هیجرەتی بچووکی شێخ ڕەزا

کۆچ، لەگەڵ بارە ناخۆش و ناچارییەکەی، زۆر جار کاریگەریی قووڵ لەسەر هزر و ڕەوانی کۆچبەر دادەنێ. زۆر جار تاک یان گڕووپ تووشی وەرچەرخان دەکا و ئاڵوگۆڕی قووڵی تێدا پێک دەهێنێ. دیارە کاریگەری و ئاڵوگۆڕەکان ڕەنگە هەمیشە لەسەر کۆچبەر بە ئەرێنی نەشکێنەوە بەڵام زۆربەی جار خەساریان لە دانیشتن و مانەوە پتر نەبووە. هیجرەتی محەممەد، پێغەمبەری موسوڵمانان لە مەککەوە بۆ مەدینە ئەوەندە کاریگەریی قووڵ و ئەرینی لەسەر خۆی و چارەنووسی ئیسلام دانا کە بە سەرەتای مێژووی موسوڵمانان هەژمار دەکرێ. نالی ئەگەر بۆ ئەستەمووڵ نەچووبا، ڕەنگە هیچکات قەسیدەی بەناوبانگی "قوربانی تۆزی ڕێگەتم.." لەدایک نەبووبا. کۆچ شوێنەواری قووڵی لەسەر هزری حاجی قادر بەجێ هێشت و چاو و گوێی ئەویان بەرەو بیری نەتەوەیی زیاتر کردەوە. بەشێک لە باشترین و بەنێوبانگترین شێعرەکانی هێمنیش لە ئاوارەییدا لەدایک بوون. ئەم ئاوارەیی‌یە تەنانەت شوێنی لەسەر شاعیرێکی وەک شێخ ڕەزاش داناوە و بەشێک لە بەنێوبانگترین شێعرەکانی ئەو، بەرهەمی کۆچن.

شێخ ڕەزا لە ژیانی خۆیدا دوو جار هیجرەتی چارەنووسسازی کردووە کە شوێنیان بەسەر بەرهەمەکانیدا بەجێ هێشتووە. دەتوانین ئەوانەش بە کۆچی بچووک و کۆچی گەورە لێک جیا بکەینەوە. هیجرەتی بچووک لە تەمەنی گەنجی و لە کەرکووکەوە بۆ کۆیە بووە و کۆچە گەورەکە لە تەمەنی بانتر و وەکوو نالی و حاجی لە کوردستانەوە بۆ ئەستەمووڵ بووە. دیارە شوێنەواری کۆچ لە کەرکووکەوە بۆ کۆیە کە ئامانجی ئەم بابەتەیە بەسەر بەرهەمەکانی شێخ ڕەزادا زیاتر دیارە و تەنیا لە ڕووی مەوداوە، کورت یان بچووک بووە.  

 شێخ ڕەزا برا بچووکی شێخانی تەریقەتی تاڵەبانی بووە کە لە سەردەمی پێگەیشتنی شێخ ڕەزادا، شێخ عەلی براگەورە، پیر و مورشید و شێخی گەورەی تەکیەی تاڵەبانی لە کەرکووک بووە. ئەم تەکیەیە، ماڵی سەرەکیی تەریقەتەکە بووە بەڵام شێخ غەفووری مامیشیان لە کۆیە لقێک لە تەکیەکەی کردۆتەوە. هەر لە کۆیە شێخ ساڵح و ڕەنگە شێخ مستەفاش نیشتەجێ بوون. شێخ ڕەزا وەک برا بچووک سەرەتا لە خانەقای شێخ عەلی‌دا بووە. وا دیارە هەر لە ئەوێش دەرسی خوێندووە و پێگەیشتووە. کە دەستیشی بە شێعر و شاعیری کردووە، وەک شاعیر و پەسنبێژی تەریقەت و سەناگۆی شێخ عەلی دەرکەوتووە. لەو کاتەدا کە هێشتا ناسناوی شێعریی لامیعی بۆخۆی هەڵنەبژاردبوو، چەند جارێک مەدحی شێخ عەلی کردووە و پلەی ئایینی و شێخایەتیی ئەوی بەرز نرخاندووە. بەوانەش سرووشتی‌یە سەرنجی شێخی بۆ لای خۆی ڕاکێشاوە:

