"شا" بریتی‌یە لە کەسی یەکەمی وڵات کە خاوەن تاج و تەختە و زیاترین دەسەڵاتی هەیە. روون نییە وشەکە کەی داکەتووە. لە ئاڤێستایی دا بە دوو شێوەی ساستر و خشترە تۆمار کراوە. بەڵام جگە لەوە بە مانای کەسی یەکەمی وڵات و دەسەڵاتداری خاوەن تاج و تەختە، بەر لەوەش کە سیستمی دەسەڵاتدارەتیی پاشایەتی دابمەزرێ، هەبووە. وشەکە لە بنەڕەت دا بە مانای "سەر"، بەشی زەق و بەرچاو لە هەر شتێک و هەروەها ناوەند و مەرکەزە. بەڵگەی ئەوەش مانەوەی رەگی وشەکە بەم شێوەیە لە کۆمەڵێک وشەی زمانی کوردی دایە.
منداڵ بووم کە زۆر جار ئەو شێعرەم لە زمان کچانی هاوتەمەنم بیستوە:
تەق تەق دەروازە
هاتووم بۆ نانی تازە
برا چکۆڵەم سەربازە
برا گەورەم ژنخوازە
....
....
کاکم چۆ ژنێ بێنێ
ژنی "شا" بە گوڵ بێنێ
...
شێعرەکەم بە دروستی لە بیر نەماوە بەڵام لەوانەی کە لە بیرم ماون، هەمیشە بۆم پرسیار بووە کە "ژنی شا بە گوڵ" چیە و یانی چی؟ پاش بیر لێکردنەوە و بەدواداچوون بۆم روون بۆوە کە "شا بە گوڵ" هەمان سەر بە گوڵە و مەبەست لە ژنێکی شۆخ و شەنگە کە گوڵی لە سەر دراوە. لەوەشەوە هاتمە سەر ئەو بڕوایە کە "شا" پێش لەوە کە "شا" بێ، سەر بووە.
وشەکە رەنگە لە سەرەتا دا وەک خۆی (شا) بۆ سەر بە کار برابێ و بە پێی زەمان گۆڕابێ.
سەرنجی ئەو وشانە بدەن:
شاش/شاشک/شاشیک: پێچ، مێزەر، ئەوەی لە سەر دەپێچرێ
شاپرزە: شپرزە، سەرلێشێواو، شا + پرزە، سەرپرزە، شا بە مانای سەر و پرزە بە مانای ئاڵۆز
شاتک: رەگی مل، پێوەندی سەر، تەک سەر، لە گەڵ سەر
شاچاخ: گوڵینگە و لەرزانەی گەورە کە لە سەری دەدەن، سەرچاخ (سنجاخ:
شاخ: زەقی رەقی سەری حەیوان
شاخ‌ڤەدان: سەر پەڕاندن، هەڵپەرتاوتن،
شاد: سەرخۆش، بە کەیف
شادمان/شادومان: رەنگە شاد دەمان (کاتە خۆشەکان) یان شادیمان/شادیمەن (دیمانەی شایانە یان دیمەنی شایانە) بووبێ
شانە: ئامرازی داهێنانی مووی سەر
شاگرد: بەر دەستی وەستا، شا: سەر، گرد؛ بە دەور
شاگەشکە: سەرگەشتە
لە قۆناخێکی دواتر دا رەنگە پیتی "ر" وەک پاشگر بە "شا" نووسابێ و بووبێ بە "شار" بە هەمان مانای سەر:
شار: سەرپۆشی ژنانە
شاڵ: مێزەر و پشتێنی سەید
شار: دەسرۆکەی دەوری کڵاوی لباد
شاباش: شاواش، شاوەش، سەر وەش، سەرخۆش، سەرخۆشانە
شاهیک: بریقەدار، سەرنج راکێش
شاوەلە/شاوەلێ: شا: سەر، وەلە: گوند، گوندی سەرێ، گوندێکە لە ناوچەی نەغەدە
وەک دەزانین سەر بە مانای ناوەند و مەکۆی بڕیاردانیش هاتوە؛
شار: ماڵ و ناوەندی سەرەکیی مێرولە و زەردەواڵە
شار: پێچەوانەی لادێ،
شار: ناوەندی یاری لە کایەی منداڵان دا
