بێهوودە

 

سەبارەت بە وشەی بێهوودە و بنەماکەی لە گرووپە کۆمەڵایەتیەکانی سەر تۆڕی ئینترنێت زۆر وتراوە و گوتراوە. هەن وشەکە دەبەنەوە سەر هۆ و بێ هۆ. هەشە پێی وایە لە گەڵ وشەی "بێخود" هەر یەک وشەن و لێک جودا بوونەتەوە. دوا سەرنج لەم بارەوە کە ئەمڕۆ دیتم، دۆستێکی بەڕێز لە گۆشە نیگای ناسیۆنالیستی‌یەوە ڕوانیبوویە وشەکە و نووسیبووی: 

    جا بزانن زمانی فارسی چ زمانێکی توڕەهاتە:

"بیهوده"ی فارسی لە "بێ هۆدە"ی کوردی درووست کراوە.

بێ + هۆدە = بێ ماڵ، بێ جێ و ڕێ، بێ سەرپەنا، بێ خانوو،مان.

بڵێن لە فارسیدا "هودە/ هوودە" بە چ مانایەک دێ؟

با وەک کەر لە قوڕ بچەقێن!

هەست بە بێ هۆدەیی دەکەم = هەست بە بێ ماڵی دەکەم.

 

پێویست بە گوتنە کە هۆدە بە واتای دیو و ژوور، کوردی نییە. لە بنەڕەت دا ئۆدەیە کە ئەویش ترکی‌یە. پێم وایە ئۆدە و ئۆتاق (لە کوردیدا بووە بە وەتاغ) یەک ڕیشەن و هەردووشیان ترکین. 

سەبارەت بە بنەچەی وشەی بێهوودە، پاژی یەکەمی کە "بێ"یە، پێشگری نێگەتیڤ و پێچەوانە کردنە. بەشی دووهەمی وشەکەش لە بنەڕەتدا "سوود"ە بە مانای قازانج. لە سەر یەک واتە کارێکی بێ سوود و قازانج. 

گۆڕانی پیتی هـ بە س و بە پێچەوانە لە زمانە هیندوئوروپاییەکان دا باوە. ئەم گۆڕانە لە نێوان زمانی کوردی و فارسی دا لە پیتی سینەوە بۆ پیتی هێ خۆی دەنوێنێ وەک لەو نموونانەی خوارەودا:

ئاسن : آهن

سوم: هوم

خواز(س): خواه

ئاسک: آهو

ماسی : ماهی

بە کورتی ئەگەر زەرەر لەناسیونالیزمەکەشمان بدا، گومانی بە هێزتر ئەوەیە کە بێهوودە لە ناو فارسان دا لە دایک بووە. چونکە پیتی "س"ی کوردی وەک ئەو نموونانەی سەرەوە، هێندێک جار لە فارسی دا بووە بە هـ. بەو حیسابەش بێهوودە واتە بێسوود و ئەگەر لە ناو کورد دا ساز بووبا، دەبوو بە "بێسوودە".

شیاوی ئاماژەیە کە وشەی بێخودیش لە گەڵ بێهوودە هاوڕیشە نییە و هاوماناش نین. وشەی بێخود واتای ئەوەیە کە کەسێ ئاگای لە خۆی نەبێ و بێ بیرکردنەوە شتێک بکا یان بڵێ. جاری وایە وشەی بێخود بە تەنیا و بە بێ پێشگری "بێ"ش مانایەکی نیزیک لەوی هەیە بەڵام لەوەیان دا بە مانای ئەنجام دانی کارێک بە سەربەخۆ و بێ پرس و ڕا کردنە. دەستەواژەی "لە خۆوە" یان "لە خت و خۆڕایی" و "لە خوت و خۆڕایی" دەگەڕێنەوە سەر هەمان واتا.  

