واتای ناوەکانی عەربەت، ڕەبەت، هەیبەت سوڵتان و...

کاکە هاوڕێ جەلال لێکۆڵینەوەی بۆ واتای ناوی عەربەت کردووە و وشەکەی بۆ سەر وشەی "هیربۆد" گەڕاندۆتەوە کە بە لامەوە سەرنجڕاکێش بوو. هیربۆد لە ئایینی زەردەشتیدا و ڕەنگە بەر لەوەش، لە ئایینی میتراییدا پلەیەکی ئایینی بووە. بەپێی فەرهەنگی دێهخودا، هیربۆد بریتی لە پێشخزمەت و خزمەتکاری ئاتەشگەیە. لە ئاڤێستادا وشەکە بەشێوەی "ئەئترپەئیتی" هاتووە و وشەکانی ئاتربان و هیربانی لێ کەوتۆتەوە کە هەم "هیر" و هەمیش "ئاتر" دوو لە چەندان شێوەی وشەی ئاگرن. (بڕوانە فەرهەنگی دێهخودا و واتای هیربد)

پەئیتی، پەئیت، پەد، بەد، پات یان پاد شێوەکانی کۆنتری وشەی پاس و پارێز و پاراستن و پارێزگاری کردنن. بەوپێیەش واتای ناوی هیربۆد لە پێکهاتەکەیدا هەڵگیراوە. هیربۆد لەبنەڕەتدا ناوی بکەرە (اسم فاعل) بەڵام گومان دەکرێ دواتر لە ناوی بکەرەوە بۆ ناوی شوێن گۆڕانی بەسەردا هاتبێ یان ئەو شوێنانەی ئەو ناوەیان لەسەرە، وەک لە زۆربەی نموونەکانی خوارەوەش بەرچاو دەکەوێ، لەگەڵ ناوێکی تایبەتدا هاتووە یان شوێنەکە بۆ هیربۆد گەڕێندراوەتەوە. وەک؛

 قەڵەهەربەت: قەڵای هەربەت، قەڵای هیربۆد

هەربەت سوڤان: هێربۆد سوڤان

ئەو شوێنانەش کە تەنیا ناوی هیربۆدیان لەسەرە، گومانی بەهێز ئەوەیە کە کورت کراونەتەوە و ناوی خاوەنەکەیان کەوتووە یان زمان لەبیری بردوونەوە.

 هەر لە گوێن هیربۆد، وشەی مۆبەدیش هەیە کە ئەویش پلەیەکی ئایینی بووە و پلەکەی لە هیربۆد بەرزترە. مۆبەد لە بنەڕەتدا "مێوپات" و "میوپاس"ە بە مانای پارێزەری مێو کە ئەویش دەوەنی ترێ‌یە. لە ئایینە کەونارەکاندا شەراب خواردنەوەیەکی ئایینی بووە و ڕەنێوهێنانی لە دەسەڵاتی مۆبەدانی پێشەوای ئایینیدا بووە. 

هاوڕێ ئاماژەی بە ناوی گوندی قەڵەهەربەت و قەڵای هەربەتی سەر بە ناحیەی دوبزی شاری کەرکووک و هەروەها چیای هەربەت لە قەزای مێرگەسوور کردووە و کۆمەڵێک ناوی دیکەی لەو گوێنەشی ڕیز کردووە کە جێی سەرنجن:

هەربەت سوڤان، خربەت سوڤان: ئاسەواری بینا و پەرستگەیە لە ئورفە(شانلی ئورفە) دەگەڕێتەوە بۆ پێش زاین.

خربەت قەرەئۆغڵان: ئاسەوارێکی بیناییە لە کفری

ئەربەت: گوندێکە لە نسێبین

ئەمانەش ناوی هەندێک شوێنی تر: (خربەت بەگەر، خربەت فارس، خربەت کەرەم، خربەت عیوش، خربەت فارعە، خربەت قەوالا، خربەت ئەلبەنات، خربەت باقر، خربەت عەلۆ، خربەت الجوز/خەربەت ئەلجۆز، خربەت زەقف، خربەت فارعە، خربەت شەعیر/خەربەت شەعیر، خربەت حەج، خربەت عەزیز، خربەت ئەلشەعال، خربەت ئەلشیرێن، خربەت غەزەل، خربەت عەمو، خەربەت عەمۆ، خربەت قراج، خەربەت وەرد، خەربەت شەمام،...)

