە ئاڤێستا و دەقەکانی دواتردا هاتووە، لە زمانی کوردی‌دا بدۆزینەوە:

Xwanirah خوەنیرە: خاوەن ئێرە، خاوەنی ئێرە 

Xvaniratha خڤەنیرەس: خاوەنی ئێرەیە 

airiiana vaejah ئەیرییەنە ڤەیجە: ئێرانە وێژ، ئەوەی بە زمانی خەڵکی ئێرە قسە دەکا

Anairiia: ئەنئەیرەیی، نا ئەیرەیی، خەڵکی ئێرە نییە، هی ئێرە نییە

airiia dayhauuo ئەیرییە دەیهاووۆ: دێی ئێرە، گوندی ئێرە، دێی خۆمانە

anairiia dayhauuo: دێی نائێرە، دێی بێگانە

وشەی ئێرە و ئێران چۆتە ناو ئۆستوورەسازیی فارسەکانیشەوە و سێ ئۆستوورەی ئیرەج و سەلم و توور لەوەوە ساز بوون. بەپێی ئۆستوورەی شاهنامە، ئەوانە هەرسێکیان کوڕی فەرەیدوون بوون کە هەر کەمیانی بە فەرمانڕەوای یەکێک لە وڵاتان دانابوو. ئەوەی ڕوونە ئیرەج بۆ ئێران و سەلم بۆ ڕۆم و دەگوترێ تووریش بۆ چین و دوورتر. دیارە لەسەر ئەوەی کوێ بە کام کوڕ بڕاوە، جیاوازیی بۆچوون هەیە و زیاتر هەر لە ڕووی شک و گومان لێک دراوەتەوە بەڵام ئەوەی کە دەکرێ لەو سێ ناوە جیای بکەینەوە؛ ناوی ئیرەج کە ڕوونە دەچێتەوە سەر ناوی ئێران کە دەگوترێ لە "ئێرانەوێج" ساز کراوە. هەرچی سەلمە ئەوە لەگەڵ سەلم و شەلۆم و سەلامی عیبری و عەرەبی هاوڕیشەیە کە واتای پردی پێوەندی و هۆی پەڕینەوەیە. واتە سەلم پردی پێوەندیی نێوان ئیرەج‌ و توورە. بەو پێیەش توور شێوەیەکی دیکە لە وشەی دوورە و ئاماژە بە شوێنی دوورتر دەکا. واتە ئیرەج، ئێرەیە، توور دوورە و سەلمیش لە نێوانیاندا هەڵکەوتووە. ئەو سێ برایە، سێ خوشکیشیان بە ناوەکانی سەهی، ئارەزوو و مانگ خواست کە واتاکانی سەرەوە لەو ناوانەشدا هەیە. واتە سەهی بە مانای ڕاست و درووست هی ئیرەج، ئارەزوو بەمانای خواست و ویستی پێگەیشتن هی سەلم و مانگ کە لەبەر دووری کەس دەستی پێی نەگەیشبوو، بە توور دراوە.

زستان لە کولتوور و کالێنتێریی کوردەواریدا

تاهیر قاسمی 

زستان، جستان، دستان، ئەستان، زمسان، زمسام، زمستان، زڤستان و ‏زوسان لە زمانی کوردیدا شێوە جیاوازەکانی بێژەکردنی ساردترین وەرزی ساڵن. ‏هەموو ئەوانەش دەگەڕێنەوە سەر دوو پاژی «زم، زڤ یا زەو» و پاشگری «ستان». لەسەریەک وشەکە لە دوو وشە پێک هاتووە و ‏وشەیەکی لێکدراوە کە پێکەوە ئاماژە بە سەرما و سۆڵەی ئەو وەرزە دەکەن.

"زم یا زەم" و شێوەکانی دیکەی ئەم بەشە لە وشەکە لە ‏کۆمەڵێک وشەی وەک زمهەڕ، زەمین و وشەی هاوشێوەدا هەیە کە مانای ساردی و سەرما دەدات. ‏‏"ستان" وەک پاشگر لە بەشی دووهەمی وشەکەدا، هەم مانای فرەیی و زۆری و هەراوی ‏دەگەیەنێ کە لە وشەگەلی وەک گوڵستان، کوێستان و وشەی لەم جۆرەدا هەیە و، هەمیش واتای کات و ‏سەردەم دەدا کە بۆ وێنە لە وشەی وەک زەیستاندا بەر گوێ دەکەوێ. بەو پێیەش وشەی زستان بە مانای ‏وەرزی زۆر سارد یان سەردەمی سارد و سەرمایە. با ئەوەش بڵێین کە لە ئاوێستادا وشەکە بە شێوەکانی زەیەن، زەئین و هەروەها زیەمیش هاتووە. لە پارسیی نێوەڕاستدا بە شێوەکانی زەم، زەمیستان و دەمیستان ‏ تۆمار کراوە.

بەپێی ڕۆژمێری زایینی، زستان یەکەم وەرزی ساڵە، بەڵام لە ڕۆژمێری کورددا ‏پێچەوانەیە و دەکەوێتە کۆتایی ساڵەوە. سێ مانگی بەفرانبار، ڕێبەندان و ڕەشەممە ‏مانگەکانی ئەم وەرزە پێکدێنن. بە شێوەیەکی ئاسایی سەرجەم ٨٩ ڕۆژە کە ساڵی پڕدا ‏دەبێ بە ٩٠ ڕۆژ. واتە بە هەر چوار ساڵ جارێک ڕۆژێک بە زستانەوە زیاد دەبێ. لە ‏ڕۆژمێری زایینیدا ئەو ڕۆژە زیادەیە بە مانگی شوبات یان فێوریەوە دەلکێ و ئەو مانگە لە ٢٨ ڕۆژی ئاساییەوە دەبێ بە ٢٩ ‏ڕۆژ، بەڵام لە ڕۆژمێرە کوردیەکەدا ئەو ڕۆژە بە مانگی ڕەشەممەوە دەلکێ و لە ٢٩ ‏ڕۆژەوە دەبێ بە ٣٠ ڕۆژ. بەم جۆرە ساڵی تەواو یان کەبیسەی لێ ساز دەکرێ.‏ بە پێی حیسابی بورجەکان، سێ بورجی جودەی یان گیسک، دەولک یا ئاوڕێژ و دووماهی ‏دەکەونە وەرزی زستانەوە کە لە ڕۆژمێرە کوردیەکەدا یەکەمیان لەگەڵ مانگی ‏بەفرانبار (لە فارسیدا؛ دەی)، دووهەمیان لەگەڵ مانگی ڕێبەندان (لە فارسیدا؛ بەهمەن) و ‏سێهەمیان لەگەڵ مانگی ڕەشەممە (لە فارسیدا؛ ئیسفەند) ڕێکن. 