چاوەزار

 چاوەزار بەو نیشانەیە دەگوترێ کە لە شێوێ چاوێکە و بە ڕەنگێکی شین و تۆخ دەورە دراوە. نیشانەکە لە جنسی کاشی، سڕامیک، دار، لایلۆن، شووشە، پارچەوپەڕۆ، سەدەف و قاپێلکی گیانەوەرە ئاویەکان و هەر شتێکی دیکە چێ دەکرێ. بەڵام لە واتایەکی بەرینتر دا چاوەزار تەنیا واتای ئەو نیشانەیە نییە و بە هەر شتێک کە باوەڕدار پێی وایە خۆی یان خۆشەویست و دڵبەندێکی پێ دەپارێزرێ، چاوەزار دەگوترێ. وەک نووشتەی چاوەزار، موورووی شین کە بە ناوی کووژەکە بە شان و قژ یان بە لانکی ساواوە هەڵیدەواسن، بڕێک شاڵ، ناڵی ئەسپ و هەر شتێکی دیکە.

 وشەی چاوەزار بە پێچەوانەی باوەڕە باوەکە کە پێی وایە لە چاو و زار پێکهاتووە، لە وشەیەکی ناسراوتر کەوتۆتەوە کە ئەویش وشەی چاوەدێرە. بە هەمان واتا باوەکەی کە بریتیە لە ئاگا لێ بوون بۆ پاراستن. 

لەو سۆنگەیەوە  وێدەچێ وشەی چاوەدێرسەرەتا چاوەدار بووبێ. هەروا کە وشەی نیگادار بووە بە نیگادێر، گوێ‌دار بووە بە گوێدێر، چاوەداریش بووە بە چاوەدێر. وا دیارە چاوەدار  پێش ئەوەی ببێ بە چاوەدێر، وشەی چاوەزاری لێ بە جێ ماوە.  

جامانە سەروێنی یەکسانی و بەرابەریخوازی

جامانە، جامەدانە، جامەدانێ، جەمەدانە یان ئاغابانوو پارچەیەکی سپیی بە دەزووی ڕەش و هێندێکجاریش بە ڕەنگی دیکەی وەک سوور یان سەوز چندراوە. بە جۆرێک کە پارچەکە ڕەنگی ڕەش و سپی بە خۆوە دەگرێ. تا ئاستێک کە ڕادەی هەردوو ڕەنگ تێیدا یەکسان دەبن و دەبێ سەروێن و وەک پێچ، شەدە، مشکی و.. لەگەڵ کڵاو، لە دەوری سەری دەهاڵێنن و لەسەری دەبەستن.

زێوەری شاعیر بە جامانەوە
 (١٨٧٥ - ١٩٤٨)

جامانە وەک ڕەنگ تایبەت بە کورد نییە و لەنێو نەتەوەکانی دەوروبەریش بەتایبەت لەنێو عەرەبدا بەشێوە و ڕەنگی جیاواز، کەم و زۆر دەبیندرێ. دیارە لەنێو کوردیشدا نە ڕەنگەکەی و نە شێوەی بەستنەکەی وەک یەک نییە. لەهێندێک ناوچەدا بەتایبەت لە بارزان و بادینان زیاتر ڕەنگە سوورەکەی باوە لەحاڵێکدا لەناوچە سۆرانی نشینەکاندا ڕەنگە ڕەش و سپییەکەی برەوی زیاتری هەیە. 

سەبارەت بە جۆری بەستن یان لەسەرنانی، وەک هەر سەروێنێکی دیکە، پیاوان لە دەوری سەری دەهاڵێنن و ژنان وەک لەچکە لەسەری دەبەستن. لەهێندێک ناوچەدا ڕیشۆڵی وێدەخەن و هێندێکجاریش لەگەڵ شەدە و مشکی تێکەڵی دەکەن.

 لەباری مێژوویی‌یەوە ڕوون نییە کە جامانە لە کەیەوە لەنێو کورددا داکەوتووە. کۆنترین وێنەگەلێ کەم لەم بارەوە بەردەستن، وێنەی زێوەری شاعیر (١٨٧٥ - ١٩٤٨) بە تەمەنی پیری و شێخ مەحموودی حەفید (١٨٧٨ - ١٩٦٥) لە نێونجی تەمەنیدایە. بەو پێیەش دەبێ جامانە لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا لانیکەم لە دەڤەری سلێمانی و دەوروبەردا سەروێنێکی باو و جێکەوتوو بووبێ.