شەتری: ریزە گوڵینگەی سەروپۆر، گێلگێلە
شەخس: شاکەس، مرۆ، پیاو، کەس - قەبری پیاوچاکان
شەخسان: رەنگ پێ نەمان لە بەر نەخۆشی، رەنگ پەڕیو
شەخف: بان سواخ دان
شەدە: پارچەیەکی رەش یان سوور بۆ مێزەر، سەرپێچی ژنانە
شەڕانخێوی: غارغارێن بە ئەسپ لە مەیدان دا، سواران خێو
شەرپل/شەرپلان/شەرپلێن: سەرگەردان
شەرپەزە: شپرزە
شەرشوب: لاسەرە، خشڵێکی ژنانە
شەریک: سەر یەک؟ یەک سەر؟
شەس: هەست، هۆش
شەس: قامکە گەورە
شەس بێدار: بە ئاگا، بە خەبەر
شەش: هەموو؟ یەکسەر؟ وەک شەشدانگ، شەشخان، شەشدەر
شەعر: دەسرۆکەی سەرپێچی ژنان و پیاوان
شەو: وەک سەر رەش؟
لە بەرامبەر دا: روو: وەک رۆژ
شەقۆن: بە سەر لێدانی مەڕ و بەران
شەکان/شەکین/شەکاندن: لەرینەوە لە بەر با
شەکە: کڵاوی لە پێستە مەڕ
شەکیلە: پارچە هەمانەی خۆشکراو بۆ بە سەر دەفر دا کردن،
شەکێن: گۆ بازی
شەگە: شاگا، شاگە، خۆش بە
شەگە: میچ کە میر هاتبێ، جگ لە سەر لاپانەکەی
شەلایی: دەسرەی کاغەزی
شەلک: چارۆکەی سەر شان و سەرپۆش
شەماڵ: لای سەروو
شەممە: سەرەتای حەوتوو
شەند: دەنووک
شەوک: زەنبەرێکە، دەرزیلە کە دە سەر و پێچی دەچەقێنن
شەوشین: پەرێشان بوون
شەوکەت: شا/وەک/ەت، شان و شکۆ، پایەبەرزی
هەر لەم پێوەندیەدا بە جێ‌یە ئاماژە بە کرداری حەشاردانیش بکەین کە بە پێی ئەو بۆچوونەی سەرەوە، دەبوو بە مانای دەرخستن بێ کەچی پێچەوانەیە. ئەوەش بۆ پێشگری "حە" دەگەڕێتەوە. لە ئاڤێستایی و دواتر لە فارسیی ناوەڕاست دا "ئان" یان "ئەن" بۆ پێچەوانە و نیگەتیڤی وشە بە کار هاتوە. وێدەچێ "حە" لەو پێشگرە مابێتەوە. وەک لە کرداری "جمین"یش دا هەیە بە مانای جوڵە و حەرەکەت کردن کەچی "حەجمین" بە پێچەوانەیە بە مانای داسەکنین و ئۆقرە گرتن.
حەشار: ئەنشار، حەنشار، شتێک کە لە سەرەوە نییە، زەق نییە، نادیارە
حەشارگە: شوێنی پەنا، شوێنی نەدیو، سیپە
منداڵ بووم کە زۆر جار ئەو شێعرەم لە زمان کچانی هاوتەمەنم بیستوە:
تەق تەق دەروازە
هاتووم بۆ نانی تازە
برا چکۆڵەم سەربازە
برا گەورەم ژنخوازە
....
....
کاکم چۆ ژنێ بێنێ
ژنی "شا" بە گوڵ بێنێ
...
شێعرەکەم بە دروستی لە بیر نەماوە بەڵام لەوانەی کە لە بیرم ماون، هەمیشە بۆم پرسیار بووە کە "ژنی شا بە گوڵ" چیە و یانی چی؟ پاش بیر لێکردنەوە و بەدواداچوون بۆم روون بۆوە کە "شا بە گوڵ" هەمان سەر بە گوڵە و مەبەست لە ژنێکی شۆخ و شەنگە کە گوڵی لە سەر دراوە. لەوەشەوە هاتمە سەر ئەو بڕوایە کە "شا" پێش لەوە کە "شا" بێ، سەر بووە.
وشەکە رەنگە لە سەرەتا دا وەک خۆی (شا) بۆ سەر بە کار برابێ و بە پێی زەمان گۆڕابێ.