خودا وەختێ کە حەز کا بەندەیێکی خۆی بکا خوشنوود

لە ڕێگەی دوورەوە بۆی دێ بە پێی خۆی شاهیدی مەقسوود

لە هیندستانەوە شەش مانگە ڕێ تا خاکی کوردستان

خودا شێخ ئەحمەدی هیندی ڕەوان کرد بۆ مەلا مەحموود

مەلا مەحموودی زەنگەنە یەعنی قوتبی دائیرەی ئیرشاد

لە دەوری مەرقەدی هەر دەنگی یاهوو دێت و یا مەعبوود

لەپاش ئەو ئەرشەدی ئەولادی شێخ ئەحمەد لە جێی دانیشت

بیعەینە وەک سولەیمان جێنشینی حەزرەتی داوود

بەڵێ بابی وەها ئەڵبەت دەبێ فەرزەندی وا بێنێ

ئیلاهی سەد هەزار ڕەحمەت لە قەبری والید و مەولوود

بە ڕەحمەت چوون ئەوان با بێینەوە سەر باسی ئەورەحمان

فیدات بم ئەی نەتیجەی دوودەمانی ئەحمەد و مەحموود

نەتیجەم مەقسەدە تالی موقەددیم شەرتی تەحسیلە

ئەوانەی بۆیە ئیجاد کرد خودا تا ئەم ببێ مەوجوود

ئەمێستاش شێخ عەلی نەجلی کەبیری ساحیب ئیرشادە

ئەمیش وەک باوک و باپیری لە زومرەی ئەولیا مەعدوود

ڕەزاش لەو نەسلەیە بیبەخشە یا ڕەبی کە قەت نابێ

گوڵی بێ خار و بەحری بێ بوخار و ئاگری بێ دوود

لەو شێعرە و لە شێعری دیکەشدا دیارە کە شێخ ڕەزا خۆی لە دوای شێخ عەلی دەبینێ و چاوەڕوان بووە شێخیش حیسابی جێنشین و جێگرەوەی خۆی بۆ بکا. لە زمان کاکەییەکانی دوژمنی تاڵەبانی دەڵێ:

ئەگەر بێ شێخ عەلیش دَفعُ البَلا بێ
ئیتر دنیا دەبێتە عەینی گوڵزار
بمێنێ یا نەمێنێ چی لە دەس دێ

بە تەنها شێخ ڕەزاکەی هەرزە گوفتار

 

لەگەڵ ئەوانەشدا شێخ ڕەزا زۆر لە دۆخی ژیانی خۆی ڕازی نییە. ڕەنگە لە تەمەنی مێرمنداڵی و تازەلاویدا دایک و باوکی لەدەست دابێ و لە خانەقا بێ ناز کەوتبێ. خواردنی خانەقا ئیشتیای نەبردووە و ڕەنگە جاروبار لەسەر ئەوە بۆڵەی بەسەر شێخ عەلیشدا کردبێ:

سێ ئیسم هەن بێ موسەمما هەر وەکوو ئابی بەقا        تەیری عەنقا، شاری جابوڵقا، پڵاوی خانەقا

 

هەروەها لە دەست کاربەدەستانی تەکیە و شێخ عەلی خۆیشی ناڵە و بۆڵەیەتی:
 یایا لە گەڵمان وا بە غەرەز بێ                 هەمین نانەوا و خەجێ ئاشپەز بێ 

ئەبێ شێخ ڕەزا لە برسا بمرێ                    لەگەڵ شێخ عەلی هەر بە دەغەز بێ

بەڵام شێخ عەلی ئەو حیسابە بۆ ڕەزا ناکا کە چاوەڕوانی بووە و لە شان و شەوکەتی خۆی ڕادیتووە. هیندەی گوێ ناداتێ و گرینگی پێ نادا. تەنانەت لەباری داراییشەوە پێی ڕاناگا. شێخ ڕەزا سەرەڕای برا بچووکی، لە شێعرێکدا پێ لە بەڕەی خۆی زیاتر ڕادەکێشێ و دەکەوێتە نەسیحەتی شێخ عەلیی برا گەورە. لە کۆتاییشدا لەدەست بێ پارەیی و گیرفان بەتاڵی، هەوڵ دەدا سکاڵای خۆی بە گوێی شێخ بگەیەنێ: 
بێگانە هەموو ساحیبی جاهـ و جەبەرووتن        
بێچارە برای شێخ عەلی موفلیس و ڕووتن
ئەی شێخ عەلی چاکە وسووقت بە برا بێ            
باوەڕ مەکە بەم خەڵقە کە وەک توولە لە دووتن

