بێڵندانە یان بەڵێندانە

 یەک لەو جێژنە کۆن و لەمێژینانەی کورد کە لەم ساڵانەی دواییدا سەرلەنوێ برەوی سەندوەتەوە، جێژنی "بێڵندانە"یە. جێژنێک کە لە بەشە جۆراوجۆرەکانی کوردستاندا بە ناوی جیاوازی وەک جێژنی سەرە، سەدە، سەتەی مەڕی، بەهاری کوردی، بەهاری سەکران، کۆسە، تربێ  و سەرەنجام بێڵندانە بە نێوبانگە. لە ناوچە جۆراوجۆرەکانی ئێران ، ئەفغانستان و ئاسیای ناوەڕاستیشدا ئەو جێژنە بە ناوی جۆراوجۆری وەک خێرپەچار، کوردە، جێژنی شوانان، هەلەهەلە، کوردعەلی کێو، چیللە قاشدی، بەهمەنجە و سەدەی سۆز یان سەدە سۆزی بەر گوێ دەکەوێ کە ئاسەواری کوردی‌بوون بەسەر بەشێک لەو ناوانەشەوە پارێزراوە.  لە ناوچەی هەورامان و لای پێڕەوانی ئایینی یارسان، جێژنی پیرشالیار لە نیزیکترین چوارشەممەی کۆتایی چلەی گەورەدا دەگیرێ کە گومان دەکرێ شێوەیەکی دیکەی هەمان جێژنی بێڵندانە بێ. لەنێو ئێزدییەکانیش‌دا ساڵانە جێژنێک بەناوی "بێلندێ" یان "بێلندە" دەگیرێ کە دەکەوێتە حەوتووی دووهەمی چلەی زستانەوە. بەو پێیەش کە لە دیوی گەرمێن تەنیا یەک چلەی چل ڕۆژە هەیە کە لە ٢٥ ڕۆژ دوای زستان دەست پێ دەکا و ٢٤ یان ٢٥ ڕۆژ بەر لە نەورۆز کۆتایی دێ، بێڵندێ مەودای زەمانیی زۆری لەگەڵ کۆتایی چلەی گەورە و جێژنی بێڵندانە لە دیوی کوێستان نییە. 

 جێژنی سەدە یان بێڵندانە دەکەوێتە کۆتایی چلەی گەورەوە. واتە دوای تێپەڕینی چل رۆژ لە زستان، لە ١٠ی ڕێبەندانی هەموو ساڵێکدا دەگیرێ. هەڵبەت بە پێی ناوچە جۆراوجۆرەکان و نەبوونی کاڵێنتێری و ڕۆژژمێرێکی یەکگرتوو، جێژنی بێڵندانە هەموو ساڵێ و لە هەموو ناوچەکان وێکڕا بەڕێوە ناچێ و لە چل تا چل و پێنج رۆژ زستان، جیاوازی تێدایە. جیاوازییەکەش لەنێوان جێژنی کۆتایی چلەی گەورە یان جێژنی دوولایی بوونی زستان لە چل و پێنجەمین ڕۆژی زستاندایە. 

بێڵندانە وەک دیکەی جێژن و بۆنە مێژووییەکانی کورد تۆزی فەرامۆشی لەسەر نیشتوە و بە دەگمەن ئاوڕی لێ دراوەتەوە. لەبەر ئەوەش هەتا ئێستا لێکۆڵەرانی کورد کەمتر خۆیان لە ناسین، ناساندن، چۆنیەتی و کەلتوری بەڕێوەچوونی، فەلسەفە و بنەمای جێژنەکە و ماکی وشەی بێڵندانە داوە. هەر ئەوەش هۆی ناڕێکی لە کات و چۆنییەتیی بەڕێوە چوونی بۆنەکەیە و ڕەنگە زۆر داب و نەریتی پێوەندیدار بەو جێژنەش لەبیر چووبنەوە. دەگوترێ بۆنەکە پێوەندی بە کەمبوونەوەی بارینی بەفرەوە هەیە و لەسەر ئەو بۆچوونە، وشەکەش لە سێ بەشی "بێڵ + ن + دانا" پێکهاتووە کە بەپێی بنزاراوەی مەنگوڕایەتی، بە واتای "بێڵمان دانا" یان "بێڵی بەفر ماڵینمان دانا"، شی کراوەتەوە(١) کە ئەوە لێکدانەوەی ڕواڵەتی وشەکەیە و زۆر جێی متمانە نییە.