لەبەر هەڵکەوتی جوغرافیایی و کەشوهەوای کوردستان، زستان لە فەرهەنگی کوردەواریدا ‏گرینگیی تایبەت بە خۆی هەیە. ئەگەرچی ئێستا زەوی گەرم داهاتووە و زستانی کوردستانیش وەک ساڵان نەماوە، بەڵام کوردستان بە گشتی وڵاتێکی سارد و کوێستانییە. زستانانی لەژێر ‏بەفر و سەرمادایە. زەوی بە بارستی ئەستووری بەفر دادەپۆشرێ. کڕێوە بەدەم تۆف و زریانەوە گێژەو دەکا. شەختە و سەهۆڵبەندان ژیان لە جموجۆڵ دەخا. تاوی زستان هەر هیندەی زەردەخەنەی ئاغا و ‏پێکەنینی زاڵم، جێگای متمانە و باوەڕە. تیشکە سارد و سەرمابردووەکانی هەتاو گەرماییان تێدا نامێنێ. بەسەرنجدان بە ژیانی ئاژەڵداریی خەڵک، ئەم وەرزە بۆ مرۆڤ ‏و ئاژەڵەکانی سەختترین وەرزی ساڵە. وەک چۆن هاوین بە بەرگی هەژاران ناسراوە، زستان ئەو بەرگە لە بەر فەقیران دادەدڕێ و هەژاران بێ سەرپەنا و ئەنوای سروشتی دەمێننەوە. زەوی وەک جگی لێ دێ. سرووشت ڕژد و دەستقوچاو دەبێ و بەخشندەیی وەرزەکانی پێشووی نامێنێ. لە بڕگەیەکی زستاندا، بەفر ڕێگای هاتوچۆ دەگرێ و "گورگ ئەو ماڵ و ئەم ماڵ ناکا". پێشینان وەچەکانیان لە سەفەری زستان و گرتنە بەری ڕێگای دوور بەتایبەت لە دەمی ئێوارە و بە شەو وشیار کردۆتەوە و وتویانە:

ئێواران هەوری سوور
سبحەینان ڕێگای دوور

یان 
سبحەینان هەوری سوور

ئێواران قوون تەندوور

ئاژەڵداران لە وەرزی زستاندا دەبێ خۆیان و ئاژەڵەکانیان  بەو بڕە ‏تفاق و ئازووخەیە دابین بکەن کە لە هاوین و پاییزدا دایانخستووە. بژیو و ئێروو دەبێ وا دابەش بکرێ کە بەشی هەموو وەرزەکە بکا. ئەگەر لە نیوەی زستاندا تفاق ببڕێ، ئاژەڵ قڕانی تێدەکەوێ و خێزان لە برسان دەمرن. بۆیە خۆراک دەبێ بە دەستەندە بدرێ و دابندرێ. بۆ ئەوە ‏وەرزی زستان بەسەر چەند بڕگەدا دابەش کراوە تا حیسابی ڕۆژ و مانگ لەدەست دەرنەچێ و ‏بەپێی کەش و کات، لەو بژیو و داخستەی زستانە بخورێ و دەبەر ماڵات بکرێ. ‏سەرەکیترین بەشەکانی ئەو دابەشکارییەش بەسەر سێ بەشی «چلەی گەورە»، ‏«چلەی بچووک» و «ڕەشەممە»دا دابەش دەکرێ. ‏

زستان بە چلەی گەورە و چلەی گەورەش بە شەوی یەلدا یان شەوچلە دەست پێ دەکا. وشەی «یەلدا» بە وشەیەکی سریانی بە واتای لەدایکبوون واتا کراوە. جا چ مەبەست لەدایکبوونی پێغەمبەرێکی ‏وەک میترا و دواتر عیسا بێ یان لەدایکبوونی نوور و ڕووناکی بەو جۆرەی لە سرووشتدا ڕوو دەدات. یەلدا ‏درێژترین شەوی ساڵە و دوای ئەوە ئیتر شەوەکان کورت و ڕۆژەکان درێژ دەبنەوە. بەم جۆرە بەرەبەرە نوور و ڕووناکی بەسەر تەم و تاریکیدا سەر دەکەوێ. واتە سەرەڕای وەرزی سەرما، ڕەوتی درێژبوونەوەی ڕۆژەکان لە بەرەبەیانیی شەوی چلە کە یەکەم ڕۆژی زستانە دەست پێ دەکا و سەرەنجام لە ڕۆژی نەورۆزدا ڕۆژ و شەو بەرامبەر دەبنەوە. ڕۆمییەکان یەکەم ڕۆژی زستانیان بە “ناتالیس ئانایکتوس” یان ‏‏“ڕۆژی لەدایکبوونی ڕووناکی” ناو بردوە. ئەبووڕەیحانی بیروونی ئەو شەوەی بە ‏‏“جەژنی لەدایکبوونی مەزن” یان “میلاد اکبر” هێناوە کە ئاماژە بە هەمان باوەڕی لەدایکبوونی خۆرە.

لە فەرهەنگ و فۆلکلۆری کورددا ناوی "یەلدا" بەرگوێ ناکەوێ. ئەوەش پشتی ‏ئەو بۆچوونە دەگرێ کە وشەی یەلدا بە وشەیەکی کوردی نازانێ و ئەگەر کوردییش بێ، وەها گۆڕاوە کە خاوەنەکەی نەیناسێتەوە. بەڵام لە شێعری ‏کلاسیکی کوردیدا چەندان شاعیر بە لاسایی لە شێعری شاعیرانی دەروجیران، لە شێعرەکانیاندا وشەی یەلدایان هێناوە و ڕۆژگاری ڕەشی خۆیان و ‏زولفی یارەکەیان بە ڕەشی و درێژیی ئەو شەوە شوبهاندووە.

نالی دەڵێ:  
شەوی یەلدایە یا دەیجوورە ئەمشەو      -     کە دیدەم دوور لە ‏تۆ بێ نوورە ئەمشەو

هەروەها سالمیش گوتویەتی: 

مونحەریف نابم لەڕێی عیشق ئەر شەوی یەلدا بڕۆم     -      زوڵفی وەک ‏یەلدایی دڵدارم هەتا دەستگیرمە  

بەڵام بەرگوێ نەکەوتنی ناوی یەلدا لە فەرهەنگی زارەکیی کوردستاندا بە مانای بەهێندنەگرتن و ناگرینگیی ئەو شەوە لای کورد نییە. شەوی چلە یان شەوچلە لە ‏دێرزەمانەوە لە نێو فەرهەنگی کورددا جێگای سەرنج بووە. شەوچلە ناوی ‏کوردەواریی یەلدایە کە چونکە دەکەوێتە سەرەتای چلەی گەورەوە، ناوی خۆی لەو ‏وەرگرتووە. شەوچلە هەروەها بووە بە شەوچەرە کە شەوچەرە، ‏چەرە یان چەرەسات بەو نێوژەمانە دەگوترێ کە لە شەونشینیی شەوی چلە و لە کۆڕی دانیشتن و لێک کۆبوونەوەی ‏شەوانی دواتری چلەی زستاندا دەخورێ. چلە بە شێوەی چللە و چەلەش دەگوترێ و گومانی ئەوە هەیە یەلداش ‏لەبنەڕەتدا هەر لە چلە و چەلە کەوتبێتەوە. وەکچۆن یەمشید، شێوەی کۆنی ‏جەمشیدە و یەمەک شێوەی کۆنی جمک بووە. ئەو شەوە هەروەها بەناوی ‏شەوی زستان، شەوزستان و شەوی چلەی زستانیش (لە بەرامبەر چلەی هاوین‌دا) لە فۆلکلۆری کوردیدا ڕەنگی داوەتەوە:  ‏