قەومێ کە لە عەهدی پدەرت حەلقە بە گۆش بوون        

تەحقیقی بزانە بە خودا جوملە عەدووتن
ڕەحمیان نییە دەربارەیی تۆ خزم و ئەقاریب
موشفیقترە بێگانە لەمانە کە عەمووتن
نادان و قوڕمساخ و نەزانن کە ئەمانە                        
گاهێ لە سەما، گاهـ لە سەیری مەلەکووتن
ئەم تەکیەنشینانە چ دەروێش و چ سۆفی                       
هەرچەندە بە دڵ موشتەغیلی زیکر و قونووتن
وەک حاجیی مابەینی سەفا و مەروە بە تەعجیل              
بۆ لوقمە ئەمانیش بە مەسەل یوونس و حووتن
جومعانە بڕاوە بە خودا موفلیسە "لامیع" لامع               

نە پوولی حەمامی هەیە نە پارەیی تووتن

وەک لەم شێعرە و لە چەند نموونەی دواتریشدا دەردەکەوێ، شێخ ڕەزا ئەم کەم لوتفی و بە هێند نەگرتنەی خۆی لەلای شێخ عەلی، لە چاوی دەوروبەرەکانی برا گەورە کە شێخی خاوەن دەسەڵاتە، دەبینێ و هەوڵ دەدا ئەوان لە شێخ دوور و شێخ لە ئەوان وشیار بکاتەوە. ئەو کەسانەش دوو دەستەن؛ دەستەیەکیان خزم و خوێش لەوانە مامەکانیانن و دەستەی دووهەمیش مرید و دەروێش و سۆفیی تەکیەنشینن کە کاروبارەکانی تەکیە و خانەقای شێخ عەلی بەڕێوە دەبەن. وەک کەسانێک کە شێخ ڕەزا بە شامار و حەمەی وەستا فەتاح و مچە ڕێژاوی و ئەحمەی جەمە و خادیمی سوججادە ناویان دەبا؛

شێخ کە هام سوحبەتی شامار و نەدیمی حەمە بێ
شێخ کە دۆستی مچەڕێژاوی و و ئەحمەی جەمە بێ
شێخ لەبەر جەلبی دڵی ئایشە کوڕانیی ژنەکەی
شیر بکێشێت و لە ڕووی والیدە دەستەوقەمە بێ
شێخ کە قودسییەتی پیرانی تەریقەت لە کنی
هەموو ئەفسانە و ئەفسوون، هەموو گاڵتە و گەمە بێ
شێخ کە گەووادی وەکو «خادیمی سوججادە» لە لای
سەیدی حوڕڕ، لە سولالەی عەلی و فاتیمە بێ
شێخ کە قەسری حەرەمی گەیییە مەقاماتی عولا
سەر بڵند کات و بڵێ، شێخ ئەمەو قەسر ئەمە بێ
شێخ ئەوا گۆی هونەری بردەوە، کەشکەک سەڵەوات

شێخ ئەوا جێی پدەری گرتەوە، دەستی بەمە بێ

بەشێک لەو کەسانە بە تایبەتیش کەوتوونەتە بەر هێرش و هەجوی ڕەزا:
خادیمی سەججادەیی پێغەمبەری                      کشتی جود و سخا را لنگری
أغنیا خواهند از انعام تو                                  سینیێ شەکراو، پڵاو دوو لەنگەری

ئەو کەسەی خوانی لەبۆ دێ سوبح و شام            چیی لە ئێمە زیاترە غەیرەز کەری

بەڵام لە هەمووی ئەمانە زیاتر، شێخ ڕەزا ڕقی زۆری لە "حەمەی وەستا فەتاح"ە و گومان دەکرێ ئەو "حەمە"یەش کە لە بەیتی دەسپێکدا هاتووە، هەر مەبەست حەمەی وەستا فەتاح بێ. وا دیارە حەمە لە هەموان زیاتر لە شێخ عەلی نیزیک و جێی باوەڕی ئەو بووە و لەلای شێخ قسەی ڕۆیشتووە؛
هەزار ئەفسوون و جادووی پێوە ئاوێزانە ئەم ڕیشە
عیلاجی گەر ببێ یا گووزە[1] یا گوێزانە[2] ئەم ڕیشە
بە تەحریکی تەڵێکی سەد هەزار نەفسی بەکوشتن دا
ڕەئیسی حیلەکاران شای قوماربازانە ئەم ڕیشە
بە بای سەڕسەڕ لە شوێن خۆی ناجمێ ڕیشی ئەمەند سەختە
بە بێ حیکمەت نییە گەر جار بە جار لەرزانە ئەم ڕیشە
بەزاهیر سافە وەک زیوی سپی، ئەمما لە باتیندا
ڕەش و پیس مولووەس وەک بنی قازانە ئەم ڕیشە
بە مەکرێ ئەمڕەتێنێ حەز بکا هەر لێرە تا موکری
پەناهم دەی خودایا خاوەنی زۆرزانە ئەم ڕیشە
کە سەیرم کرد دەزانم شێخ لە من مەسروورە یا عاجز
حەمەی وەستا فەتاح بۆ حاڵی من میزانە ئەم ڕیشە
هەزار هەوسار و دەسبەند و گوریسی لێ دروست ئەکرێ