سەبارەت بە چۆنییەتیی بەڕێوەچوونی جێژنی بێڵندانە، ئاورێکی گەورە لە گۆڕەپانی بەرینی ئاوایی‌دا دەکرێتەوە و کوڕ و کچ بەدەوری ئاگرەکەدا کۆ دەبنەوە و خۆشی دەگێڕن. ئاگرکردنەوە نەریتی هاوبەشی هەموو ئەو جێژنانەیە کە لەو سەروبەندەدا بەناوی جۆراوجۆر لە شوێنە جیاوازەکانی ئێران و کوردستان‌دا دەگیرێ. لە جێژنی بێڵندێ‌دا هەر ماڵێکی ئێزدی لەبەر دەرگای خۆی ئاور دەکاتەوە و منداڵان بەسەر ئاگرەکەدا بازبازوکێن دەکەن. یەک لە دابەکانی ئەو جێژنە پێشبینی کردنی بەروبوومی ساڵی داهاتوو بە هۆی ئەو ئاگرەوەیە. بەو جۆرە کە "دارێکیان لە نێوەڕاستی ئاورەکە دەچەقاند لایەکی گوڵەگەنمیان پێ هەڵدەواسی و لایەکەی دیش مازوو. ئەگە دارەکە بە لای گەنمەکەدا کەوتبا ئەوە دەیانکوت دەغڵ و دان زۆر دەبێ، ئەگەریش بە لای مازۆکەدا کەوتبا دەیانکوت ڕسق و ڕۆزی زۆر دەبێ."(٢) لە هێندێک ناوچەی دیکە بەجیی دوو، "چوار ئەستوندەکی گەورە بەرپا دەکەن، لەسەر هەر ئەستوندەکێک بەرهەم و بەرەچەیەک دادەنێن، هەر کاتێک ئەستوندەکی ناوەندیی ئاورەکە لەکاتی سووتان بەرەو لایەک چەماوەتەوە خەڵک لەسەر ئەو باوەڕەن کە ئەو بەرەمە لە کشتوکاڵ خێری تێدا دەکەوێ و فراوان دەبێ."(٣) ئەم پێوەندییەی نێوان بێڵندانە و کشتوکاڵ لە ڕێوڕەسمی بەڕێوەچوونی جێژنی بێڵندێی ئێزدی‌دا زیاتر بەرچاوە و زۆربەی نەریتەکانی جێژنی بێڵندێ وەک کردنەوەی ئاگر لە پێشوازیی گادا کە بە "گورگەگا" ناسراوە یان هەڵاویشتنی میوە و مێوژ و خورما بەسەر لاوان و منداڵاندا، پتر پێوەندیی نێوان ئەو جێژنە بە ژیانی کشتوکاڵ و جوتیارییەوە پێشان دەدا. نەریتێکی دیکەی ئەو جێژنە لە نێو ئێزدییاندا سازکردنی جۆرێک کوللێرە بە مێوژ بەناوی خەولێر یان خەورایە کە لەشێوەی هەتاو ساز دەکرێ و میوانانی پێ بەڕێ دەکرێ.(٤) لە ئاستی ئێرانیش‌دا پێوەندیی جێژنی سەدە و ژیانی کشتوکاڵی دەبیندرێ. لە هەرێمی کرمان "جووتیارەکان خۆڵەمێشی ئاگری سەدە بەسەر زەوییەکانیاندا وەردەکەن و پێیان وایە خۆڵەمێشی سەدە خێر و بەرەکەت بە زەوییەکانیان دەدا."(٥)