ئەمشەو شەوزستانە
بەفران گرت کۆڵانە

یارم خانومانە

 لە شەوی چلەدا دەروجیران و خزم و دۆست لە دەوری یەک کۆ دەبنەوە و بە چێشتەکردنی شەوچەرە و گێڕانەوەی چیڕۆک و بەسەرهات تا درەنگانی شەو بە یەکەوە تێپەڕ دەکەن. ئەو گرینگییەش لە بنەڕەتدا نە لەبەر خاتری درێژیی ئەو شەوە بەڵکوو پتر بەو هۆیەیە کە دەسپێکی زستان و سەرەتای چلەی یەکەمی ‏زستانە کە بە چلەی گەورە ناسراوە. ‏چلەی گەورە درێژترین، سەخڵەت‌ترین و لەبەر ئەوانەش گرینگترین و کاریگەرترین بەشی ‏زستانە. وەک بە ناوەکەیەوە ‏دیارە، ماوەی چل ڕۆژ یان چل ڕۆژ و چل شەوی تووش و ئاستەم میوانێکی نە زۆر ڕەزاسووکی شار و گوندەکانی کوردستانە. لێک کۆبوونەوە و کۆڕگرتن لەو شەوەدا، لەڕاستیدا جۆرێک یەکگرتنە لەبەرامبەر لەشکری بەفر و، ژێستی کۆمەڵگەیە لەبەرامبەر هوروژمی سەخڵەت و سەرمای زستاندا.  

ئەبوورەیحانی بیروونی یەکەم ڕۆژی چلەی گەورەی بە "خۆرە ڕۆژ" یان ‏‏"خۆر ڕۆژ" و ناوی مانگی یەکەمی زستانیشی بە "خۆرە مانگ" یان "خۆر ‏مانگ" ناو بردوە." پێڕەوانی ئایینی میترا یەکەم ڕۆژی زستانیان بە ڕۆژی لەدایکبوونی ‏خۆر یا میترا دەزانی چونکە لەو ڕۆژە بەدواوە بەرەبەرە هەتاو زیاتر لە ئاسمان دەردەکەوێ و ‏شەوەکان کورتتر و ڕۆژەکان درێژتر دەبنەوە.  ئێرانییەکان لە سەردەمانێکدا ‏ساڵیان بە زستان و ڕۆژی خۆر دەست پێ دەکرد و  مانگی بەفرانبار یان دەی‌مانگیان بە مانگی خودا دەزانی.

دابەشکاریی ڕۆژەکان لەنێو چلەی گەورەدا کەمتر بەدی دەکرێ و ئەم چل ڕۆژە بەسەر یەکەوە وەک ‏پاژێکی زستان هەژمار کراوە. بە واتایەکی دیکە چلەی گەورە یان چلە بەرین پوختەی زستان یان زستانێکی ‏کورتە کە ئەگەر تێپەڕ بێ، ئیدی خەڵک لە خەم دەخەلسێ و زستان زۆری بە بەرەوە نامێنێ. گرینگیی تێپەڕینی ‏چل ڕۆژ بەسەر یەلدا یان شەوی چلەدا کە شەوی لەدایکبوونە، بە ‏تێپەڕینی چل ڕۆژ بەسەر خەڵوەتی دەروێش لە خەڵوەتخانەدا یان چلەی دوای لەدایکبوونی منداڵ بۆ ژنی زەیستان و نەوزاکەی شوبهێندراوە. لە باوەڕی پێشینیاندا چلەچوون واتای پاکبوونەوەیە. واتە هەم زستان لە سەرما، هەم سۆفی یا دەروێش لە گوناهـ و هەم دایک و مناڵ لە نەخۆشییەکانی دوای زایین و لەدایکبوون پاک دەبنەوە. چل ڕۆژی دوای منداڵبوون هەم بۆ دایک و هەم بۆ زارۆک، ‏چل ڕۆژی گرینگ و چارەنووسسازن. ئەوان ئەگەر ئەو چل ڕۆژە بە ‏سڵامەتی تێپەڕ بکەن، ئەوا مەترسیی مەرگ و لەنێوچوونیان لەسەر کەم دەبێتەوە و ئەگەری مان و ژیانیان بەهێز دەبێ. ‏هەم دایکی زەیستان و نەوزاکەی، هەم دەروێشی چلەکێش و هەمیش زستانی پێش تێپەڕینی چلە، بە چلەدار یان ‏چلەنەچوو ناو دەبرێن. وەک چۆن تێپەڕکردنی چل ڕۆژ یان "چلەچوون" بۆ دایکی ‏زەیستان و نەوزاکەی گرینگ و چارەنووسسازە، کۆتایی چلەی گەورەش هەم لە ‏باوەڕ و هەمیش لە ژیانی خەڵکدا گرینگ و چارەنووسسازە. لەلایەک چلەی ئەو ‏نەوزایەیە کە بەناوی میترا لە شەوی یەلدای سەرەتای زستاندا لەدایک بووە و لەلایەکی دیکەشەوە تێپەڕینی ‏چل ڕۆژ لە زستانە. لە ڕاستیدا تێپەڕینی ئەو چل ڕۆژە لە زستان، بەتایبەت بۆ کەسێکی ئاژەڵدار، موژدەی سەرکەوتن بەسەر ئاستەمترین و درێژترین بەشی زستاندایە. هەر بۆیەش ڕۆژی کۆتایی چلەی گەورەیان کردۆتە جێژن. جێژنی ‏بێڵندانە لە بنەڕەتدا جێژنی کۆتایی چلەی گەورەیە. ئەم جێژنە لە فەرهەنگی ‏کوردەواری و لە ناوچە جۆراوجۆرەەکاندا بەناوی جۆراوجۆری وەک سەرە، سەدە، سەتەی ‏مەڕی، بەهاری کوردی، بەهاری سەکران، کۆسە، گاوارە وەکۆڵ، تربێ و سەرەنجام بێڵندانە ‏بەنێوبانگە. لە دەرەوەی کوردستان و لە ناوچە جۆراوجۆرەکانی ئێران، ئەفغانستان و ئاسیای ‏ناوەڕاستیشدا جێژنەکە بە ناوی جۆراوجۆری وەک خێرپەچار، کوردە، جێژنی شوانان، ‏هەلەهەلە، کوردعەلی کێو، چیللە قاشدی، بەهمەنجە، و سەدەی سۆز یان ‏سەدە سۆزی هەیە. وەک بەو ناوانەشەوە دیارە ئاسەواری کوردی و کوردستانیبوون ‏بەسەر بەشێکیاندا هەروا پارێزراوە. کۆتایی چلە وەک زۆربەی ڕووداوە سرووشتییەکانی تر، ئاوێتەی ئایینیش بووە و لە ناوچەی هەورامان و لای پێڕەوانی ئایینی ‏یارسان جێژنی پیرشالیار لە نیزیکترین چوارشەممەی کۆتایی چلەی گەورەدا دەگیرێ. ‏لە جێژنی پیرشالیاردا دەروێشان جێژنی کۆتایی چلەداریی شێخ لە خەڵوەتخانەدا دەگرن و بەدەم زیکرەوە بەرەو پیری دەچن و داوای لێ دەکەن کۆتایی بە چلەکێشی بێنێ:

گوڵمی! گوڵ وە کەمەر، عەمرەکەم دێوانە

شێخەکەم وەرە دەر تۆ لەو خەڵوەتخانە

بێڵندانە وەک جێژن کۆمەڵێک دابونەریت لەگەڵ خۆیدا زیندوو دەکاتەوە. کیژ و کوڕ ‏لەو ڕۆژەدا لە دەوری یەک کۆ دەبنەوە، ئاگر دەکەنەوە و بە دەوریدا هەڵدەپەڕن. ئاواڵان بە وتنەی ئەو بەندانەی خوارەوە ‏پیرۆزبایی لە یەکتر دەکەن:‏

‏ بێڵندانە و ڕەشەمێ‌یە
موژدەی بەهاری نوێی پێیە

بێڵندانەت دەبەر بێ
تۆزی شادیت لەسەر بێ

منداڵانیش لەو ڕۆژەدا بە ماڵاندا دەگەڕێن و بە گوتنەوەی؛

بێڵندانەو دەبەر بێ
 شیر و کەرەو دەسەر بێ  - دیاری وەردەگرن.

‏ وەک باس کرا، چلەی گەورە چل ڕۆژی سەرەتای زستان لەخۆ دەگرێ و بەو ‏پێیەش سی ڕۆژەی مانگی بەفرانبار و دە ڕۆژ لە مانگی ڕێبەندان دەگرێتەوە. ‏لە دیوی گەرمێن بەپێی ئاو و هەواکەی، تەنیا یەک چلەی چل ڕۆژە هەیە کە بە تێپەڕینی ٢٥ ڕۆژ لە زستان ‏دەست پێ دەکا و ٢٥ ڕۆژی بۆ بەهار بمێنێ، کۆتایی دێ. واتە ٥ ڕۆژ لە مانگی بەفرانبار و ٣٠ ڕۆژەی مانگی ڕێبەندان و ٥ ڕۆژ لە مانگی ڕەشەممە لەخۆ دەگرێ. بەپێی کەش و هەوای ‏دیوی گەرمێن، قورسایی زستان و سەرما و بەفرە زۆرەکە لەو ماوەیەدا دێتە ئاراوە.
وەک دەڵێن: ئه‌مسه‌ری چله‌ و ئه‌وسه‌ری چلە تێیدا ده‌بارێ به‌فرێكی زله‌

‏ یان:‏
 هەوەڵی چلە و کۆتایی چلە مەدە لە ملە‏.

واتە لەو ماوەیەدا ڕوو لە کوێستان مەکە و ڕێگای هەڵەمووت مەگرە بەر.‏

بەڵام لە دیوی کوێستان و لە ناوچە شاخاوییەکاندا، زستان درێژترە و بە کۆتایی ‏چلەی گەورە، بەفر و سەرما کۆتایی نایە. دوای چلەی گەورە، چلەی بچووک یان چلەی چکۆڵە یان چلەبەچە دەست پێ دەکا کە بیست ‏ڕۆژی کۆتایی مانگی ڕێبەندان دەخایەنێ. لە چەند ڕۆژ بەر لە هاتنی چلەی بچووکیشەوە، ڕۆژەکان بەسەر ‏چەند پاژی بچووکتردا دابەش دەکرێن. لە ڕاستیدا زیاترین دابەشکاری لە مانگ و ڕۆژەکانی زستاندا لە ‏چلەی بچووکدا کراون. چونکە بە کۆتایی چلەی گەورە هەم زستان دەگاتە تەنکایی ‏و هەمیش گوشاری سەرما و بەستەڵەک پتر پەرە دەستێنێ و ئازووقە و عەمبار لە ‏تەنکی دەدا. بەو هۆیەش پێشینیان هەوڵیان داوە بە بڕگەکردنی ڕۆژەکانی ئەو ماوە سەختە، هەناسەی خۆیان درێژ بکەنەوە و ڕۆحی هیوا و خۆڕاگری لەنێو ‏خۆیاندا بەهێز بکەن:‏

یەکەم دابەشکاریی چلە، دابەشکردنی ڕۆژەکان بەسەر ماڵەکانی ئاواییدایە. کەیخودا و کەللا کۆ دەبوونەوە و لە لایەکی گوندەوە دەستیان پێ دەکرد و هەر ڕۆژێکی چلەیان بەسەر ماڵێک لە ماڵەکانی گونددا دابەش دەکرد. ئیتر ئاستی سەرما و بەفر و کڕێوە و بە گشتی چۆنییەتیی کەشوهەوای ئەو ڕۆژە بەخت و نێوچاوانی ئەو ماڵە بوو. بەسەرنجدان بەوە کە گوندەکانی کوردستان لە کۆندا زۆر قەوغا نەبوون و هەر لە ڕادەی بیست ماڵیدا بوون، ئەو دابەشکارییەش زیاتر هەر لە سەرەتای چلەی بچووکدا دەکرا. 