بەسەد باتمان خوری گەر بیکڕی هەرزانە ئەم ڕیشە 

هەروەها:
حەمەی وەستا فەتاح سەد بارەکەڵڵا لەم سەر و ڕیشە
کە گوێدرێژێ بەتەنیا چۆن ئەبا ئەم بارە قامیشە
لە سەد باتمان خوری زیاتر نەبێ کەمتر نییە وەزنی

سەرت چۆنی هەڵئەگرێ من سەرم سووڕماوە لەم ئیشە

وا دیارە ئەو شەڕ و کێشانە سەرەتا کێشەی بنەماڵەیی بوون کە دواتر تەکیە و خانەقای شێخ عەلییان تەنیوەتەوە. خوشکان و برایانی شێخ عەلی پێیان وا بووە شێخ ئەوانی بۆ ئایشەی هاوسەری و خزمانی لای بەرەوە فڕێ داوە. ئەوەتا شێخ ڕەزا دەگێڕێتەوە کە شێخ عەلی لەسەر هاوسەرەکەی، دەست بە خەنجەر هێرشی بۆ سەر خوشکی خۆی بردووە:
 شێخ لەبەر جەلبی دڵی ئایشە کوڕانیی ژنەکەی
شیر بکێشێت و لە ڕووی والیدە دەستەوقەمە بێ

شێخ ڕەزا  و خوشک و براکانی دیکە پێیان وا بووە شێخ عەلی ئەوانی لەبیر چۆتەوە. بەشی زۆری کێشەکانیش لەسەر ماڵی دنیا بووە و ئەوەی کە ئەوان بە هی خۆیان زانیوە پێیان وا بووە شێخ عەلی بۆ ماڵ و منداڵ و تەنانەت زاوای خۆی خەرج دەکا:
کێ دیویەتی شێخ عەلی! ماڵی خەزوور بۆ زاوا

تۆ لە کوێ تەکیە لە کوێ بزنەگەڕی مەزناوا

ئەم ڕەخنە و ململانێ و هێرشانەی شێخ ڕەزا نابن بە هۆی ئەوە کە شێخ عەلی ئەو لە خۆی نیزیک بکاتەوە و بۆ ئەو، پشت کاربەدەستان و متمانە پێکراوانی خانەقا بکا. بە پێچەوانە شێخ ڕەزا بە تاوانی "خوێڕێتی و بێکاری" دەردەکرێ بەو جۆرەی بۆخۆی دوای دەرکرانی لە شێعرێکدا دەڵێ:
هەرچەندە وتم وەختێ، کە دیم نەخوەتی ‏ قەلبی
یا ڕەب کە لەگەڵ شێخ عەلی بۆ چی شەڕم کرد
هەر دەچمەوە لای گەرچی بڵێ هاتەوە دیسان

ئەو خوێڕییە بێکارە کە من لێرە دەرم کرد

 شێخ ڕەزا دەرکرانی خۆی هەر لە بن سەری حەمەی وەستا فەتاحدا دەبینێ و وا دیارە لە ململانێدا بە حەمەی وەستا فەتاحی دۆڕاندووە:
شێخ عەلی خۆ تۆ منت ئاوارە کرد و دەربەدەر
چاکە هەجوێکت بکەم، ئەمما موفید و موختەسەر
بۆ حەمەی وەستا فەتاح ئێمەت هەموو ئاوارە کرد