بۆ واتای ناوی عەربەت سەردانی ویکیپێدیام کرد و بە لامەوە سەرنجڕاکێش بوو کە ئەو پێوەندییەی بەڕێز هاوڕێ لەنێوان ناوی ئەو شارە و پەرستگەی ئاگردا باسی کردووە لەوێش باس کراوە بەڵام ئاماژەیەک بە هیربۆد نەکراوە:

دەگێڕنەوە کاتی خۆی ئاینی زەردەشتی بڵاوبووە و شوێنێک ھەبووە بۆ ئاگر پەرستی کە شوێنکەوتوانی ئایینی زەردەشت وەک ڕەمزێکی ئایینی بەکاریان ھێناوە ئەویش سەر قەڵای عەربەتی کۆن بووە کەئێستاش پاشماوەی ئەوقەڵایە ماوەو کەوتۆتە عەربەتی کۆنەوە و گەڕەکێکی خنجیلانەی لێ درووست کراوە و ناونراوە گەڕەکی قەڵا، ئەم قەڵایە بەکارھاتووە لە شێوەی پەرستگەیەک بۆ ئاگرپەستی و ناونراوە (ئاورپەرست) بە واتای ئاگرپەرست، دوای چەند ساڵێک ئەو زاراوەیە گۆڕاوە لە ئاورپەرست بۆ ئاوری ڕەبەت تا وای لێھاتووە بووە بە شاری ڕەبەت و دوای چەند سەدەیەک بووە بە شاری عەربەت.

ڕوون نییە کە ئەو بۆچوونە هی کێیە و نووسەری ویکیپێدیا بەداخەوە ئاماژەی ڕاستەوخۆی بە سەرچاوە نەکردووە بەڵام ئەوەی کە نووسەر پێیوایە وشەکە لە "ئاوری ڕەبەت"ەوە بۆ عەربەت گۆڕاوە، ئەو بۆچوونەی لای من ساز کرد کە ڕەوتێکی پێچەوانە لە سازکردنی ناوی شاری "ڕەبەت" لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا دەوری هەبووە.

هەرچەند ئاسەواری زەردەشتایەتی هیندەی لە باشووری کوردستان هەیە لە ڕۆژهەڵات بە تایبەت لە موکریان بەرچاو ناکەوێ بەڵام گومانی ئەوە کە ڕەبەتیش لە بنەڕەتدا "هیربۆد" بووە و "هی" لەسەرەتای ناوەکەدا سواوە، بەدوور نازاندرێ. بەتایبەت کە وەک دەزانین ڕەبەت و تەپۆڵکە مێژووییەکەی لە سەردەمانی کەوناردا یەک لە ناوەندە ئایینیە گرینگەکان و بە بۆچوونێک هەمان "مووساسیر"ی مێژوویی سەردەمی ئۆرارتوو بووە و هەتا ئێستا گەلێک شوێنەواری بەنرخی لێ بە دیار خراوە. "سیر" لە پاژی دووهەمی "مووساسیر"دا بە سەرنجدان بە گۆڕانی باوی پیتی س بە هـ یان بەپێچەوانە لە زمانی کوردیدا، کەڵکەڵەی ئەوە ساز دەکا کە وشەکە دەتوانێ "مووساهیر" بە واتای ئاگری مووسا بووبێ. ڕەبەت هەروەها شوێنی ڕووداوەکانی بەیتی برایمۆکە کە بە بڕوای نووسەری ئەم دێڕانە یەک لە بەیتە ئایینییە کەونارەکانی کوردستانە.