چوار ڕۆژی کۆتایی چلەی گەورە لەگەڵ چوار ڕۆژی سەرەتای چلەی بچووک بە ‏‏"چوارچوار"یان "چارچار" بەنێوبانگە. هەرچەند بەپێی ‏هەنبانەبۆرینە تەنیا چوار ڕۆژی کۆتایی چلەی بچووک بە شێوەی "چارچار" ‏تۆمار کراوە.‏ بەپێی چیڕۆکێکی پێشینیان کە بە چیڕۆکی "کوڕی سەیاد" بەنێوبانگە و زیاتر لە ‏ناوچەکانی باشووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان باوە، لە کۆتاییەکانی چلەی گەورەدا، ‏کوڕە ڕاوکەرێک کە لەدەست کەمیی ئازووقە و ئێروو وەزاڵە هاتووە، بۆ ڕاو ڕوو لە ‏کوێستانێ دەکا. لەوێ هەوڵ دەدا خۆی بگەیەنێتە سەر کێوێک، بەڵام سەرمای ‏سەخت لە چیای هەڵەمووت تەنگی پێ هەڵدەچنێ و بواری سەرکەوتنی نادا. ‏بەناچار دەگەرێتەوە، بەڵام لە ڕێگادا شەرم دایدەگرێ کە ئاوا بە دەستبەتاڵی ‏بگەڕێتەوە. بۆیە دیسان ڕوو لە چیا دەکاتەوە و ئەمجار بەردێکی قورس لە پشتی ‏خۆی دەبەستێ تا لەکاتی سەرکەوتندا لەشی گەرم دابێ و سەرما لەپێی نەخا. ‏بەردەکە بەهۆی سەرما و شەختەی زۆر، بە پشتییەوە دەنووسێ. ئەوەش وا ‏دەکا لە شەختە و سەرمابردن ڕزگاری بێ. بەرەبەرە شەوی بەسەردا دێ و سێ شەو و سێ ‏ڕۆژ لە کوێستان دەمێنێتەوە. لە ڕۆژی چوارەمدا بەسەر "شاخی کەمەرشکێن"دا ‏سەردەکەوێ و بەردەکە لە کۆڵ خۆی دەکاتەوە و بە زەویدا دەدا. لە ژێر زەبر و ‏قورسایی بەردەکەدا زەوی دەهەژێت و سپای زستان تێکدەشکێ. لە ماڵەوە، ‏ڕاوکەری پیر بە ژنەکەی دەڵێ بڕۆ چاو لە خیگەی ڕۆنەکە بکە، ئەگەر نەیبەستبێ، ‏ئەوە کوڕەکەمان زیندوویە. دایک سەردانی خیگە دەکا و بە خۆشحاڵییەوە دەبینێ ‏ڕۆن نەیبەستووە. کوڕی ڕاوکەر لە چیا، زۆر بە سەختی شەوی ساردی زستان تێپەڕ ‏دەکا و لە بەربەرەکانی لەگەڵ سەرمادا سەر دەکەوێ. بۆ بەیانی دەگەڕێتەوە ماڵێ، ‏بەڵام ئەوەندە شەکەت و کەمهێز دەبێ کە لە جێگادا دەکەوێ و دوای چوار ڕۆژ ‏دەمرێ. ئەو ماوەیە لە فەرهەنگی کورددا بە "چوارچوار" بەناوبانگە. واتە چوار ڕۆژی ‏کۆتایی چلەی گەورە و چوار ڕۆژی سەرەتای چلەی بچووک. دوای مەرگی کوڕە سەیاد، ‏خوشکەکانی بریتی لە "گۆر بارام"، "بزنە کۆڵ" و "زەمهەریر" هەر کامیان ‏بۆ ماوەی سێ ڕۆژ شین بۆ براکەیان دەگێڕن. لەو ڕۆژانەدا کە تەرزە دەبارێ، دەڵێن ‏ئەوە خوشکان لە شینی براکەیاندا ملوانکە دەپسێنن. لە ڕۆژی شەستەمی زستاندا، ‏خوشکەکانی تەندوور دادەخەن و خێر بۆ براکەیان دەکەن. بەم جۆرە زەوی ‏هەناسەی دێتەوە بەر و بەرەبەرە مانگی نەورۆز یان ڕەشەممە دەگاتێ.

ئاستەمترین شەوی زستان بە شەوی گاسوورە ناو براوە. شەوی گاسوورە کاتێکی تایبەتی نییە و دەکرێ بە هەر شەوێکی زۆر سەخت و تووش و بە بەفر و کڕێوەی ‏زستان بگوترێ. دەگێڕنەوە؛ ‏لە گوندێکی کوێستانی، پیرەمێردێکی بە ئەزموون، کەشناس و دنیادیتە لە ئێوارەوە ‏هەست بە هاتنی شەوێکی سەخت و پڕ بەفر دەکا. وەک دەڵێن "لە زستانان شەوێک و لە پیران هەوێک". پیرە کوڕەکانی بانگ ‏دەکا و دەڵێ ئەمشەو شەوی گاسوورە، بڕۆن گاسوورەکە بکوژنەوە. تا بەیانی ‏گۆشتی گاکە بۆ کوڕەکانی دەبرژێنێ و دەرخواردیان دەدا و دوو - دوو دەیاننێرێ تا سەربانی ‏ماڵەکە بماڵن بۆ ئەوەی لەژێر بارستی بەفردا بانەکەیان نەڕمێ. بەم جۆرە خۆی و ماڵ و منداڵی لە قڕبوون و تێداچوون ڕزگار دەکا.‏

وەک گوترا چلەی بچووک بیست ڕۆژی دوای چلەی گەورە لەخۆ دەگرێ. ‏واتە بیست ڕۆژەی نێوان چلەی گەورە و مانگی ڕەشەممە یان بیست ڕۆژی کۆتایی ‏مانگی ڕێبەندانە. وەک دەڵێن زستانان ئار و ئەز. لە ئایینی میتراییدا و بەو جۆرەی لە بەیتەکانیشدا ڕەنگی داوەتەوە، چلەی بچووک هی ‏خودای ئاگر و چلەی گەورەش هی خودای شەڕە کە هەردوویان لە ئاگرن. لە فەرهەنگی کوردستاندا چلەی بچووک سەرەڕای ماوە ‏کورتترەکەی، لە چلەی گەورە ساردترە. دەڵێن چلەی بچووک لەسەرەتای هاتنیدا گەف دەکا کە "ئەوەی بە کاکم نەکرا، من دەیکەم" و بە هەڕەشەوە بە خەڵک دەڵێ: ‏

بە سەری پەپووە سەرێ
سەرت لێ بێنمەدەرێ 

نە گات دێڵم نە کەرێ

بەڵام ماوەی چلەی بچووک هیندە نییە کە بتوانێ شەڕی کاکی یەکلایی بکاتەوە. دەڵێن گوتویەتی: "من بووایەم لەجێی کاکم هۆڵیم لە سکی دایکا ئەڕچان". ‏واتە سەرما و شەختەبەندی زۆرە، بەڵام هیندەی چلەی گەورە مەودای نییە. بۆیەش سەرەڕای ‏ئەو سەرما و سەخڵەتە توندە، دەرفەت و ماوەی بەرتەسکە و سەرما ‏زۆرەکەی بەهۆی ماوە کەمەکەی ئەوەندە کاریگەریی نابێ. ‏

 ٦ ڕۆژی سەرەتای چلەی چکۆلە بە بزنەکۆڵ ناسراوە کە لە ۱۱ی ‏ڕێبەندانەوە دەست پێدەکا و لە ١٧ی ئەو مانگە کۆتایی دێ. لەو ماوەیەدا لەبەر ‏بارینی بەفری زۆر، سەر یاڵ و بستووی کێوەکان وەک بزنی کۆڵە یان بێ شاخیان ‏لێ دێ. ‏

شەوی پێنجەمی بزنەکۆڵە بە یەکشەوە دەناسرێ کە چل و پێنجەمین شەوی ‏زستانە. بەم جۆرە زستان دەگاتە نیوە  و دوولایی دەبێ. ‏

لە ۱۷ تا ۲۲ی ڕێبەندان بە هەمەدیل ناسراوە کە ئەویش ماوەکەی شەش ‏ڕۆژە. دوای ئەو بەفرە زۆرەی کە لە شەش ڕۆژی سەرەتای چلەی چکۆلە یان شەش ‏ڕۆژەی بزنەکۆڵدا دەبارێ و خەڵک لە ماڵ و لەنێو گونداندا دیل دەکا، بەرەبەرە ‏ڕێگا و بان دەکرێتەوە و هاتوچۆ دەست پێدەکاتەوە. گوندان ئاموشۆیان تێ دەکەوێ و خەڵک وەک لە بەندی دیلی ئازاد بن، وایە.