سەبارەت بە بنەمای وشەی جامانە و لق و پۆپەکانی دوو بۆچوون هەیە؛ بۆچوونی باو پێیوایە کە جامانە هەمان جامەدانی و ئەویش لە دوو پاژی جامە بە واتای جل و دان یان دانی بەواتای شوێنی هەڵگرتنە کە لەسەر یەک واتای شوێن یان کەرەسەی هەڵگرتنی جامە و جلە. بەڵام بۆچوونێکی دیکە پێی وایە جامانە دەگەڕێتەوە سەر وشەی جەم بەواتای لێک کۆبوونەوە کە وشەیەکی کەوناری ئایینی‌یە بەو جۆرەی لە جەم و جەمخانە و جومعەدا هەیە. ئەوەش بەسەرنجدان بە لێک کۆبوونەوە و یەکتر گرتنەوەی دوو ڕەنگی ناتەبا و دژ بە یەکی ڕەش و سپی وەک نەخشی سەر ئەم پارچەیە. ئەم واتایە بەجۆرێک لە وشەی ئاغابانووشدا هەیە کە لە دوو بەشی ئاغا وەک پیاو و بانوو وەک ژن پێکهاتووە. دوو توخمی نالێک کە لە ڕاستیدا تەواوکەری یەکترن.  

 لە سەدەی ڕابردوودا، لەگەڵ پەرەگرتنی یەک لە دوای یەکی خەباتی چەکداری لە بەشە جۆراوجۆرەکانی کوردستان، جامانە زیاتر وەک سەروێنێکی پێشمەرگانە خۆی نواند. بە تایبەتیش کە پیاوان بەشی هەرە سەرەکیی هێزی پێشمەرگەیان پێکدەهێنا، وای کرد کە لە هزر و ڕوانینی خەڵکدا جامانە بە بەشێک لە جلی پیاوانە هەژمار بکرێ. بەڵام ئەو بۆچوونە درووست نییە و جامانە سەروێن و هێمای هاوبەشی نێوان ژن و پیاوی کوردە، چونکە؛

شێخ مەحموودی بەرزنجی بە جامانەوە
 (١٨٧٨ - ١٩٥٦)

١- لە ڕابردوودا هەر دوو جنسی ژن و پیاو ئەم سەروێنەیان بەستووە. تایبەتیش نەبووە بەو ژن و پیاوانەی چەکیان لە شان بووە یان تەنیا ئەوانەی پێشمەرگە بوون. لەنێو خەڵکی ئاساییدا بە شێوە بەستنی جیاواز، بۆ هەر دوو ڕەگەز باو و برەوی هەبووە. پیاوان زیاتر وەک سەروێن لە سەریان هاڵاندووە و ژنان وەک لەچکە لە سەریان بەستووە. هاوکات هەردوو ڕەگەز لە ملیان هاڵاندووە و تەنانەت هەبووە کە وەک پشتێندیش لە کەمەریان بەستووە.

٢- لە جامانەدا ڕادەی دوو ڕەنگی سپی و ڕەش یان سپی و سوور بەرابەرن. ئەوە دەکرێ وەک هێمایەکی بەرابەریی کۆمەڵگا و بەرابەری لە نێوان دوو ڕەگەزی ژن و پیاو دا سەیر بکرێ.

٣- یەک لە ناوەکانی دیکەی جامانە، ئاغابانوویە کە لەو وشەیەشدا هەر دوو ڕەگەزی پیاو (ئاغا) و ژن (بانوو) حزووریان هەیە.

٤- وشەی جامانە دەکرێ لە جامەدانەوە نەهاتبێ کە لە بنەڕەتیشدا کەمتر بۆ هەڵگرتنی جلوبەرگ

هۆمەری دزەیی و مارگرێت لە
تافی پێشمەرگایەتی و بە جامانەوە ١٩٦٤

بەکار دێ. بەو پێیە وەک باس کرا، جامانە لە ڕەگی جەم بە واتای هێما و نیشانەی جەمبوون و لێک نیزیکبوونەوەی جیاوازیەکان و پەرت و پەڕەوازەکان لەگەڵ یەکترە. جەمخانە بە واتای شوێنی کۆبوونەوە بۆ نوێژ و خوێندنی سروودە ئایینیەکان هەتا ئێستاش ناوی پیرۆزترین ماڵی پێڕەوانی ئایینی یارسانە.