بەیتی برایمۆک کە بەشێک لە ڕووداوەکانی لە ڕەبەت و کانی خومارۆ ڕوو دەدەن، دواجار قارەمانەکانی زۆر دوورتر و لە شاری کۆیە بە مراد دەگەیەنێ. جێی سەرنجە کە هەمان ناوی هیربۆد لەسەر شاخی هەیبەت سوڵتانی پەنا کۆیەش هەیە. بنەڕەتی ناوی هەیبە سوڵتان یان هەیبەت سوڵتان، "هیربەد سوڵتان"ە کە وا دیارە لە سەردەمی خۆیدا سوڵتان، ئاگرپارێزێکی بەناوبانگ و ڕەنگە هیربۆدی هیربۆدان بووبێ. وشەی هیربۆد لەسەر ناوی شوێنی دیکەی وەک ئارباباش هەست پێ دەکرێ. 

دەروازی کۆیە لەسەر بستووی هەیبەت سوڵتان

ئینجا بە تۆ چی؟

 

من ئەگەر کافر و بێ دین و خرا بم؛ بە تۆ چی؟

‌من ئەگەر مەستم و سەرخۆشی شەرابم؛ بە تۆ چی؟

تۆ ئەگەر کوشتەیی سەردولکە و شینیی؛ بە من چی؟

‌من ئەگەر عاشقی سەنتوور و ڕوبابم؛ بە تۆ چی؟

تۆ ئەگەر نوقمی لە نوێژ و لە نزا، کێ دەڵێ بۆ؟!

‌من ئەگەر وەختی نوێژان لە خەوا بم؛ بە تۆ چی؟

تۆ کە کەوتوویەتە بەر ڕەحمەتی خوا، پیرۆز بێ!

‌‌من ئەگەر موستەحەقی دەرد و عەزابم؛ بە تۆ چی؟

گەرچی دنیا تراویلکەیەکە بە قەولی خۆتان!

حەز دەکەم من لەو تراویلکەیەدا بم؛ بە تۆ چی؟

‌‌‌تۆ لەبەر پاکژی بۆی ئارەقەت لێ دێ، چ قەیدی؟

من ئەگەر لە بۆی گوڵاندا خووسا بم؛ بە تۆ چی؟

تۆ ئەگەر چۆڕەوە خۆری شەرابیی بەهەشتی، بخۆ

من بادەپەرەستێکی شەرابی نابم، بە تۆ چی؟

تۆ ئەگەر حۆریی بەهەشتت گەرەکە، سا بتەوێ!

من ئەگەر لە ئامێزی یاریی خۆمدا بم؛ بە تۆ چی؟

تۆ لە ترسی قیامەت کە شادی ناکەی، مەیکە

من ناکەم حیسابی ڕۆژی حیسابم؛ بە تۆ چی؟

وەرگێڕدراوێکی نە زۆر باشی ئەو شیعرەی خوارەوەی سیمین بێهبەهانی‌یە: 

من اگر کافر و بی دین و خرابم؛ به تو چه؟

من اگر مست می و شرب و شرابم ؛ به توچه؟

تو اگر مستعد نوحه و آهی٬ چه به من؟

من اگر عاشق سنتور و ربابم ؛ به تو چه؟

تو اگر غرق نمازی٬چه کسی گفت چرا؟

من اگر وقت اذان غرقه به خوابم ؛ به تو چه؟

تو اگر لایق الطاف خدایی٬ خوش باش.

من اگر مستحق خشم و عتابم ؛به تو چه؟

دُنیا گر چه سراب است به گفتار شما

من به جِد طالب این کهنه سرابم ؛به تو چه؟

تو اگر بوی عرق میدهی از فرط خلوص!

و من ار رایحه ی مثل گلابم؛ به تو چه؟

من اگر ریش٬ سه تیغ کرده ام از بهر ادب .

و اگر مونس این ژیلت و آبم ؛ به تو چه؟

تو اگر جرعه خور باده کوثر هستی!

من اگر دُردکش باده ی نابم ؛ به تو چه؟

تو اگر طالب حوری بهشتی٬ خب باش!

من اگر طالب معشوق شبابم ؛ به تو چه؟

تو گر از ترس قیامت نکنی عیش عیان.

من اگر فارغ از روز حسابم ؛ به تو چه؟