لە ٢٢ی ڕێبەندانەوە تا کۆتایی ئەو مانگە کە کۆتایی چلەی بچووکیشە، بە ‏قەدەم بەنێوبانگە. بەرەبەرە بەفر نەرم دەبێ و جێ پێی ڕێبوار لەسەر بەفر دیار دەبێ، یان خورەتاو ‏دەردەکەوێ و جێگە پێ ڕەش دەبێتەوە. قەدەم هەروەها بەواتای گەرمبوونی زەوی و ‏هەڵمکردنی بەفر لە ژێرەوەیە. بەو پێیە گومان دەکرێ وشە و ڕێکەوتەکە زیاتر ‏پێوەندی بە زستانی گەرمێنەوە هەبێ. شەڕی شەماڵ و ڕەشەبا یان بەفر و باران لەو هەشت ڕۆژەدایە.‏ لە قەدەمدا ئەگەر بەفر ببارێ بەهار دوا دەکەوێ و درەنگتر دەگاتێ.‏

حەوت ڕۆژ لە چلەی بچووکی زستان کە لە ڕێكەوتی ٤ی كانونی دووەم ‏بەرامبەر چواردەی ڕێبەندان دەست پێ دەکا بە بێدڵخە ناسراوە. بەپێی حیساباتی كوێستانێیە کە ‏شەختەی بێڵندە دەستپێدەكات. سەبارەت بە واتای بێدڵخە، دەگوترێ ئەو ‏ماوەیە بەفر سەربانان دەگرێ و دەبێ بە بێڵ و وەروەرە سەربان بماڵدرێ. ‏چونکە سەرما و سۆڵێکی زۆر تووشە، بێڵ دەیبەستێ. كورد دەڵێ: "بێدڵخە ناچێت ‏بێ‌ تەڵخە". بێ‌ تەلخە واتە: بەبێ چێشتنی تاڵی بە خەڵک، تێپەڕ نابێ. یان دەڵێن لەو ماوەیەدا:

"هەر کەس دەرکەوێ لە ‏ماڵی خۆ، دەبیتە قاتڵی نەفسێ خۆ". ‏

لە دیوی گەرمێن سێ ڕۆژ پێش کۆتایی چلەی زستان بە ‏چلەی محمود پاشا ناسراوە. گوایە ‏خەڵک و بەتایبەتی ئاژەڵدارە دڵپاک و سادەکان وایانزانیوە پیاوە بەدەسەڵات و ‏ناودار دەتوانێ چارەسەرێک بۆ سەرما و سۆڵەی زستان بدۆزێتەوە. بۆیە کۆمەڵێکیان دەڕۆن بۆ لای ‏محمود پاشا و سکاڵای دڵی خۆیانی لەلا دەکەن و دەڵێن چلە زۆر دوور و درێژە و ‏ئالیکی ئاژەڵەکانمان بەش ناکات، بەڵکو بۆمان کورت بکەیەوە. ئەویش دەڵێ: ‏ئەوا چلەم بۆ کردن بە سی و حەوت ڕۆژ! ئیتر خەڵکە سادەکە باوەڕ دەکەن و ‏دیاریی زۆر لە مەڕ و ماڵات بۆ محمود پاشا دەبەن.

دوای کۆتایی چلەی بچووک، ‏نۆرەی شینی خاتوو زەمهەریری خوشکی دوو چلە یان دوو برالانە کە ماوەی پێنج ڕۆژ ‏دەخایەنێ. دوای ئەوە نۆرەی شینی دایکە کە بە سەرما یان بەفری پیرێژن ‏بەنێوبانگە و ماوەکەی کورتە. پیرێژن دایکی خوشک و دوو برا بریتی لە ‏چلەی گەورە و چلەی بچووک و خاتوو زەمهەریرە. ‏

دوای چلەی بچووک، مانگی ڕەشەممەیە. ڕەشەممە بە شێوەکانی ‏ڕەشەمە، ڕەشەممە، ڕەشەمێ و ڕەشەمانگیش دەگوترێ کە دەکرێ پێوەندی بە توانەوەی ‏بەفر و ڕەشبوونەوەی سروشت لەو مانگەدا هەبێ یان لە باوەڕێکی ئایینییەوە ‏سەرچاوەی گرتبێ. لەوە بەدوا سەرما دەشکێ و بەردەوام لە سەخڵەت و سەرما ‏کەم دەبێتەوە. بەم جۆرە دەڵێن "پشکۆی دارەبەن کەوتووە" یان "‏پشکۆ داکەوت" واتە زستان ڕۆی و پێویستی بە ئاور و پۆلوو کەم دەبێتەوە یان نامێنێ. 

دوازدە ڕۆژی سەرەتای مانگی ڕەشەممە بە دوازدەی کەو بەناوبانگە. ‏ئەوەش بە هۆی گەڕانەوەی کەو و باڵندەکانی تر لە گەرمێنەوە بۆ کوێستانە کە لەگەڵ خۆیان مزگێنیی هاتنەوەی بەهار دەهێنن.‏

لە ڕۆژی ۱۳ی ڕەشەممەوە تا کۆتایی زستان بە هەژدەی تەرازوو ناسراوە. لەدوای ئەم ‏‏۱٨ ڕۆژە شەو و ڕۆژ پێکەوە یەکسان دەبن. لەبەر ئەوەش پێیدەڵێن تەرازوو.‏

هەروەها لە ناوچەی بانە بە مانگی کۆتایی زستان دەڵێن "ڕچەلار". ڕچە ئەو ڕێگایەیە کە لەژێر پێی مرۆڤ یان ئاژەڵدا لەسەر بەفر ساز دەبێ. لە مانگی ڕەشەممەدا کە تاو گەرمتر دەبێ، لای خوارەوەی ڕچەکان دەتوێنەوە و بەوە دەڵێن ڕچەلار یان ڕچە لاخوار. ‏تیشکی خۆر کە زیاتر بەر لایەکی ڕچە کە دەکەوێ، بە هۆی توانەوەی زیاتری ئەو لایە ‏ڕچەکە لاخوار دەبێت.‏

مانگی ئادار بیست ڕۆژی کۆتایی مانگی ڕەشەممە و دە ڕۆژی سەرەتای بەهار دەگرێتەوە کە ڕۆڵی گرینگی لە فەرهەنگی زستانی کوردەواریدا هەیە. هەر کە زستان کەوتە مانگی ئادارەوە، سەرما دەشکێ، بای وادە هەڵدەکا و بەفران دەتوێنێتەوە. پێشینان وتوویانە؛

مانگی ئادارێ
ببارێ تا گوێی دارێ

نامێنێ تا ئێوارێ

دیارە هاتنی ئادار بەو واتایە ‏نییە کە بەهار بە یەکجاری هاتبێ و ئیتر هیچ مەترسیی شەختە و سەرما نەمابێ. دەگێڕنەوە لە ڕۆژێکی خۆشی ‏هەتاویی مانگی ئاداردا بزنە کۆڵە یاری دەکا و بەدەم گۆرانییەوە ‏دەڵێت:‏

ئەوا دەرچووینە بەهارێ
دوو تڕمان دا لە ئادارێ

یان:
من گیسکی بەلەمسم

دەخۆم و هەڵدەمسم
یان:

من گیسکی بەلەمسم
لە جستانێ دەتسم

یان؛ 

دەخۆم سەرگوڵی نیسانێ
دوو تڕم دا لە زستانێ 

ئادار کە ئەوە دەبیسێ، تووڕە دەبێ و بە بزن دەڵێ:‏

ڕۆژێکم مابێ لەکاردا
کلکت دەکەم بەداردا

واتە وات لێ دەکەم قەساب سەرت ببڕێ و گۆشتەکەت بە داردا هەڵواسێ. ئیتر ‏بەفر و باران دادەکا و گیسک سەرما دەیبا و خاوەنەکەی ناچار دەبێ بە پەلە ‏سەری ببڕێ.‏