ئەی حەمەی وەستا فەتاح دایکت بەکێری نێرەکەر 

کێشەی شێخ ڕەزا لەگەڵ شێخ عەلی، تاکە کێشەی نێوان ئەو بنەماڵەیەی شێخانی تاڵەبانی نەبووە. وا دیارە شێخ عەلی پێشتریش لەگەڵ مامەکانی واتە شێخ غەفوور و شێخ ساڵح لە ناکۆکی و ناتەباییدا بووە. ڕەنگە لەبەر ئەوەش بێ کە ئەم لە کەرکوو و ئەمان لە کۆیە نیشتەجێ بوون. دیارە شێخ عەلی کوڕی گەورەی شێخ عەبدوڕەحمان، برای گەورەی شێخ غەفوور و شێخ ساڵح و.. بووە و بەو پێیەش میراتگری سەرەکیی شێخایەتی بووە. هەر بۆیەش دوای مەرگی باوکی، جێگای ئەوی گرتۆتەوە و بووە بە شێخی گەورە. شێخی خانەقا و مورشیدی تەکیە سەرەکیەکەی شێخانی تاڵەبانی بووە. شێخ ڕەزا دوای ئەوەی لە تەکیەی شێخ عەلی و ڕەنگە لە کەرکووکیش دەردەکرێ، پەنا بۆ کۆیە و بۆ لای مامە غەفوور دەبا کە ئەویش لقێک لە تەکیە و تەریقەتی شێخانی تاڵەبانیی لەوێ کردۆتەوە. شێخ ڕەزا کە پێشتر سەبارەت بە مامەکانی بە شێخ عەلی دەگوت "موشفیقترە بێگانە لەمانە کە عەمووتن"، ئەمجار لە دژی شێخ عەلیی برا دەکەوێتە پەسنی مام:
بەم حاڵە ئەگەر جارێکی تر بچمەوە کەرکووک
مەعلوومە بە مەردی نەڕواوە لە سەرم تووک
بۆچ بچمەوە کەرکووکی قوڕمساخ کە لەگەڵ من
ئەهلی هەموو ناسازە وەکوو ئاوی حەمامووک
پێم خۆشە لە بەر جەوری برا و لۆمەیی ئەقوام
سەد جار لە غەریبی بکەوم موفلیس و مەفلووک
ڕۆژێ بە مورادی منیش ئەڵبەت دەگەڕێ چەرخ
ئەم میچە قەراری نییە، گاهێ جکە[3] گەه بووک[4]
شاهێ کە نەبێ ڕادەبوێرین بە فەقیری
بۆ ئەهلی قەناعەت لە پڵاو خۆشترە داندووک
شەش مانگە زیاتر کە لە پاش مەرگی پدەر من
مەغدوورم[5] و مەزڵووم و جەفا دیدە و مەهتووک[6]
تا ساکنی کۆی مامە غەفوورم وەکو فەغفوور
کیسەم پڕە دائیم لە زەڕ و لیرەیی مەسکووک
پابەندی خەلایق نییە تەبعم وەکوو خەڵکی
بێ کولفەتم و ڕەندم و سەییاحم و سالووک
من خواجەیی ئەحرارم و، ئامێزشی دنیا
هێشتاکە نەمیکردووەتە بەندەیی مەملووک
وەک لامعی شاعیر نییە ئێستێ لە جیهاندا

شیرین سوخەن‌و قابیل‌و خۆش تەبع‌و ڕەزا سووک

ئاستی پێشوازی و قەدرگرانیی مامە غەفوور لەو شێعرەدا بە ڕوونی ڕەنگی داوەتەوە و دیارە کە ڕەزا چەندە ڕازییە لەو کۆچە کە کردوویەتی. ئیتر لەوێوە تۆپخانەکەشی لە دژی شێخ عەلی و شێخایەتیەکەی دادەمەزرێنێتەوە:
شێخ عەلی مەحبووبمە و بیناییی هەردوو چاومە

بێ قەیی بێ، بۆ تەبەڕووک تاقە جارێ گاومە

ئەم وەدەرنان و ئاوارەکردنە شێخ ڕەزای تەنانەت لە شاری کەرکووک و خەڵکەکەشی کردووە بە دوژمن:
کافی کلک و کافی کوون و کافی کەر تێکەڵ کرا

ئیسم و ناو و شۆرەتی کەرکووکی لێ تێکەڵ کرا 

یان:
کەبابی گۆشتی بزن، فاکیهەی بەری خڕنووک

لەمن بپرسە سەفای شارە حیزەکەی کەرکووک

هەروەها دژی خەڵک و دانیشتوانەکەی کە وا دیارە دوای شاربەدەر کرانی شێخ ڕەزا، دەنگۆیان بۆ هەڵبەستووە و قسەیان لەدوو خستووە:
مەکەن باوەڕ بەقەولی داکی خۆگێکانی کەرکووکی

ئەگەر خەڵتێ بکەن وا بزانە گا قۆڕانی کەر کۆکی 

ئەو خۆشی و دڵخۆشییەی شێخ ڕەزا زۆر ناخایەنێ و بەرەبەرە بۆڵەبۆڵ و ناکۆکی لەگەڵ مامە غەفووریش دێتە ئاراوە. ڕەنگە سەرەتا لە شتی بچووکی وەک چایەکەی مامە غەفوور دەستی پێ کردبێ:
چایەکەی مامە غەفوور زەردە وەک میزی نەخۆش

