حیزب وەک سەنتەر، ستراتژیی حیزب وەک سەنتێز

سەردەمی ئێستا، سەردەمی بەئاگاهاتنەوەی هەرچی زیاتری نەتەوە بندەستەکانە. سەردەمی ‏هەوڵدانی بە کۆمەڵی کۆمەڵگا ژێردەستەکان بۆ سڕینەوەی سێبەری داگیرکاری، گەیشتن بە مافە ‏نەتەوەییەکان و بەرابەریی ئەوانیش لەگەڵ گەلانی سەردەست لە ماف و لە بەڕێوەبەریدایە. ئەمە ‏نەک هەر بۆ کورد بەڵکو بۆ سەرجەم گەلانی ژێردەستەی دنیا هەر وایە. بەڵام گەلی کورد لە ‏ڕۆژهەڵاتی کوردستان لەم بارەوە چەند هەنگاو لە دەوروبەری خۆی لەپێشترە. بەجۆرێک کە ‏ئەمڕۆ وەک شێلگیرترین و مافخوازترین نەتەوە، پێشەنگی خەباتی ڕزگاریخوازانە و ‏ئازادیخوازانەی گەلانی سەرانسەری ئێرانە و لە ئاستی بەشەکانی دیکەی کوردستانیشدا ‏نەتەوەییترین پاژی کوردستانە. گەلێک کە درێژترین ماوەی خەبات بۆ دابینکردنی مافەکانی خۆی ‏پێواوە بەڵام هێشتا پێیان نەگەیشتووە. لێ ئەوە نەک هەنگاوەکانی پێ شل نەکردووە بەڵکو ‏مکوڕتری کردووە. بە جۆرێک کە ئەم گەلە چ بە حەشیمەت و چ بە جوغرافیا هیچکات هیندەی ‏ئەمڕۆ سەبارەت بە مافەکانی خۆی لەسەر خەت نەبووە و نەهاتۆتە سەر شەقام. ئەوەش ‏نیشانەی هەرە ئاشکرای پێگەیشتوویی نەتەوەیی‌یە. نیشانەیەک کە ساڵ لە دوای ساڵ ڕوونتر ‏خۆی بۆ دۆست و دوژمن دەردەخا. ترۆپکی ئەم پێگەیشتوویی نەتەوەییەش سرووشتییە کە لە ‏خواستی سەربەخۆییخوازیدا خۆی دەنوێنێ. خواستێک کە بێگومان لە دڵی هەر تاکێکی ‏ڕزگاریخوازادایە و ڕۆژ لەدوای ڕۆژ پەرەگرتووتر دەبێ و پتر کۆمەڵگا دەتەنێتەوە. خواستێک کە ‏ئەگەرچی بە ڕواڵەت لەگەڵ بەرنامە و ستراتژیی زۆربەی حیزبەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ‏لەوانە حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێرانیش نالێکە بەڵام ئەو حیزبە چ پێ بزانێ و چ پێ نەزانێ، ‏چ پێی خۆش بێ و چ پێی ناخۆش بێ، دەرەنجامی خەباتی نەتەوایەتیی حیزبەکان و لەوانە زیاتر ‏لە هەشتا ساڵ خەباتی ئەم حیزبە بۆ دابینکردنی مافەکانی گەلی خۆیەتی. ‏