ڕەشەممە مانگی ململانێی نێوان بەفر و بارانە کە دواجار هەر باران بەسەر بەفردا ‏سەردەکەوێ و گەرماش بەسەر سەرمادا. دەڵێن بەفر و باران بووە بە ‏دەمەقڕەیان، بەفر وتوویەتی:‏

بە هەسەنی سەیار
سەر بێنمە دیار

دایدەپۆشم کەژ و کۆسار

ئیتر بەفرێکی زۆر باریوە و هەموو وەڵاتی پۆشیوە.‏ باران کە ئەمە دەبینێ تووڕە دەبێت و دەڵێ:‏
بە سەری هەسەن سەیاران ‏

سەرت لێ بێنمە دیاران ‏
تۆز تۆز دەتخەمە نساران

ئیتر سێ شەو و سێ ڕۆژ ڕەهێڵە بووە و هەموو وڵات ڕەش بوەتەوە و تەنها لە نسار و بن ‏بەردەکاندا بەفر ماوەتەوە.‏

ئەم ناڕێکیی ئاو و هەوایە هەروەها لە سێشەشیش‌دا ڕەنگ دەداتەوە. وەک لە ‏ناوەکەیەوە دیارە، هەر هەژدە ڕۆژەکەی کۆتایی زستان یان هەژدەی تەرازوویە کە بەسەر سێ دانە شەش ڕۆژیدا دابەش ‏دەکرێ. گوایە: شەش ڕۆژ بای بەهێزە، شەش ڕۆژ بەفرە و شەش ڕۆژیش بارانە. ‏دەگوترێ: تا ئاخر ڕۆژیش مەترسیی هەڵکردنی سەرما و بەفر و کڕێوە هەیە. ‏

لیرەش وەک بابەتی ئادار گوێمان لە دمەقاڵە و ململانێی نێوان گیسک و زستان دەبێ. دەگێڕنەوە؛ ڕۆژێک پێش کۆتایی سێشەش، گیسک دەبینێ گیا سەوز بووە، تێری لێ دەخوا و دەڵێ:‏

تێرم خوارد لە گیای ڕەش
 هەرسێ تڕەکەم بەدەمی سێ شەش

 
سێشەش کە ئەوە دەبیسێ، تووڕە دەبێ و دەڵێ: ‏

یەک ڕۆژم بمێنێ بۆ بوهارێ
کلکت ڕەق دەکەم لە بن دارێ

ئیتر دەیکا بە تۆفان و گیسکەکە ڕەق دەبێتەوە. بۆیە تا ئاخر ڕۆژیش چاوەڕێی ‏سەخڵەت و سەرمای زۆر لە سێشەش دەکرێ.

لە ناوچەی گەرمیانیش جۆرێکی جیاواز لە سێشەش هەیە کە زیاتر دوو - دوون. واتە دوو ڕۆژ با و دوو ڕۆژ ‏باران و دوو ڕۆژیش خۆرەتاوە. 

ئەو بایەی لە کۆتایی ڕەشەممەدا هەڵدەکا پێی دەڵێن: بای بسکان یان چلەشۆر کە دوا پەڵە بەفری زستانی پێ دەتوێتەوە. 

مانگی ڕەشەممە لای هەژاران بە ‏‏"مانگی قوونهەڵکڕێنە" ناسراوە. ئەوەش لەبەر ئەوەیە کە خەڵکی هەژار و دەستکورت هەرچییەکی لە ‏ئەرزاق و تفاق و ئازووقە و ئالیکی بۆ خۆیان و ئاژەڵەکانیان داخستبوو، تا ‏ئەوکاتە خوراوە و شتێکی ئەوتۆی لێ نەماوە. کابرا لەبەر دەست‌تەنگی تەنیا قوونهەڵکڕاندنی ‏پێ‌دەمێنێتەوە. هێمن لەو بارەوە دەڵێ: 

مانگی قوونهەڵکڕێنەیە
کوا وەختی بێنەبێنەیە

وەک دەڵێن کاسەی پڕ ئاشتیی ماڵە و هەر بەو پێیەش نەبوونی، هۆی ئاژاوە و ناکۆکییە. سەبارەت بە نەمانی ئازووقە و خواردەمەنیی مانگی ڕەشەممە دەڵێن: ‏

ڕەشەمێی ڕەشکی ڕوان
بەتاڵ دەکا چاڵ و کەندوان

دەبێتە شەڕی بووک و خەسوان 

ڕەشەممە لەگەڵ ئەوەدا کە کۆتایی ئازووقە و داخستەی ساڵی ڕابردوویە، موژدەی ڕزگاری و گەیشتن بە فەرعانەشە. بە ‏تایبەت بۆ ئەوانەی لە نیوەی زستانێدا تفاقیان بۆ ئاژەڵەکانیان نامێنێ و ناچار دەبن دەست بۆ ‏خاوەن ئالیکان درێژ دەکەن، بەڵام بە هەناسە ساردی دەستیان دەگێڕنەوە، بۆیەش بە هاتنی ڕەشەممە و نیزیکبوونەوە لە کۆتایی زستان هەناسەیان دێتەوە بەر و ‏دەڵێن:‏

ڕەش بۆوە بنی داران       ‏
گوو بە ڕیشی کادێنداران

یان دەڵێن؛
"زستان ڕۆی و ڕووڕەشی بۆ ڕەژی مایەوە". ‏

یەک لە بەنێوبانگترین چیڕۆکەکانی کۆتایی زستان، چیڕۆکی پێوەندی و دیالۆگی نێوان گوڵێک بە ناوی ئاڵەکۆک یان هاڵەکۆک لەگەڵ بەفرە. لە زستاندا، بەفر خوازبێنی لە هاڵەکۆک دەکا و داوای لێ دەکا شووی پێبکا! بەڵام هاڵەکۆک هێشتا خۆی دانەڕشتووە و ئامادەی شووکردن نییە، وڵامی دەداتەوە: 

نە پرژم هەیە و نە باڵ
 چم داوە لە ماڵ و منداڵ؟!

لە ڕەشەممە و بەرەبەری ئاوری نەورۆزدا، هاڵەکۆک کە گوڵ دەکا و پرژ و باڵ دەردەکا، لە بەفر ڕادەسپێرێ کە بێ بۆ خوازبێنی تا شووی ‏پێبکا. بەفر کە خەریکە دەتوێتەوە و هەناسەی لێ دەبڕێ، بە حەسرەتەوە دەڵێ: 

"هاڵە کۆکە پرچنە 
چۆڕچۆڕەم کەوتە بنە 

چ بکەم لەو ماڵ و ژنە.‏"

وڵامی بەفر بەو شێوەیەش هاتووە:
"ئاڵەکۆکە پرچنێ 

چۆڕچۆڕەم کەوتە بنێ
کەوتمە حاڵی مردنێ

 چ بکەم لە ماڵ و ژنێ"

لە هێندێک ناوچە گیایەکی دیکە بە ناوی گوێزبەلە ڕۆڵی ئاڵەکۆک دەگێڕێ: 

"هۆ گوێزبەلە کورکنێ
چکچکەم کەتتە بنێ

نەمماوە حاڵی ژنێ ... "
یان:

"هۆ گوێزبەلێ کوڵکنێ
چۆڕچۆڕەم کەوتە بنێ

نەمماوە حاڵی ژنێ." 