ئەم نەریتی گڵ و خۆڵ بەسەر هەرددا وەرکردنە بە جیاوازییەوە لە بەیتی برایمۆکیشدا هاتوە بەڵام نە بۆ پیتاندنی زەوی بەڵکو بۆ ئەوەی بەهار زووتر لە وادەی خۆی بگاتێ و بە کاوی دڵی خۆی بگا:
میرحەج بە برایم دەڵێ: 

«ڕێی کوێستانێ بێتەوە، دەنێرم خاتوون پەریخان بێننە ئێرە، دەتانکەم بە بووک و زاوا».

کە برایم ئەو قسەی میری بیست تەواوە،
شەوێ هەتا ڕۆژ، سەوەتێکی پەیداکردبوو، گڵ و پەینی بۆ قەندیلی مامەکۆیییان کێشاوە.

ڕۆژێکی گوتی: «میر! بەقوربانت بم سەری کوێستانان ڕەشبەڵەک بوو بەفر لە هیچ کوێ نەماوە».
خانم پێکەنی، گوتی: «میر تەماشای برایمی کە، هێشتا نیوەی زستانێ نەبووە؛

شەوێ هەتا ڕۆژ ئەو فەقیرە گڵی بەکۆڵی کێشاوە.
ئەو زەحمەتەشی هەروەک خزمەتی تۆیە ئەگەر ئەتووی دە کووچە و کۆڵانان گێڕاوە

میر نابێ چ کاران بکەی، هەتا کاری برایمۆکی دەکەی تەواوە».(٦)

گومان دەکرێ نەریتی خۆڵەمێش وەرکردن بەسەر عەرز و لەڕاستیدا بەسەر بەفردا کردن لە جۆرێک باوەڕی هاندانی زەوی بۆ گەرم داهاتن و توانەوەی بەفر و ڕەشبوونەوەی زەوی کەوتبێتەوە.  
بەڵام سەرەڕای ئەو نموونانەی سەرەوە، کوردستان وڵاتێکی شاخاوی‌یە کە لە کۆنەوە ئاژەڵداری و بەتایبەت مەڕداری پیشەی سەرەکیتری دانیشتوانەکەی بووە. هەر بۆیەش ئەو جێژنە ناتوانێ بێ پێوەندی بەو بارەی ژیانی خەڵکەوە بووبێ. بەتایبەتی کە لەم سەردەمەشدا ڕێوڕەسمەکانی زیاتر لە ناوچە شاخاوییەکانەوە پارێزراو و زیندوو کرانەوە. 