‏ ‏

سرووشتییە حیزبێکی شێلگیر لە مەیدانی خەبات و تێکۆشاندا و لە وەها دۆخێکدا کە حیزبی ‏دێموکرات و گەلی کوردی ڕۆژهەڵاتی تێدایە، ئەو بوار و بەستێنەی نییە کە وەک تاک یان گروپە ‏بچووکەکان درووشم بەرز بکاتەوە و پێداگری لەسەر خواستێک بکا کە مەیدانی مانۆڕ و ‏تێکۆشانی لێ بەرتەسک بکاتەوە. بەڵام خۆ ناشبێ پەرەگرتنی خواستی سەربەخۆییخوازیی ‏نەتەوەیی خەڵکەکەی نەبینێ یان لەگەڵ خواستە نەتەوەییەکانی خۆی بە ناتەبای بزانێ و ‏بەرهەڵستیان بێتەوە یان خەڵک ناچار بە ئێرانیبوون بکا. بە ئێرانیکردن یان بە ئێرانیهێشتنەوە لە ‏ڕاستیدا ئەرکی هیچ حیزبێکی کوردی یان کوردستانی نییە. ئەوە دەسەڵاتەکانی ناوەند و لایەنە ‏ناوەندگەراکانن کە دەبێ بیر لە چارەیەک بکەنەوە و هەوڵ بدەن دۆخێکی وەها بۆ نەتەوە ‏مافخواز و زۆر لێکراوەکان بخوڵقێنن کە کوردێکی کوردستانی، بلووچێکی بلووچستانی یان ‏عەرەبێکی ئەهوازیش ئەمڕۆ یان لە دواڕۆژدا بتوانێ خۆی بە بەشێک لە جوغرافیای ئێران بزانێ. ‏

‏ بەرزبوونەوەی ئاستی خواستە نەتەوەییەکان ئەگەر لەلایەک دەرەنجامی بەردەوامیی ستەمی ‏نەتەوایەتی و داننەنانی دەسەڵاتی داگیرکەر بە مافەکانی خەڵکی کوردستانە، بەشێکی زۆری ‏بەرهەمی خەبات و تێکۆشانی نەتەوەیی حیزبە نەتەوەییەکان و لەسەرووی هەمووان حیزبی ‏دێموکراتی کوردستان بە زیاتر لە هەشتا ساڵ خەبات و تێکۆشانی نەتەوەیی‌یە. بۆ حیزبێکی ‏نەتەوەیی ئەوە ناتەبایی‌یە کە ئەوەی دەیان ساڵە خۆی خەباتی بۆ دەکا، ئێستا بە بەربەستی ‏بزانێ، بەرهەڵستی بێتەوە یان پێیوابێ خەڵک دەبێ تەنیا تا ئاستی ئەوەی ئەو لە بەرنامەکەی ‏خۆیدا پەسندی کردووە، نەتەوەیی بن و لەوە زیاتر خۆی ببێ بە عامیلی سەرکوتی زیاتری خواستە ‏نەتەوەییەکان. حیزب بەو سیاسەتە لە ڕاستیدا بەگژ خۆیدا دەچێتەوە کە سرووشتییە زیانی زۆر ‏گەورەی لێ دەکا. ‏

خواستی سەربەخۆیی نەتەوەیی یان نیشتمانی بۆ حیزبێکی نەتەوەیی لە گوێن حیزبی دێموکراتی ‏کوردستانی ئێران کە بە پێی خوێندنەوەی خۆی لە بارودۆخەکە، هەوڵ دەدا لە چوارچێوەی ئێراندا ‏مافەکانی نەتەوەکەی دابین بکا، نەک هەر نابێ وەک هەڕەشە چاوی لێ بکا بەڵکو لە دانیشتن و ‏دانوستانەکانیدا لەگەڵ لایەنە ناوەندگەراکان دەبێ وەک پاڵپشتێکی زۆر بەهێز کەلکی لێ ‏وەرگرێ. هەتا خەڵک لەسەر خواستە نەتەوەییەکانیان مکوڕتر و لێبڕاوانەتر لە مەیداندا بن، ئەم ‏حیزبەش وەک هەر حیزبێکی نەتەوەیی، لە گۆڕەپانی خەباتدا دەنگی دلێرترە. لە وەها دۆخێکدا ‏کاتێ داگیرکەر بزانێ کە سیاسەت و بەرنامەی حیزب نەک هۆکاری "تەجزیە تەڵەبی" نییە بەڵکو ‏کەمتر لەوەشە کە نەتەوەکەی دەیهەوێ، سرووشتییە باشتر سەری خۆی دەخوێنێتەوە و چاکتر ‏قازانج و زیانەکانی ڕێککەوتن لەگەڵ وەها حیزبێکی بەنفووز لێک دەداتەوە. ‏