بەرەبەرە زستان لە هێز دەکەوێ. شەماڵ هەڵدەکا. بای وادە بەفران ‏دەتوێنێتەوە. کوێستانان ڕەشانگیان تێدەکەوێ و وەختی فەرعانەی خدر و ئەلیاسان ‏دەگاتێ و دەڵێن: ‏

"ھاتەوە خدر 
ساڵ بوو پتر

ھاتەوە ئیلیاس
 ساڵ بوو خەلاس."

خدر و ئیلیاس هەرکام ناوی هەفتەیەک لەمانگی ڕەشەممەن. بەمجۆرە؛ "بە با و بە بارانێ هەر لە عومری بەفرێ کەم دەبێتەوە".

دوایین چوارشەممەی ساڵ بە "چوارشەممە سووری" یان "کوڵە چوارشەممە" بەنێوبانگە. بەو بۆنەوە لە ئێوارەی دوایین سێ‌شەممەی ساڵدا لە سەربان و لە بەرزاییەکان ئاگر دەکرێتەوە و موژدەی کۆتایی زستان و نیزیکبوونەوە لە ساڵی نوێ بە دوور و نیزیک دەگەیەندرێ.

پێنج ڕۆژی کۆتایی ڕەشەممە بە پەنجەی تار ناسراوە. ئەوەش بەپێی ساڵپێوێکی لەمێژینەی باب و کالانە کە بە حیسابی "سی مانگ" یان "سی مانگ - سی‌ مانگ" ناسراوە. لەو ساڵپێوەدا سەرجەم مانگەکانی ساڵ بە ٣٠ ڕۆژ هەژمار دەکرێن کە بەم جۆرە ساڵ تەنیا ٣٦٠ ڕۆژ پڕ دەکاتەوە و پێنج ڕۆژ کەمی دێنێ. پێشینان بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو کەمایەسییە، لە ساڵی ئاساییدا پێنج و لە ساڵی پڕ یان کەبیسەدا شەش ڕۆژیان بە ساڵەکەوە زیاد دەکرد. بەو جۆرە ٣٦٥ ڕۆژەی ساڵیان لە کاڵێنتەریی خۆیاندا ڕاست دەکردەوە. ئەو پێنج یان شەش ڕۆژ زیادەیە لە فەرهەنگی کورددا بە "پەنجەی تار" دەناسرا کە لە دەرەوەی مانگ و ساڵ، وەک بۆشایی و بەتاڵ سەیری دەکرا. لەبەر ئەوەش لە دەسپێکی پەنجەی تاردا یاریی میرمیرێن ڕێکدەخرا کە تێیدا کەسێک لە خەڵکی ئاسایی بە میر یان دەسەڵاتدار هەڵدەبژێردرا. "میری نەورۆزی" لەگەڵ وەزیر و گزیر و بەردەستەکانی لە ماوەی ئەو پێنج ڕۆژەدا دەسەڵاتی بەڕێوەبەریی گوند، گەڕەک یان شاری لە میری ڕاستەقینە وەردەگرت و حوکماتەکەی تا ئێوارەی پێش نەورۆز بەردەوام دەبوو. 

ئاخر ڕۆژی ڕەشەممە کە دوایین ڕۆژی زستانە، بە ئێوارەی نەورۆز و ساڵی نوێ هەژمار دەکرێ. ئەوەش کۆتایی زستان و خەلەستن لە بەفر و سەرما و هاتنی بەهار و بووژانەوەی سرووشتە. لەو ئێوارەیەدا خەڵک ئاگر دەکەنەوە، لە دەوری ئاگرەکە هەڵدەپەڕن، جێژنە پیرۆزە لە یەکتر دەکەن و بەم جۆرە بەیەکەوە بەرەوپیری جێژنی کۆتایی زستان و هاتنی بەهار دەچن. 

‏-------------------------‏

ژێدەر:

‏١- حسن دوست، محمد (1383) فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی جلد اول ‏‏(آ-ت)تهران: نشر آثار فرهنگستان زبان و ادب فارسی.‏

‏٢- بڕوانە شەریف فەلاح؛ شەوی چلە یان جەژنەخۆر

‏٣- بۆ نموونەی زیاتر لەم بارەوە بڕوانە؛ ئەفراسیاب گەرامی - یەلدا لە شێعری ‏شاعیراندا

‏٤- یەکەم شەوی زستان بە "سەموور"یش ناسراوە وەک لەو شێعرەی ‏مەلا غەفووری دەبباغیدا دەردەکەوێ: ‏

وەختی بەسەر چوو کە هات گوڵی سوور            شەوی سەموور و قەراخی تەندوور

 ‏هیچ فەرهەنگێک وشەی سەمووری بەو واتایە نەگرتووە و تەنیا لە فەرهەنگی ‏‏"ئانەندراج"دا، وشەی "سەمەر" هەیە کە یەکێک لە واتاکانی بریتی لە شەو و ‏تاریکیی شەوە. ئەوەش دەتوانێ نیزیکایەتی لەگەڵ واتای یەلدا هەبێ. وشەکە ‏هەروەها نیزیکە لە سەیمەرە کە ناوی ڕووبارێک لە دەڤەری کرماشان و شارێکی ‏نیزیک ئیسفەهانە و بە شوێنی سارد واتا کراوەتەوە.‏

هەروەها وشەی دەیجووریش کە بە شەوی زۆر ڕەش و تاریک واتا کراوەتەوە دەبێ هەمان شەوی یەلدا بێ و پاژی دەی لە سەرەتای وشەکەدا ئاماژە بە ناوی یەکەم مانگی زستانە لە زمانی فارسیدا کە ئەویش لە بورجی "جۆدەی" بە واتای گیسک یان بزن وەریگرتووە.

‏٥- هاشم رضی؛ گاهشماری و جشنهای ایرانیان - ل. ٤١٩ - ٤٢١‏

‏٦- (بڕوانە بابەتی: بێڵندانە یان بەڵێندانەی نووسەر)‏

‏٧- بڕوانە؛ سەلاح سالار - وەرزی زستان (فەیسبووکی نووسەر)‏

٨- هاشم ‏سەلیمی بە فارسی نووسیویەتی

٩- بەشێک لە زانیارییەکانم لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەتایبەت لە تۆڕی کۆمەڵایەتیی فەیسبووک و گڕووپی فەرهەنگی ژین کۆ کردۆتەوە کە ئەگەر کەلکم لە زانیاریی کەسانێ وەرگرتبێ بەڵام بەهۆی ئەوەی لە کاتی یاداشت هەڵگرتنەوەدا ناویانم لای خۆم تۆمار نەکردووە، لێرەوە داوای لێبوردنیان لێ دەکەم