سەرنجی ئەو وشانە بدەن:
شاش/شاشک/شاشیک: پێچ، مێزەر، ئەوەی لە سەر دەپێچرێ
شاپرزە: شپرزە، سەرلێشێواو، شا + پرزە، سەرپرزە، شا بە مانای سەر و پرزە بە مانای ئاڵۆز
شاتک: رەگی مل، پێوەندی سەر، تەک سەر، لە گەڵ سەر
شاچاخ: گوڵینگە و لەرزانەی گەورە کە لە سەری دەدەن، سەرچاخ (سنجاخ:
شاخ: زەقی رەقی سەری حەیوان
شاخ‌ڤەدان: سەر پەڕاندن، هەڵپەرتاوتن،
شاد: سەرخۆش، بە کەیف
شادمان/شادومان: رەنگە شاد دەمان (کاتە خۆشەکان) یان شادیمان/شادیمەن (دیمانەی شایانە یان دیمەنی شایانە) بووبێ
شانە: ئامرازی داهێنانی مووی سەر
شاگرد: بەر دەستی وەستا، شا: سەر، گرد؛ بە دەور
شاگەشکە: سەرگەشتە
لە قۆناخێکی دواتر دا رەنگە پیتی "ر" وەک پاشگر بە "شا" نووسابێ و بووبێ بە "شار" بە هەمان مانای سەر:
شار: سەرپۆشی ژنانە
شاڵ: مێزەر و پشتێنی سەید
شار: دەسرۆکەی دەوری کڵاوی لباد
شاباش: شاواش، شاوەش، سەر وەش، سەرخۆش، سەرخۆشانە
شاهیک: بریقەدار، سەرنج راکێش
شاوەلە/شاوەلێ: شا: سەر، وەلە: گوند، گوندی سەرێ، گوندێکە لە ناوچەی نەغەدە
وەک دەزانین سەر بە مانای ناوەند و مەکۆی بڕیاردانیش هاتوە؛
شار: ماڵ و ناوەندی سەرەکیی مێرولە و زەردەواڵە
شار: پێچەوانەی لادێ،
شار: ناوەندی یاری لە کایەی منداڵان دا
شەتری: ریزە گوڵینگەی سەروپۆر، گێلگێلە
شەخس: شاکەس، مرۆ، پیاو، کەس - قەبری پیاوچاکان
شەخسان: رەنگ پێ نەمان لە بەر نەخۆشی، رەنگ پەڕیو
شەخف: بان سواخ دان
شەدە: پارچەیەکی رەش یان سوور بۆ مێزەر، سەرپێچی ژنانە
شەڕانخێوی: غارغارێن بە ئەسپ لە مەیدان دا، سواران خێو
شەرپل/شەرپلان/شەرپلێن: سەرگەردان
شەرپەزە: شپرزە
شەرشوب: لاسەرە، خشڵێکی ژنانە
شەریک: سەر یەک؟ یەک سەر؟
شەس: هەست، هۆش
شەس: قامکە گەورە
شەس بێدار: بە ئاگا، بە خەبەر
شەش: هەموو؟ یەکسەر؟ وەک شەشدانگ، شەشخان، شەشدەر
شەعر: دەسرۆکەی سەرپێچی ژنان و پیاوان
شەو: وەک سەر رەش؟
لە بەرامبەر دا: روو: وەک رۆژ
شەقۆن: بە سەر لێدانی مەڕ و بەران
شەکان/شەکین/شەکاندن: لەرینەوە لە بەر با
شەکە: کڵاوی لە پێستە مەڕ
شەکیلە: پارچە هەمانەی خۆشکراو بۆ بە سەر دەفر دا کردن،
شەکێن: گۆ بازی
شەگە: شاگا، شاگە، خۆش بە
شەگە: میچ کە میر هاتبێ، جگ لە سەر لاپانەکەی
شەلایی: دەسرەی کاغەزی
شەلک: چارۆکەی سەر شان و سەرپۆش
شەماڵ: لای سەروو
شەممە: سەرەتای حەوتوو
شەند: دەنووک
شەوک: زەنبەرێکە، دەرزیلە کە دە سەر و پێچی دەچەقێنن
شەوشین: پەرێشان بوون
شەوکەت: شا/وەک/ەت، شان و شکۆ، پایەبەرزی
هەر لەم پێوەندیەدا بە جێ‌یە ئاماژە بە کرداری حەشاردانیش بکەین کە بە پێی ئەو بۆچوونەی سەرەوە، دەبوو بە مانای دەرخستن بێ کەچی پێچەوانەیە. ئەوەش بۆ پێشگری "حە" دەگەڕێتەوە. لە ئاڤێستایی و دواتر لە فارسیی ناوەڕاست دا "ئان" یان "ئەن" بۆ پێچەوانە و نیگەتیڤی وشە بە کار هاتوە. وێدەچێ "حە" لەو پێشگرە مابێتەوە. وەک لە کرداری "جمین"یش دا هەیە بە مانای جوڵە و حەرەکەت کردن کەچی "حەجمین" بە پێچەوانەیە بە مانای داسەکنین و ئۆقرە گرتن.
حەشار: ئەنشار، حەنشار، شتێک کە لە سەرەوە نییە، زەق نییە، نادیارە
حەشارگە: شوێنی پەنا، شوێنی نەدیو، سیپە
