لەنێو کۆمەڵگەی کورد و ئێرانییەکانیشدا باوە کە بەتایبەت ئێوارەی ڕۆژانی پێنج‌شەممە سەردانی
 |
| وێنەی کێلێک لە لوڕستان |
لە بابەتی چوارشەممەسووریدا باسی ئەوەم کردوە کە هەر کام لە ڕۆژەکانی حەوتوو بەپێی پلەکانی ئایینی میترایی بەسەر یەکێک لە خوداکانی ئەو ئایینەدا دابەش کراون. ڕۆژی شەممە کەوتۆتە نێوەڕاستی ئەو حەوت ڕۆژەوە کە لەلایەک یەکەمین و لەلایەکی دیکەش حەوتەمین ڕۆژی حەوتوویە و ڕۆژی میترایە. میترا بەرامبەری خۆرە و ناوی "شەممە"ش لە شەمەش وەرگیراوە کە لە مێزۆپۆتامیا یان دووئاوان خودای خۆر بووە.
ڕۆژی یەکشەممە هی خودای بایە کە لە پلەی یەکەمی ئایینەکەدا، دووشەممە هی دایک-خودای ئاو لە پلەی دووهەم، سێ‌شەممە هی خودای خاک لە پلەی سێهەم، چوارشەممە هی خودای ئاگر لە پلەی چوارەم و پێنج‌شەممە هی خودای مانگ یان خودای چاکە لە پلەی پێنجەمدایە. جومعە یا هەینی‌ش هی خودای شەڕ یان ئیندرایە لە پلەی شەشەم‌دا.
خودای مانگ یان ڤاروونا کە ڕۆژی پێنج‌شەممە هی ئەوە و لە پلەی پێنجەمدایە، خودای پاراستنی تۆرەمەی گیا و گیانداران و خودای ڕۆح و ڕەوانی پاکە. دەشزانین لە باوەڕی پێشینان و خەڵکی ئێستاشدا ئەوەی لە مردوو دەمێنێتەوە، ڕوحاناتەکەیەتی. واتە لەش دەمرێ بەڵام ڕۆح نەمرە و بە زیندوویی دەمێنێتەوە. هەر بۆیەش سەردانی گڵکۆی مردووان لە ڕۆژی پێنج‌شەممەدا پێوەندیی بە خودای مانگەوە هەیە.
بەڵام ئاخۆ بۆچی دوایین پێنج‌شەممەی ساڵ لەو بارەوە گرینگیی زیاتری پێدراوە؟
لە حیسابی پێشینانی ئێمەدا ساڵ بە دوازدە مانگی سی ڕۆژە دابەش دەکرا کە دەیکردە ٣٦٠ ڕۆژ. بەو پێیە پێنج ڕۆژ کەمی دێنا. بۆ پڕکردنەوەی ئەو کەمایەسییە، دوای کۆتایی مانگی ڕەشەممە، لە ساڵی ئاساییدا پێنج ڕۆژ و لە ساڵی پڕ یان کەبیسەدا شەش ڕۆژیان بە ساڵەکەوە زیاد دەکرد. ئەو پێنج ڕۆژە کە لە فەرهەنگی کورددا بە پەنجەی تار و لە فارسیدا بە "پنجە دزدیدە" یان "بهیزک" و لە عەرەبیدا بە "خمسە المسترقە" دەناسرا، سەر بە هیچ مانگێک نەبوو و لە دەرەوەی زەمان هەژمار دەکرا. هەر بۆیەش وەک ڕۆژانی نائاسایی، ئاڵۆز و دوور لە تەکووز و ڕێکوپێکیی زەمان سەیر دەکران. ڕاست وەک ئەو ڕۆژانەی کە بە پێی دەقە ئایینییەکان هێشتا جیهان بەتەواوی نەخوڵقابوو و ڕێکوپێک نەکرابوو. دیارە ئەو چیڕۆکی خوڵقانە دەبێ لەسەر بنەمای ساڵی کەبیسە داڕێژرابێ چونکە لە زۆربەی دەقە ئایینییەکاندا - هەر لە ئایینەکانی مێزۆپۆتامیاوە تا یەهوودی و ئیسلام و تا مەسحەفا ڕەشی ئێزدی - خودا جیهانی لە شەش ڕۆژدا خوڵقاند و ڕۆژی حەوتەمی کرد بە ڕۆژی پشوو. ڕۆژی حەوتەم دەبێتە ڕۆژی شەممە کە ڕۆژی خودای خۆرە وەک بەرزترین پلەی ئایینی میترایی. ئەو قسەیەی کە دەڵێن "کەم ڕێك دەکەوێ شەممە بە نەورۆز" واتە زۆر ساڵی پێدەچێ تا ئەو ڕێککەوتە وا ڕێک دەبێتەوە کە ڕۆژی پشووی دوای خوڵقانی زەوی ڕاست بکەوێتە ڕۆژی خۆیەوە واتە ڕۆژی شەممە و یەکەم ڕۆژی نەورۆز. بەو پێیە ئێمە واتایەکی ئایینیمان بۆ ڕۆژی نەورۆز دۆزیەوە کە بە مانای ڕۆژی نوێی دوای شەش ڕۆژی ئافراندن یان یەکەم ڕۆژی دوای خوڵقانە.