 هەتا ئیستا دروستترین بۆچوون سەبارەت بە بنەمای جێژنە کەوناراکانی کورد لە لایەن مامۆستا هێمنەوە هاتووەتە ئاراوە. ئەو سەرجەم جێژنەکان هەر لە مێهرەگانەوە تا سێزدەبەدەر بە جێژنی ئاژەڵداران و بۆ هۆکاری ئابووری دەگەڕێنێتەوە. هۆکارە ئابوورییەکەش هەڵسووڕانی ژیانی دانیشتوانی ئەو هەرێمە لە سەر بەروبوومی گیاندارێک بە ناوی "مەڕ"ە. جێژنی مێهرەگان کە بە یەکەم بۆنەی ئەو ڕیزە جێژنانە هەژمار دەکرێ، جێژنی بەران تێبەردانە و بەسەرهاتەکە لەو سەعات و ڕۆژ و مانگەوە دەست پێ دەکا. لە سەرەتای پاییزدا کە وەرزی جووتبوونی مەڕ و بەرانە، هەتا ئەم دواییانەش لە کوردستان ئاسەواری جێژنی پێوە دیار بوو. هەر بنەماڵەیەک بەرانی خۆی بە رەنگێکی دیار و بە شێوازێکی تایبەت رەنگ دەکرد. هەروەها مەڕیش ڕەنگ دەکرا. وەک مامۆستا هێمن باس دەکا، خەڵات و مزگێنیش بە شوان دەدرا. رەنگە ئەمانە پاشماوەی تەنیا بەشێک لە رێوڕەسمەکانی ئەو جێژنە بووبن. پاشا و دەسەڵاتداران بە هەمان هۆکاری ئابووری، جێژنی مێهرەگانیان وەک جێژنێکی سەرانسەری پەژراند. هۆکارە ئابووریەکەش بۆ ئەوان ئەوە بووە کە مەڕ و مەڕداری سەرچاوەی گرینگ و سەرەکیی ئابووریی وڵاتەکەیان و لە ئاکامدا هۆی بەڕێچوون و بەڕێوەبردنی وڵات بوو. بێجگە لە ئەستاندنی سەرانە و مەڕانەی ساڵانە، شا لەو رۆژەدا بە سەردان و پێکهێنانی جێژن و گۆڤەندی گەورە، مەڕدارانی دڵخۆش دەکرد و مەڕدارانیش دیاری و دەستەکیان پێشکەش بە پاشا دەکرد. بە واتایەکی دیکە جێژنی مێهرەگان پێش ئەوەی لە ئێران و لەلای پاشا و بارەگای دەسەڵات ببێ بە جێژن، لای مەڕدارانی کورد کە سەرچاوەی گرینگ و ڕەنگە سەرەکیی داهاتی شا و وڵات بوون، جێژنی جووتبوونی مەڕ و بەرانەکانیان بوو. بە دوور نییە ناوی مێهرەگانیش هەر لە وشەی مەڕ کەوتبێتەوە. واتە جێژنی مێهرەگان لە بنەڕەتدا جێژنی "مەڕەکان" یان شتێکی نیزیک لەوە بێ.

 پەز و هاوشێوەکانی کۆنترین ناوە کە کە ئاخێوەرانی زمانەکانی هیندوئوروپایی لەسەر مەڕیان داناوە بەڵام لە زمانی کوردیدا وێڕای پەز، ناوەکانی مهـ ، مێ و مەڕ ناوی دیکە و باوتری ئەو گیاندارەن. ناوێک کە تایبەت بە زمانی کوردی و زاراوەکانی سەر بەو زمانەیە و لەنێو بنەماڵەی زمانە هیندوئورپاییەکاندا نییە. کوردان مەڕ بە گیانداری پێغەمبەر دەزانن. هاوکات بە گیاندارێکی وەفادار، میهرەبان و بە بەزەیی کە ئەمانە لە ئایینی میترادا لە تایبەتمەندییەکانی میترا خۆیشی بوون. گیاندارێک کە لە بەخشەندەییدا بێ هاوتایە و بە سەدان و هەزاران ساڵ ژیانی مرۆڤی دابین کردوە. هەر بۆیەش سەیر نییە ئەگەر کورد کە زیاترین بەرهەمی لە مەڕ وەرگرتوە، ئەو گواندارەی بە دیاریەک لەلایەن خودا و میترای پێغەمبەر زانیبێ. بەوەش وەک پەزی میترای پێغەمبەر ناوی مێهر، مهـ، مەهر و سەرەنجام مەڕی لێ ناوە. ئەو گیاندارە بەخشندەیە کە لە مێهرەگاندا بەرانی گرتوە، دوای سەد ڕۆژ، بێچووەکەی لە زگی دایکیدا گیانی وەبەر دێ و مەترسی بەرهاویشتنی نامێنێ. ئەو سەد ڕۆژە، ڕاست دەکەوێتە جێژنی سەدە یان بێڵندانەوە کە بە پێی بۆچوونی مامۆستا هێمن، ئەوە هەمان هۆ و بۆنەی ئەو جێژنەیە.