لەم نێوەدا سرووشتییە کە سەربەخۆییخوازانیش دەرک بە هەلومەرج و توانایی حیزب و ئەو ‏بارودۆخە دەکەن کە حیزبەکان و گەلەکەیان تێیدایە. بۆیەش دەبینین بە سەدان و ڕەنگە هەزاران ‏تاکی کوردستانی و سەربەخۆییخواز ئەندامی حیزبی دێموکراتن لەحاڵێکدا ئەم حیزبە فۆرمۆلی ‏فیدرالیزم بۆ ئێرانی داهاتوو و بۆ چارەسەری پرسی نەتەوەیی نەتەوەکەی پێشنیار دەکا. واتە ‏سەربەخۆییخوازانیش ئەو خوێندنەوەیان قەبووڵە کە ئەم حیزبە لە دۆخ و توانایی خۆی و ‏گەلەکەی هەیەتی و بۆیەش تێیدا ماونەتەوە یان تێیدا دەبن بە ئەندام. لەبەرامبەر ئەوەدا ‏دەبینین سەرەڕای هێندە پەرەگرتنی خواستی سەربەخۆییخوازی لە نێو گەلی کوردی ڕۆژهەڵاتدا تا ‏ئێستا حیزبێکی سەربەخۆییخواز نەیتوانیوە لەو ئاستەدا سەربەخۆییخوازان لە دەوری خۆی کۆ ‏بکاتەوە. ‏

حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران سەرەڕای داکۆکی لە ستراتژی و سیاسەتی پەسندکراوی ‏کۆنگرەکانی خۆی بۆ دابینکردنی مافە نەتەوایەتییەکانی گەلی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، نەک ‏نابێ بە گژ ڕەوتی سەربەخۆییخوازیدا بچێتەوە بەڵکو دەبێ ئەوە وەک ئەنجامێکی دەیان ساڵ ‏خەبات و تێکۆشانی نەتەوەیی خۆی ببینێ و لە گۆڕەپانی سیاسیی کوردستاندا پێویستە ‏سەربەخۆییخوازی بە ڕەسمی بناسێ و ڕێزی لێ بگرێ. نەک هەر ڕێزی لێ بگرێ بەڵکو وەک ‏دەرفەت سەیری بکا و بیکا بە پاڵپشتی بەرنامەکانی خۆی بۆ دابینکردنی مافە نەتەوایەتییەکان ‏بەو جۆرەی لە بەرنامەکەیدایە. لە ڕاستیدا حیزب دەبێ خۆی وەک سەنتەرێک بۆ هەموان و ‏بەرنامەی سیاسی و ستراتژیی خۆی وەک سەنتێزێک لەنێوان گەلێکی مافخواز و دەسەڵات و ‏لایەنی ناوەندگەرای ماف پێشێلکەردا ببنێ و مانۆڕی لەسەر بدا. ‏

لە ژمارە ٨٦٧ ی ڕۆژنامەی کوردستان ، ٢٩ی ڕەشەممەی ١٤٠٢دا بڵاو کراوەتەوە

نۆزهەتۆلقلووب بە کوردی

هەر لێکۆڵەر و مێژوونووسێکی کورد لە ڕەوتی نووسین و لێکۆڵینەوەی مێژووی گەلەکەیدا ناچارە لاپەڕەکانی کۆمەڵێک کتێبی مێژوویی نووسەرانی کەوناری ئێرانی وەک آثار الباقیە"ی ئەبووڕەیحانی بیروونی، صفوه الصفا"ی ئیبنی بەززاز، "عالم آرای عباسی"ی ئەسکەندەر بەگ، جامع التواریخ"ی ڕەشیدەدین فەزلوڵڵا و زۆری دیکە هەڵبداتەوە کە یان بە فارسی نووسراون یان بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕدراون. زۆربەی جاریش ڕەنگە بیر لە کەمکاریی خۆی و نووسەران و وەرگێڕانی دیکەی کورد بکاتەوە کە بۆچی تا ئەو کاتە هیچکام لەوانەمان نەکردۆتە کوردی. ئاخر زۆربەی ئەو بەرهەمە کەونارانە، کەم و زۆر پێوەندییان بە دابونەریت، مێژوو و جوغرافیای کوردستانیشەوە هەیە. "نزهه‌القلوب"ی حەمدوڵڵای موستەوفی‌ یەکێکی تر لەو کتێبە مێژووییانەیە کە لە ڕیزی ئەو بەرهەمانەی سەرەوەدا هەژمار دەکرێ.