ئیحتیاج ناکا بە ئاگر، هەر بە دوو تڕ دێتە جۆش 

بەڵام بۆڵە لەسەر نان و چای مامە غەفوور زۆر زوو جێگای خۆی بۆ کێشە و ناکۆکی گەورەتر و هەجوی زۆر توند بەجێ دەهێڵێ. چونکە ئەو کە لە سەرەتای گیرسانەوەی لەلای مامە غەفوور دەیگوت؛
شەش مانگە زیاتر کە لە پاش مەرگی پدەر من
مەغدوورم و مەزڵووم و جەفا دیدە و مەهتووک
تا ساکنی کۆی مامە غەفوورم وەکو فەغفوور
کیسەم پڕە دائیم لە زەڕ و لیرەیی مەسکووک

 

هەر لە ماوەی ئەو شەش مانگەدا ڕوو لە مامە غەفوور وەردەسووڕێنێ و دەڵێ:
شەش مانگە بەم ئەفسانە گلی دامەوە لای خۆی

نەمزانی ملم بشکێ، تیا چووم، زەرەرم کرد

وا دیارە سەرەتا مامە غەفوور ڕەنگە لە ڕقی شێخ عەلی، کۆمەڵێک وادە و بەڵێنیی وەک مارەکردنی کچەکەی خۆی بە شێخ ڕەزا داوە بەڵام دواتر پاشگەز بۆتەوە یان بێدەنگەی لێ کردووە. شێخ ڕەزا هەروەها وا نیشان دەدا کە ئەو لە ڕووی ئاوارەیی لەلای مامە غەفوور نەگیرساوەتەوە بەڵکو شێخ غەفوور سەد مەلای بۆ مانەوەی لەسەر کردووە و سەد وادە و بەڵێنی پێ داوە تا ئەو لەلای خۆی گل بداتەوە لێ هیچکام لە بەڵێنییەکانی نەبردۆتە سەر. ئیتر لەوە بەدوا بەشێک لە بەنێوبانگترین هەجوەکانی شێخ ڕەزا ڕووی لە شێخ غەفوور بە تایبەتی ڕەشیدی کوڕیەتی و ڕەحمی بە ژن و کچ و تەنانەت کارەکەرەکانیشی نەکردووە:
ئەو ڕۆژە کە تۆرام و لە کەرکووک سەفەرم کرد

مانەندی عەقاریب[7] لە ئەقاریب[8] حەزەرم کرد

گەردوون سنێکی[9] کردم و هێنامییە کۆیە
میوانی لەکن مامە غەفووری لەچەرم[10] کرد
خواستم کە بڕۆم بۆ سەفەری ڕۆم بە سیاحەت
نەیهێشت و دووسەد ئەهلی عەمامەی لەسەرم کرد
دانیشێ، نەچێ، من کچی خۆم مارە دەکەم لێی
ئەو تالیبی دونیایە ئەوا موعتەبەرم کرد
چرووسا[11] لە بەرم جوببە[12] و فیسا[13] لە سەرم فێس[14]

نە فێسی لە سەر نام و نە جوببەی لە بەرم کرد

شەش مانگە بەم ئەفسانە گلی دامەوە لای خۆی
نەمزانی ملم بشکێ، تیا چووم، زەرەرم کرد
وەڵڵاهی دەکەم دەرحەقی ئەو بەڵکو زیاتر
ئەو کارە کە دەرباری ڕەشیدی پسەرم کرد
کارم تەڕ ئەبێ ئەموت ئەگەر لوتفی ببێ مام
ئەی لایقی ڕیشی بە خودا کاری تەڕم کرد
بۆ موجتەهیدان گەرچی جەوازی نییە تەقلید
من موجتەهیدم، هاتم و تەقلیدی کەرم کرد
ئەی گووی خلە بەم لوتفە کە ئەو کردی لەگەڵ من
لەم مەرحەمەت و لوتفە ئەوا من گوزەرم کرد
هەرچەندە وتم وەختێ، کە دیم نەخوەتی[15] قەلبی
یا ڕەب کە لەگەڵ شێخ عەلی، بۆ چی شەڕم کرد
هەر دەچمەوە لای گەرچی بڵێ هاتەوە دیسان
ئەو خوێڕییە بێکارە کە من لێرە دەرم کرد
هەرچەندە ڕەزا باعیسی بەدنامییە عەودەت[16]