  بێجگە لە بۆچوونەکەی مامۆستا هێمن، چەندان ڕا و سەرنجی دیکەش سەبارەت بە بۆنەی سەدە یان بێڵندانە لە کۆنەوە هەتا ئێستا باس کراون. لەوانە ئەوەیە کە ئەو ڕۆژە پەنجا ڕۆژ و پەنجا شەوی لەگەڵ نەورۆز مەودا هەیە کە بە یەکەوە دەکەنە سەد کە لەو سەد ڕۆژ و شەوە وشەی سەدە و جێژنی سەدە ساز بووە. یان ئەوە کە ژمارەی کوڕانی کیومەرس بوون لەو ڕۆژەدا بوون بە سەد و بەو بۆنەوە جێژنی سەدەی بۆ گرتوون. هەروەها دەگوترێ کە فەرەیدوونی پیشدادی لەو ڕۆژەدا تووشی مارێک بووە و بەردێکی ڕێهاڵاندوە کە ئەگەرچی بەردە مارەکەی نەگرتوە بەڵام لە وێککەوتنی لەگەڵ بەردی دیکە، ئاورێکی گەورەی داگیرساندوە بەم جۆرە و لەو ڕۆژەدا ئاگر دۆزراوەتەوە. هەروەها وەک گوترا لەنێو خەڵکدا باوە و لێکۆڵینەوەیەکیش کە نەمر سەید عوبەیدیللا ئەییوبیان سەبارەت بەو جێژنە ئەنجامی داوە، وای لێک داوەتەوە کە وشەی بێڵندانە لە بنزاراوەی مەنگوڕی داکەوتوە و لە دوو وشەی "بێڵمان دانا" پێکهاتوە. واتە ئیدی بەفر نابارێ و پێویستیمان بە بێڵ و بەفرماڵین نییە یان بە رادەی پێشوو نابارێ. بەڵام هیچکام لەوانە ناتوانن بنەمایەکی ڕاستەقینەیان هەبێ. نە عەقڵ دەیبڕێ کە بەو چلەی زستان و بەفرە، لە وێککەوتنی دوو بەرد ئاگر هەڵگیرسابێ و دۆزرابێتەوە و نە خەڵک هیندە خۆشباوەڕ بوون کە پێیان وا بووبێ لەو وەختەی زستاندا بەفر تەواو بووە. چونکە بێڵندانە چ لە دوای چلەی گەورەدا بگیرێ و چ لە چل و پێنجەمین رۆژی زستاندا، هێشتا زستان ئەوەندەی بە بەرەوە دەمێنێ کە چاوەڕوان بکرێ بەفری قورس ببارێ. لە کاتێکدا تەنیا چلەی گەورە تێپەڕیوە و چلەی چکۆڵە و سەرما و کڕێوەی زمهەڕیش لەپێشدایە، ناکرێ پێشینیانی ئێمە هیندە بە زستان خۆشباوەڕ بووبن و وا بە پەلە ماڵاواییان لە بێڵ و وەروەرە کردبێ و بەو بۆنەوە جێژنیشیان گرتبێ. چونکە ئەو کاتەی زستان بۆ دانان و هەڵپەساردنی بێڵ هێشتا زۆر زوویە و ئاسایی‌یە ئەگەر لە ڕۆژی بێڵندانە یان ڕۆژانی دواتردا ئەژنۆیەکی دیکە بەفر ببارێ. سەرەڕای ئەوە، ئامرازی بەفرماڵین لە کوردستان زیاتر بە وەروەرەیە نەک بە بێڵ.