نۆزهەتۆلقلوب بەنێوبانگترین کتێبی حەمدوڵڵا موستەوفییە کە لە نێوەڕاستەکانی سەدەی چواردەی زایینی‌دا نووسراوە. کتێبێک سەبارەت بە جوغرافیا، خەڵک، پیشە، ژیان، زمان و سەرەنجام ململانێی نێوان نەتەوە و هۆز و ئایینەکان لە سەردەمی ئیلخانانی مەغۆلدا. سەردەمێک کە تورکان تازە خەریک بوون لە ئێران و کوردستاندا ڕەگ دابکوتن و دیموگرافیی ناوچەکە بگۆڕن. بەشی سەرنجڕاکێشی نێوەرۆکی کتێبەکەش بۆ خوێنەری کورد بەشی ئازەربایجان و کوردستانی کتێبەکەیە ئەگەرچی وێناچێ نووسەر لە نووسینەوەی ئەمانەدا کەسێکی بەتەواوی بێلایەن بووبێ.

 نۆزهەتۆلقلووب ئەگەرچی بۆ کورد نەنووسراوە بەڵام ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پێوەندیی بە کورد و مێژووی کوردیشەوە هەیە. بەو سەردەمانەوە کە هێشتا زۆربەی شارەکانی ئازەربایجان تورکیزە نەکرابوون. خوێنەر لە نۆزهەتۆلقلووبدا تا ڕادەیەک بۆی دەردەکەوێ کە لە سەردەمی نووسینەوەی کتێبەکەدا بۆ وێنە زمانی دانیشتووانی تەورێز چەندە کوردی و دابونەریتی خەڵکی مەراغە چەندە کوردستانی بووە. 

بەو هۆیانەی سەرەوە دەبوو نۆزهەتۆلقلووب زۆر زووتر بۆ سەر زمانی کوردی وەرگێڕدرابا تا خوێنەری کورد باشتر لە مێژووی گەلی خۆی بگا و نووسەر و لێکۆڵەری کورد وردتر ڕابردووی  نەتەوەکەی خۆی وەرد بداتەوە. کارێک کە ئەگەرچی بە درەنگەوە بەڵام سەرەنجام کرا. قەرەبووی ئەم وەدرەنگی کەوتنەش ئەوەیە کە کارەکە لەلایەن نووسەر و وەرگێڕی بەتوانای ئەم سەردەمەی کورد مامۆستا سەلاحی ئاشتی ئەنجام دراوە. دەسەڵاتی وەرگێڕ بەسەر هەردوو زمانی فارسی و کوردیدا، توانایی بەرز و ئەزموون و شارەزایی زۆری مامۆستا لە زمان و ئەدەبی کوردیدا بە دڵنیاییەوە قورسایی زیاتری بەو وەرگێڕانە داوە. 

ماوەتەوە بگوترێ کە دەزگای ڕۆشنبیریی جەماڵ عێرفان لە باشووری کوردستان لەدرێژەی تێکۆشان و خزمەتە بەرچاوەکانی بە فەرهەنگ و ئەدەبی کورددا ئەرکی چاپ و بڵاوکردنەوەی ئەم بەرهەمەی بە ئەستۆ گرتووە کە جێی سپاس و پێزانینە.  

لێرەوە دەستخۆشی و ماندوونەبوونی بە مامۆستا سەلاحی ئاشتی دەڵێم و هیوای سەرکەوتن و بەردەوامی بۆ دەخوازم. دڵنیام بەو کارەشی هێندەی دیکە کتێبخانەی کوردیی دەوڵەمەند کردووە.