لەم سووکی و بەدنامییە سەرفی نەزەرم کرد 

وا نانوێنێ کە شێخ بەپێی ئەو "سەرفی نەزەر"ەی خۆی بۆ لای شێخ عەلی گەڕابێتەوە بەڵام دەرهەق بە مامە غەفوور بەوەندە واز ناهێنێ و لە شێعرێکی درێژی دیکەدا ئەمجار توندتر هەڵدەکوتێتەوە سەر مام و مامۆژن و ڕەشیدی کوڕ و کچ و کارەکەرەکانیشی:
مامەکەم قەحبەژنە دەوڵەتی شەددادی هەیە
تالعی ڕاهبەر[17] و بەختی خودادادی هەیە
دوو سێ دێی داوەتێ سوڵتان پەیی ئیتعامی[18] تەعام
هەر یەکێکی بەقەدەر خەزنەیێ ئیرادی[19] هەیە
چ فرووش[20] و چ زورووف[21] و چ زەیاع[22] و چ عەقار[23]

لە هەموو جینسە مەتاعێ[24] سەد و هەشتادی هەیە

ئەم هەموو گەنج و خەزێنەی هەیە هێشتاکو تەرەس
نە هەوای جوود[25] و نە مەیلی کەرەم و دادی هەیە
ڕەسمی ئابائی کیرامی[26] بووە ئاساری سەخا[27]

نە لە ئابائی حەیاو نە لە ئەجدادی هەیە

گەر سەر و ڕیشی پیاوانەیە باوەڕ مەکە پێی
باتینی جوولەکەیەو زاهیری زوههادی[28] هەیە
خۆی بەهەر سووڕەت ئومێدی کەرەمم پێی هەیە لێک[29]

ڕقی زۆرم لە ڕەشیدی کوڕی گەووادی هەیە

ڕەنگی کەر، دەنگی بەقەر، هەیبەتی سەگ، خووی چەقەڵ
چاوی کوێر، مەخزەنی کێر، مەقعەدی[30] پڕ بادی هەیە
زیکر و ئەورادی[31] لەسەر کێر و زەکەر مونحەسیرە[32]

سەیری ئەو حیزە قوڕمساغە چ ئەورادی[33] هەیە

تف لە کوز داکی لەلای خۆی کوڕی هێناوەتە دەر
گوو بەڕیش بابی لە کن خۆی ئەمیش ئەولادی هەیە
ئەمە گشت باوکی سەرمەشقی لەبۆ داداوە

سەربەخۆ سالیکی ڕەهڕەو[34] نییە، ئوستادی هەیە
لە گرووهی حەرەما کارەکەر و دایک و خوشک
فاتم و عاسم و ئامان و پەریزادی هەیە
شەو و ڕۆژ چەپڵە بە کوز لێ دەدەن و هەڵدەپەڕن
فەرجیان[35] تاب و تەبی کوورەیی حەددادی[36] هەیە
بێ حەیان جوملە خوسووسەن ژنە سووزانییەکەی[37]

ڕەووشی دێڵە سەگ و قەحبەیی بەغدادی هەیە

من لە کەرکووکەوە دێنێتە کن ئەم قەحبە ژنە
لەگەڵم خەسمە فەلەک، نییەتی بێ دادی هەیە
حیز و کوونی بووە مانەندی ڕەشید تەبعی ڕەزا

هێند لەبەر جەوری فەلەک خاتری ناشادی هەیە 

چەند جارێکیش بە فەرد یان بە چوارینە هەجوی تایبەتیی ڕەشیدی کردووە؛
ڕەشە ڕەششاشی کەری ڕەش بە ڕەشت
تا ڕەشت ماوە ڕەش و سوور بە ڕەشت
چڵ و چێوی چەمی ڕەشنەش بە ڕەشت
بە لەشت، هەم بە بەشت، هەم بە ڕەشت

یان:
ئەم قنگە زلە حیزە کە موسەمما بە ڕەشیدە
بیگرە لە ڕەشی نێ لە ڕەشی بە لە ڕەشی دە

هەروەها:
ئەم قەحبە فەلەک لە داخی مردم
موحتاجی ڕەشی ڕەشیدی کردم 

گومان دەکرێ دوای ئەو داشۆران و شەڕ و کێشەیە لەگەڵ مامە غەفوور و بنەماڵەکەی، شێخ ڕەزا بۆ ماوەیەک لەلای مامە شێخ ساڵح مابێتەوە. بەپێی یەکێک لە شێعرەکان، شێخ ساڵح پیاوێکی فەقیر و بێ ئازار بووە. بەو حاڵەش لە هەجوی شێخ ڕەزا قوتار نەبووە:
گەرچی فەقیر و موفلیسە شێخ مامە ساڵحم
نەمدی کەسێ وەکوو ئەو ساحیبی کەرەم
میوانی بووم، نان و کەرەی نایە بەر دەمم
ئێستاش بەبێ موداهەنە[38] مەمنوونی ئەو کەرەم