٥- دانانی دوو ڕەنگی ڕەش و سپی لە پەنا یەکتر ڕەگی لە باوەڕە مێژووییەکانی کورددا هەیە. ئەم باوەڕە بۆ وێنە لە بیناسازیدا؛ (بورجا بەلەک)، لە ڕستن و چنیندا؛ (بەرماڵ و دووگورد)، لە جلوبەرگ دا؛ (گۆرەویی میرزایی، چۆغەی بەختیاری و کڵاو) و بوارگەلی دیکەشدا ڕەنگی داوەتەوە.

٦- وشەی "ڕەشبەڵەک" کە بە هەڵپەڕینی هاوبەشی ژن و پیاو، دەستی یەک گرتنی کچ و کوڕ و لە پەنا یەک قەرارگرتنی ژن و پیاو لە گەڕی هەڵپەڕکێدا دەگوترێ، بە واتای لەپاڵ یەکدا بوونی دوو ڕەنگی ڕەش و سپی‌یە. مەبەست لەو دوو ڕەنگەش یەکیان ژن و ئەویدی پیاوە. جامانەش هەڵگری ئەو پێکهاتەیە.

 پۆلێک لە کچان و کوڕانی یەکێتیی لاوانی دێموکراتی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەرەو نیشاندانی گەڕی ڕەشبەڵەک

لەبلەبان

 

وشەی لەبلەبان بە واتای کەسی قسەزان، کەسێ کە وڵامی خێرای بۆ هەموو قسەیەک هەبێ و بە کەسی وەک دەڵێن حازر جواب دەگوترێ. هەڵبەت لە هێندێک ناوچە وشەکە تا ڕادەیەک باری نێگەتیڤی وەرگرتووە و بە کەسی زمانلووس و زۆر بڵێش دەگوترێ بەڵام واتا پۆزەتیڤەکە ڕەسەنترە.

وشەکە لە سێ بەش پێک هاتووە؛ لە - بلە – بان. واتە زیاتر لە بلە، بانتر لە بلە.

بلە کورتکراوی ناوی برایم یان ئیبراهیمە. بە پێی ناوەرۆکی بەیتە ئۆستوورەییەکانی کورد، برایم لە ئایینی میترایی دا یەک لە ناوەکانی خودای بایە. بۆ وێنە لە بەیتی برایمۆک دا (بەیتی بلە) ‌بە ناوی برایمی مەلا زێندین یان لە مەم و زین دا بە ناوی برایم پاشای یەمەنێ دەور دەگێڕێ. خودای خوێندن و نووسین و هەروەها خودای قسەزانی و ڕەوانبێژییە. لە ناو خوداکانی بابل دا، بەعل خودای بایە. لە نێوان ناوی بلە و بەعل دا وێکچوون هەیە. ناوەکە لە کوردستان دا بە شێوەی جۆراوجۆر لە سەر ناوی کانی بڵ، دەشتە بێڵ، ئەردەبێڵ، بڵفەت، بڵەسەن، بێڵەوار و زۆر شوێنی دیکەدا هەیە.  

وشەی لەبلەبان کە وەک گوترا بە واتای کەسێکە کە لە قسەزانی، ڕەوانبێژی و ئاخێوەری دا سەرتۆپە و وەک لە کوردیدا باوە، جۆرێک ئیغراق و زێدەڕۆیی لە وشەکەدا هەیە کە وەک دەڵێن ئەوەندە قسەزانە کە لە بلەی خودای عەقڵ و ڕەوانگۆیی تێپەڕاندووە.

لە سەر کێشی "لەبلەبان"، وشەی شەولەبان هەیە کە گەورەکان بۆ ترساندنی بچووکەکان دەیانگوت واتای گیاندارێکی خەیاڵییە کە شەوانە لە سەر بانەکانە.