سەرەتای کۆتایی بە هێژەمۆنیی ئێران لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست

تاهیر قاسمی

لە ساڵانی کۆتایی سەرکۆماریی ئۆبامادا، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەپێناو ڕێگری لە تەشەنەکردنی چین، گۆڕانی بەسەر سیاسەتی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا هێنا. لەم سۆنگەیەدا تا ڕادەیەکی زۆر تەنکەی بە هێزەکانی خۆی لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست کرد و قورسایی سەربازیی خۆی بەرەو ئاوەکانی ئۆقیانووسی ئارام و دەریای زەرد گواستەوە. هەر لەو ساڵانەدا بوو کە ڕاپەڕین و خۆپێشاندانەکانی ناسراو بە بەهاری عەرەبی یەک لە دوای یەک وڵاتانی ناوچەکەی گرتەوە و لە زۆرێک لەو وڵاتانی عەرەبیدا دەسەڵاتەکانی ڕووخاند یان ئەو وڵاتانەی تووشی ئاڵۆزی و پشێوی کرد. هەردووی ئەو ڕووداوانە دەرفەتیان بۆ کۆماری ئیسلامی پێک هێنا کە زیاتر دزە بکاتە نێو وڵاتانی ناوچەکە و لەو ڕێگایەوە هێژەمۆنیی خۆی بەسەر وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا بسەپێنێ. بۆ ئەم مەبەستەش لە لایەک ئەوەندەی توانی و بواری بۆ لووا هێزەکانی سپای قودسی ڕەوانەی وڵاتانی عێراق و سووریە و لوبنان کرد و هاوکات هێز و گرووپی چەکداری سەر بە خۆی لە وڵاتانی وەک عێراق، سووریە، لوبنان، فەلەستین، بەحرەین، یەمەن و هتد..دا پێکهێنا یان ئەوەی کە تا ئەو کات هەیبوو، بەهێز و پڕچەکی کردن. بە درێژایی دە ساڵی ڕابردوو ئێران لەو بۆشاییانە بە قازانجی سیاسەتی هەناردەکردنی شۆڕش کە لە خومەینی بۆی بە میرات ماوەتەوە و بە ئامانجی سڕینەوەی ئیسرائیل کە لە سەردەمی خامنەییدا پتر کەوتە نێو ڕۆژەڤی سیاسەتەکانی ئەم حکوومەتەوە، کەلکی وەرگرت. ترۆپکی ئەو هەوڵانەش لە ٧ی ئۆکتۆبری ٢٠٢٣دا بە هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل خۆی نواند. هێرشێک کە جیهانی ڕاتڵەکاند.

 

 ڕوون نییە کە ئێران تا چەند بەشداری بڕیاری هێرش و جنایەتەکانی بەرەبەیانیی ڕۆژی ٧ی ئۆکتۆبر بوو بەڵام لە دنیا ڕوون و ئاشکرایە کە ئەو چەکدارانە هەم لەلایەن ئێرانەوە بار هێندرابوون و پڕ چەک کرابوون و هەمیش هەڵسوکەوتیان سەبارەت بە کوشتن و دەستدرێژی و بە بارمتەگرتنی ژن و منداڵ و پیر و لاوی جوولەکە بەدەر لەو دروشمانە نەبوون کە ڕێبەرانی کۆماری ئیسلامی و لەوانە عەلی خامنەیی گەلێک جار داکۆکییان لەسەر کردووە و تەنانەت زەمانیان بۆ بەدیهاتنی دیاری کردووە؛ سڕینەوەی یەکجاریی ئیسرائیل لەسەر نەخشەی جیهان.