خەڵک هەوڵیان داوە لە ڕێی شێخ ساڵحەوە، شێخ ڕەزا ناچار بە وازهێنان لە هەجو و پاشەکشە لەو جنێوانە بکەن کە بە ئەم و ئەوی داوە، بەڵام زمانی شێخ ڕەزا تیغێک نەبووە کە بە داوا و پاڕانەوە و سەرکۆنەی شێخ ساڵح لە بڕان کەوتبێ و لە وڵامدا دیسان پڕیشکەی بەر شێخ ساڵح خۆیشی کەوتووە:
تۆ کە خۆت مەیلی جنێوبازی دەکەی شێخ ساڵح
بۆ دەکەی سەرزەنشی من کە ڕەزا هەججاوە؟
غایەتی بەندە جنێوم بەدوو سێ کەس داوە
تۆ هەتا ئێستە بەقوربان، بە هەزارت داوە

لەم بەینەدا تەنیا شێخ مستەفا کە گومان دەکرێ یەکێکی دیکە لە مامەکانی شێخ ڕەزا بێ، لە هەجوی شێخ پارێزراو بووە و تەنانەت لە چوارینەیەکدا زۆر بە خەستی لەبەرامبەر "حاجی ڕەسووڵی زادە" و دوژمنانی دیکەیدا بەرگری لێ کراوە:
شێخ موستەفا لە زومرەی ئەولادی مورتەزایە
هەرکەس کە خەسمی ئەو بێ دەیگێم، لەلام خەزایە
حاجی ڕەسووڵی زادە مەفعوولی شێخ ڕەزایە

ڕەزا بەناڕەزایی وەک ماری بێ ڕەزایە

---

[1] - تڕ

[2] - تیغ، مووس

[3] - بەرزی، بڵیندی

[4] - نزمایی، چاڵ

[5] - زۆر لێکراو

[6] - ئەتک کراو

[7] - کۆی دووپشک، وەک دووپشکان

[8] - خزمان

[9] - سنێک، ساجوور، سەمەندۆک ، پەتێکە سەرێکی دەخرێتە ملی سەگ و سەرەکەی تری دەبەسترێ بە دارێکەوە بۆ ئەوەی ئەو کەسەی کە سەری دارەکە دەگرێ سەگەکە نەیگرێ

[10] - لەجەر، ڕژد، دەستقووچاو، ڕەزیل

[11] - لە کرداری چرووسان بە واتای لاواز بوون لەبەر خەفەتخواردن یان کاری زۆر کردن

[12] - کەوای پێش ئاوەڵای مەلایانە، عەبا

[13] - خووسان

[14] -  تەقیلەی درێژی سوور لە بەرگنی ساویاو

[15] - نخوت، خۆ بەزلزانی، ڕۆح زلی

[16] - گەڕانەوە

[17] - تالعی ڕاهبەر: فاڵی ڕێنیشاندەر

[18] - اطعام؛ نان پێدان، خواردن پێدان، سەرچاوەی بژیو

[19] - ئیراد؛ دەرکەوت، داهات

[20] - ئەو پارەیەی لە فرۆشتنی کاڵایەک بە دەست دێ

[21] - ظروف: کۆی قاپ و قازان

[22] - ضیاع، زەویی کشتوکاڵ

[23] - مڵک، زەوی، عەرد

[24] - مطاع، کاڵا

[25] - بەخشش

[26] - باپیرانی دلۆڤان

[27] - سخی، بە دەست و دڵ، خاوەن کەرەم؛ باب و باپیرانی دلۆڤان و بە دەست و دڵ بوون

[28] - ظاهر زوهاد؛ ڕواڵەتی تۆبەکارانە

[29] - لیک؛ لێ، بەڵام

[30] - مقعد؛ قنگ

[31] - اوراد: وێرد و دوعا خوێندن

[32] - منحصر؛ تایبەتی. دوعا و پاڕانەوەی بە تایبەتی لەبۆ کێر و نێرینەی پیاوانە

[33] - ئەوراد؛ بێجگە لەوە کە کۆی وێرد و دوعای، بە مانای گوڵ بەتایبەت گوڵی سووریشە.

[34] - سۆفیی تەریقەت

[35] - فەرج؛ قوز

[36] - کوورەی ئاسنگەری

[37] - سۆزانی، ژنی بێ شەرم

[38] - چەوری، مەبەست کەرەی بێ چەوری واتە کەرە