 بەپێی لێکدانەوەکەی مامۆستا هێمن، جێژنی بێڵندانە یا جێژنی سەدە یان سەتەی مەڕی، لە سەد رۆژەی بەران گرتن و ئاوس بوونی مەڕدا دەگیرێ؛ "مەڕ بە پێنج مانگ دەزێ پێشینیان دەڵێن بەرخ پاش سەد ڕۆژ ڕووحی وەبەر دێ و مەترسی بەر ئاویتن کەم دەبێتەوە. جێژنی سەدە کە ئێستاش لە زۆر شوێنی کوردستان دەیکەن و پێی دەڵێن «بێڵن دانا» پێوەندی دەگەڵ ئەم باسە هەیە. دوو مانگ پاییز و سێ مانگ زستان دەکاتە پێنج مانگ و لە شەوی ئەووەڵی بەهاردا زەوی مەڕ دێ و جێژنی هەرە گەورەی مەڕدارە."

 

 بەڵام جێژنی بێڵندانە لە کۆتایی چلەی گەورەدا، جگە لەو بۆنە ئابوورییە، واتای سرووشتیشی هەیە؛ چلەی گەورە یان چلە بەرین پوختەی زستان یان زستانێکی ‏کورتە کە ئەگەر تێپەڕ بێ، ئیدی  زستان زۆری بە بەرەوە نامێنێ و خەڵک لە خەمی سەرما و زستان دەخەلسێ. بەو واتایە بێڵندانە جێژنی کۆتایی چلەی گەورەشە. هەروەها دوای چلەی گەورە، یەکسەر چلەی بچووک دەست پێ دەکا کە وەک چۆن یەلدا جێژنی چلەی گەورەیە ئەوە بێڵندانەش دەتوانێ جێژنی چلەی بچووک بێ.

 

بێجگە لەو دوو واتا ئابووری و سرووشتییە، کۆتایی چلەی گەورە هەڵگری ئاماژەیەکی ئایینیشە کە ئەویش چل رۆژ دوای شەوی یەلدایە کە لەنێو کورداندا بە شەوچلە یان شەوزستان ناسراوە. دەگوترێ یەلدا وشەیەکی سریانیە بە واتای لە دایکبوون. لە باوەڕی پێڕەوانی ئایینی میترادا، ئەو شەوە، شەوی لەدایکبوونی میترایە کە دواتر وادەی لەدایکبوونی مەسیحی لەگەڵ ڕێک کرا. هاوتا لەگەڵ ئەم باوەڕە ئایینی‌یە، شەوی یەلدا درێژترین شەوی ساڵە کە لە دوای ئەو، شەوەکان کورت و ڕۆژەکان درێژ دەبنەوە و بەرەبەرە ڕووناکی بەسەر تاریکیدا سەر دەکەوێ. بەو پێیە یەلدا لەباوەڕی پێڕەوانی ئایینی میترادا بە شەوی لەدایکبوونی خۆریش ناسراوە کە هێمای میترایە. لەسەر یەک هەم تێپەڕینی چل ڕۆژ بەسەر زستان و کۆتایی چلەی گەورەدا و هەم چلەی لەدایکبوونی میترا یان خۆر، لە باوەڕ و فەرهەنگی کورددا بۆنەی گرینگ و مایەی شادی و دڵخۆشین.

 

ژمارەی ٤٠ لە فەرهەنگی کورد و هی دراوسێکانیشدا ژمارەیەکی گرینگ و پیرۆزە. چل سوارەی غەیبی، چل پلەی عومان، چلدانە گرتنەوە و چلبەردەی سەر چاکی، چلەی مەرگی ئازیزان، چل ڕۆژ چلەنشینیی سۆفی بۆ پاکبوونەوە لە گوناهان، کامڵبوونی مرۆڤ لە تەمەنی چل ساڵی‌دا، لەدایکبوونی مناڵ دوای ٤٠ حەفتە و لەوە گرینگتر تێپەڕینی چل ڕۆژ بەسەر لەدایکبوونی منداڵ و دایکدا مەترسیی مەرگ و نەخۆشیان لەسەر دەڕەوێنێ و هیوا بە ژیان و مانیان پتر دەبێ کە بەم بۆنەوە جێژنیان بۆ دەگیرێ. دابەشکردنی زستانیش بەسەر چلەی گەورە و دواتر چلەی بچووکدا هەر لە باوەڕ بەو چلە گرینگ و پیرۆزانەوە سەرچاوەی گرتوە.