 

ئەوەی لە ٧ی ئۆکتۆبردا هاتە ئاراوە لەڕاستیدا بەشێکی هۆکارەکە ئەو بۆشایی و هەلە لەبارە بوو کە بە کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ناوچەکە بۆ ئێران پێکهاتبوو. ئەمریکا ‏ئەگەرچی لە ساڵی ٢٠١٤ و بەدوای سەرهەڵدانی داعشدا، لەچوارچێوەی بڕیارێکی شوورای ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکاندا بۆ ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست گەڕایەوە، بەڵام ئەو گەڕانەوەیە کاریگەرییەکی ئەوتۆی لەسەر تەراتێنی چەکدارەکانی سەر بە سپای قودس دانەنا و بەربەست نەبوو. تەنانەت جۆرێک هاوکاری لەنێوان دوولایەندا لە ئارادا بوو. ڕەوتێک کە دەتوانین بڵێین هەتا ٧ی ئۆکتۆبری ٢٠٢٣ بەردوام بوو. بەڵام لەو کاتە بە دواوە ئەمریکا و بە گشتی ڕۆژئاوا تێگەیشتن کە بوون و مانی ئیسرائیل وەک گرینگترین هاوپەیمانی ئەمریکا لە مەترسیدایە. زانیان کە ئەوانەی سەرانی کۆماری ئیسلامی تا ئەو کات بە قسە دەیانگوت تەنیا درووشم نەبوون و لە هەر کوێ بۆیان بلوێ دەیخەنە بواری جێبەجێ کردنەوە. هەر بۆیەش ئەو هاوکارییە ئوتوماتیک هەڵوەشایەوە. ڕەنگە ئێرانییەکان لە ئەمریکا و ئیسرائیلیش چاکتر هەستیان بە هەڵوەشانەوەی ئەو ڕێککەوتنە نەنووسراوە کردبوو کە یەکسەر دەستیان بە درۆن و هاژەکبارانی بنکەکانی هێزەکانی ئەمریکا لە ناوچەدا کرد. کردەوەگەلێک کە بە کوشتنی سێ سەربازی سپای ئەمریکا لە ئەردەن گەیشتە چڵەپۆپە و ئەمریکاییەکانیان ناچار بوون زووتر هێز ڕەوانەی ناوچەکە بکەن و خۆیان بۆ بەرەوڕووبوونەوەیەکی درێژخایەن ئامادە بکەن. لە ڕاستیدا ئەوەی ئەمریکای بۆ ناوچەکە گەڕاندەوە و ناچاری کرد کە هێزەکانی لە بەرامبەر ئێراندا لە سان بدا، نە درۆنبارانی جار بە جار و نە کوژرانی سێ سەرباز بەڵکو کارەساتی ٧ی ئۆکتۆبر بوو. بڕیارێک کە بە کوتانی ٨٥ بنکەی سەربازیی میلیشیاکانی سەر بە کۆماری ئیسلامی لە شەوی ٢ی فێوریەی ٢٠٢٤دا کەوتە بواری جێبەجێ کردنەوە. ئەو کردەوەیە پێش ئەوەی لە کوشتنی ژمارەی چەکداری کوژراو یان بنکەی ڕووخاوی هێزەکانی سەر بە ئێراندا چاو لێ بکرێ، بە ئامانجی پاراستنی ئیسرائیل و هاوپەیمانەکانی دیکەی ئەمریکا لە ناوچە، سەرەتایەکە بۆ کۆتاییهێنان بە تەراتێنی هێزەکانی سەر بە کۆماری ئیسلامی لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست بە تایبەت لە هیلالی شیعەدا. لە راستیدا گرینگترین پەیامی ئەو هێرشە ئەوەیە کە ئەمریکا جارێکی دیکە و ئەمجار بە ئامانجی قەمتەرکردنی ئێران بۆ ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست گەڕاوەتەوە.

واتای ناوەکانی عەربەت، ڕەبەت، هەیبەت سوڵتان و...