پێشینان پێیان وا بوو ڕۆحی مردووەکان لە کۆتایی ساڵدا دەگەڕێنەوە تا لە بارودۆخی وەچەکانی خۆیان ئاگادار بن. لە پشکی ٤٩ی فەروەردین یەشتی ئاڤێستادا هاتووە کە "فرەوەرە خاسە بەتوانا و پاکەکان لە کاتی جێژنی گاهەنباردا لە ئارامگەکانی خۆیانەوە دەگەڕێنەوە سەر هەرد و دە شەو لەسەر یەک بۆ ئاگاداربوون لە بارودۆخی وەچەکانیان لێرە دەمێننەوە." گاهەنبار هەر ئەو شەش ڕۆژەیە کە جیهانی تێدا خوڵقێندرا و بەپێی ئاڤێستا کەوتۆتە کۆتایی ساڵەوە.
بابەتی گەڕانەوەی ڕۆحی مردووان لە ڕۆژانی پەنجەی تاردا لە کۆمەڵێک داب و نەریتی کوردەواریشدا ڕەنگی داوەتەوە. بۆ وێنە لە یاریی هەتەرێ و مەتەرێ یان لە کۆسە بەداس و ئەو داب و نەریتانەدا کە لە چوارشەممە سووری و شەوانی دواتردا بەڕێوە دەچن. لەو یاریانەدا یاریکەران ڕووخساریان دەمامک دەدەن بۆ ئەوەی نەبیندرێن و نەناسرێنەوە. بەو جۆرە دەیانهەوێ ڕۆڵی ڕۆحی گەڕاوەی مردووەکان بگێڕن و خەڵک بەناوی ئەوانەوە دیاری و خێراتیان بدەنێ. هەروەها لە یاریی میری نەورۆزیشدا ڕەنگدانەوەی هەیە کە تایبەت بە ڕۆژانی پەنجەی تارە و لەو ماوەیەدا شا یان دەسەڵاتدار دەسەڵاتی خۆی ڕادەستی میرێکی بەقەستی بەناوی میری نەورۆزی دەکرد.
ئەم گەڕانەوەی ڕۆحی مردووەکان لە ڕۆژانی کۆتایی ساڵدا و پێوەندیی ڕۆژانی پێنج‌شەممە بە خودای ڕۆح و ڕەوانە پاکەکان و، سەردانی گۆڕی مردووان لە ڕۆژانی پێنج‌شەممەدا و ژمارەی ڕۆژەکانی پەنجەی تار کە ئەویش پێنج ڕۆژە بەڵام وەک بابەتی "شەممە بە نەورۆز" کەمتر وا ڕێک دەکەوێ کە کۆتاییەکەی بکەوێتە ڕۆژی پێنج‌شەممەوە، هۆکاری داکەوتنی ئەو نەریتەن کە زیندووەکان لە کۆتا پێنج‌شەممەی ساڵدا بەتایبەتی و بەگرینگیی زیاترەوە سەردانی گۆڕی مردووەکانیان بکەن، لێیان بپاڕێنەوە و بۆیان بپاڕێنەوە. ڕەنگە ئەوە بە جۆرێک بەڕێکردنەوەی ڕۆحی ئەوان بۆ شوێنی پێشوویان بووبێ دوای کۆتایی ئەو ماوەیە کە میوانی زیندووەکان بوون.