 

لەکاتێکدا شەوی یەلدا شەوی لەدایکبوونی میترا و خۆر و رووناکییە، تێپەڕبوونی چل رۆژ بە سەر ئەو لەدایکبوونە پیرۆزەدا، دەبێ بە جێژن. لەگوێن ئەو جێژنەی کە دوای چلەچوون بۆ ساوای ئادەمیزاد و دایکی دەگیرێ. چلەی ئەم لەدایکبوونە ئایینی - ئۆستوورەیی‌یە لەگەڵ تێپەڕینی سەت رۆژ بەسەر گووران و وەگیان هاتنی بەرخ لەنێو سکی مەڕیشدا -بەو جۆرەی مامۆستا هێمن باسی کردوە - ڕێکە. ئالێرەدا پێڕەوانی میترا چەند جێژن دەکەن بە جێژنێ؛ هاوکات کە چل ڕۆژی ئاستەم لە زستانی سەخت و تووش ڕابردوە، لەلایەک چلەی لەدایکبوونی نەوزایەک بەناوی میترا و خۆرە و لەولاوەش سەد رۆژەی گوورانی ساوایەکی دیکەیە کە لە زگی مەڕدا گیانی وەبەر هاتووە. واتە چلەی لە دایکبوونی ساوایەک و سەدەی گیان گرتنی ساوایەکی دیکەیە. هەردوویان مەترسیی مردنیان لەسەر ڕەویوەتەوە. زەمان بەڵێنیی مان و ژیانی هەردوویانی داوە. لە تێکئاڵقانی ئەو دوو مزگێنی و بەڵێنیە کە موژدەی تێپەڕینی چل ڕۆژی سەختی زستانیشی لەگەڵدایە، ئەوان بەڵێن‌یان وەرگرتوە و جێژنی "بەڵێن دان"یان گرتوە. بە واتایەکی دیکە ئەوەی لە موکریان بە ناوی جێژنی بێڵندانە، بێڵندانا یان بێڵندان ناوی دەرکردوە، لە بنەڕەتدا جێژنی بەڵێندان، بەڵێندانێ و بەڵێندانەیە. دوو وشەی بەڵێندان و بێڵندان بە هۆی نیزیکیان لە یەکتر، تێپەڕینی زەمان بەسەر وشە و جێژنەکەدا، کاڵبوونەوەی باوەڕەکە و لەبیرچوونەوەی واتاکە، تووشی تێکەڵبوون و قڵپبوونەوە هاتووە. بەڵێن، گفت، سۆز، پەیمان، قەول و وەفاداری یەک لە بنەماکانی ئایینی میترایی‌یە و هەر لە بنەڕەتدا میترائیسم ئایینی پەیمان و بەڵێنی‌یە. کۆنترین بەڵگەی میترایی لە کوردستان دۆزراوەتەوە کە بۆ ٢٥٠٠ ساڵ بەر لە زایین دەگەڕێتەوە و تێیدا شای میتانی و هووری بەڵێنیان بە یەکتر داوە و سوێندیان بە میترا خواردوە. گرینگی پەیمان و بەڵێنیی میترایی لە وشەکانی مۆر و مارەیی کە هەردوو پێوەندییان بە ناوی میترا  و ئایینی میترایی‌یەوە هەیە، پارێزراوە. ئەم گرینگیی بەستن و مانەوە لەسەر وادە و بەڵێنی لە گۆرانی فۆلکلۆریش‌دا تا ئاستی نیوەی ئیمان ڕەنگی داوەتەوە؛

 

ئەمشەو شەوەکەی وادە و پەیمانە

قەرار و بڕیار نیوەی ئیمانە

یان

ئامان ئامانە یا پیر ئامانە

ئەمشەو شەوەکەی عەهد و پەیمانە

لە پەندی پێشینیان‌دا:

سوور نەبی لە سەر وەعدە و بەڵێنی

گەنجی دونیات بێ پووشێک ناهێنی

گرینگیی پەیمان و بەڵێنی لای کورد چووەتە ناو شێعری شاعیرانیشەوە و وەک خدەیەکی بەرزی کورد سەیری کراوە کە دەکرێ یەک لە ئاسەوارەکانی ئایینی میترایی لە لای کورد بێ؛

 

وەرە سوور بە لەسەر وادە و بەڵێنی

وەرە کورد بە و مەکە پەیمان شکێنی

یان

لەنێو کورددا نەبوو پەیمان شکاندن

لە کوێ فێر بووی گوڵم پەیمان شکێنی (هێمن)

 کاتێک خەڵک بۆ پیرۆزبایی ئەم جێژنە بە یەکتر دەڵێن "بێڵندانەت (بەڵێندانەت) دەبەر بێ "، نزای ئەوە دەکەن کە پەیمان و بەڵێنیی ئەم جێژنە بەرامبەرەکەشیان بگرێتەوە، بەڵێنیی خۆشی پێ بدرێ و بەو بەڵێنی و پەیمانەی لەو جێژنەدا پێی دەدرێ، شاد بێ:

 

بەڵێندانەت دەبەر بێ 

تۆزی شادیت لە سەر بێ

یان؛

شیر و کەرەت دەسەر بێ

"شیر و کەرە" بەرهەمی دوای زانی پەزە کە ئاماژەیە بە گوانکردنی مەڕ و گیان وەبەرهاتنی بەرخ لە زگی دایکیدا و مزگێنیی زان و پاشان شیردانی مەڕ لە سەرەتای نەورۆزدا.

 

نیزیکترین هاوتای وشەی بەڵێن بۆ جێژنی بەڵێندانە، لە "سەدە سۆزی" یان "سەدەی سۆز"دا پارێزراوە کە لە بەشێک لە ناوچەکانی ئێراندا بە کار دێ. "سۆز" یان "سوزی" بە رواڵەت واتای سووتان دەدا بەڵام بە گەڕانەوەیەک بۆ سەر واتای وشەکە لە زمانی کوردیدا، دەبینین سۆز هاوتای گفت، پەیمان، وادە و بەڵێنە.

 

ناوی بێڵندانە لە هەمبانە بۆرینەدا بەشێوەی "بێڵندان" تۆمار کراوە و بە هەڵە بە جێژنێکی خاچ پەرستان واتا کراوەتەوە. بێڵندانە بەشێوە "بێڵندانێ"ش دەگوترێ کە هەردوو پاشگری "ــە" و "ــێ" لە کۆتایی بێڵندان‌دا، پاشگری ناسێنەن.

 

ژێدەر: 

١- هەر سێ سەرچاوەۆ عوبەیدیللا ئەییوبیان لە بابەتی بەهاری کوردی و سەلاح پایانیانی لە فەرهەنگی زارەکیی موکریان و ئاکۆ جەلیلیان لە کوردیکادا بێڵندانەیان بە واتای دانانی بێڵ واتا کردۆتەوە. 

٢- سەلاح پایانیانی؛ فەرهەنگی زارەکیی موکریان، بەرگی ب. لاپەڕە ٥٣٠

٣- ئاکۆ جەلیلیان؛ کوردیکا، ب.٢، ل. ١٤٣٧

٤- لە یوتیوب

٥- محمود روح الامینی؛ آیین‌ها و جشن‌های کهن ایرانی 

٦- ئۆسکارمان - تۆحفەی موزەففەرییە - بەیتی برایمۆک
هێمن: بابەتی نەورۆز لە کتێبی هەواری خاڵی‌دا

عوبەیدیللا ئەییوبیان: بهار کردی، بێڵندانە