کاکە هاوڕێ جەلال لێکۆڵینەوەی بۆ واتای ناوی عەربەت کردووە و وشەکەی بۆ سەر وشەی "هیربۆد" گەڕاندۆتەوە کە بە لامەوە سەرنجڕاکێش بوو. هیربۆد لە ئایینی زەردەشتیدا و ڕەنگە بەر لەوەش، لە ئایینی میتراییدا پلەیەکی ئایینی بووە. بەپێی فەرهەنگی دێهخودا، هیربۆد بریتی لە پێشخزمەت و خزمەتکاری ئاتەشگەیە. لە ئاڤێستادا وشەکە بەشێوەی "ئەئترپەئیتی" هاتووە و وشەکانی ئاتربان و هیربانی لێ کەوتۆتەوە کە هەم "هیر" و هەمیش "ئاتر" دوو لە چەندان شێوەی وشەی ئاگرن. (بڕوانە فەرهەنگی دێهخودا و واتای هیربد)

پەئیتی، پەئیت، پەد، بەد، پات یان پاد شێوەکانی کۆنتری وشەی پاس و پارێز و پاراستن و پارێزگاری کردنن. بەوپێیەش واتای ناوی هیربۆد لە پێکهاتەکەیدا هەڵگیراوە. هیربۆد لەبنەڕەتدا ناوی بکەرە (اسم فاعل) بەڵام گومان دەکرێ دواتر لە ناوی بکەرەوە بۆ ناوی شوێن گۆڕانی بەسەردا هاتبێ یان ئەو شوێنانەی ئەو ناوەیان لەسەرە، وەک لە زۆربەی نموونەکانی خوارەوەش بەرچاو دەکەوێ، لەگەڵ ناوێکی تایبەتدا هاتووە یان شوێنەکە بۆ هیربۆد گەڕێندراوەتەوە. وەک؛

 قەڵەهەربەت: قەڵای هەربەت، قەڵای هیربۆد

هەربەت سوڤان: هێربۆد سوڤان

ئەو شوێنانەش کە تەنیا ناوی هیربۆدیان لەسەرە، گومانی بەهێز ئەوەیە کە کورت کراونەتەوە و ناوی خاوەنەکەیان کەوتووە یان زمان لەبیری بردوونەوە.

 هەر لە گوێن هیربۆد، وشەی مۆبەدیش هەیە کە ئەویش پلەیەکی ئایینی بووە و پلەکەی لە هیربۆد بەرزترە. مۆبەد لە بنەڕەتدا "مێوپات" و "میوپاس"ە بە مانای پارێزەری مێو کە ئەویش دەوەنی ترێ‌یە. لە ئایینە کەونارەکاندا شەراب خواردنەوەیەکی ئایینی بووە و ڕەنێوهێنانی لە دەسەڵاتی مۆبەدانی پێشەوای ئایینیدا بووە. 

هاوڕێ ئاماژەی بە ناوی گوندی قەڵەهەربەت و قەڵای هەربەتی سەر بە ناحیەی دوبزی شاری کەرکووک و هەروەها چیای هەربەت لە قەزای مێرگەسوور کردووە و کۆمەڵێک ناوی دیکەی لەو گوێنەشی ڕیز کردووە کە جێی سەرنجن:

هەربەت سوڤان، خربەت سوڤان: ئاسەواری بینا و پەرستگەیە لە ئورفە(شانلی ئورفە) دەگەڕێتەوە بۆ پێش زاین.

خربەت قەرەئۆغڵان: ئاسەوارێکی بیناییە لە کفری

ئەربەت: گوندێکە لە نسێبین

ئەمانەش ناوی هەندێک شوێنی تر: (خربەت بەگەر، خربەت فارس، خربەت کەرەم، خربەت عیوش، خربەت فارعە، خربەت قەوالا، خربەت ئەلبەنات، خربەت باقر، خربەت عەلۆ، خربەت الجوز/خەربەت ئەلجۆز، خربەت زەقف، خربەت فارعە، خربەت شەعیر/خەربەت شەعیر، خربەت حەج، خربەت عەزیز، خربەت ئەلشەعال، خربەت ئەلشیرێن، خربەت غەزەل، خربەت عەمو، خەربەت عەمۆ، خربەت قراج، خەربەت وەرد، خەربەت شەمام،...)

بۆ واتای ناوی عەربەت سەردانی ویکیپێدیام کرد و بە لامەوە سەرنجڕاکێش بوو کە ئەو پێوەندییەی بەڕێز هاوڕێ لەنێوان ناوی ئەو شارە و پەرستگەی ئاگردا باسی کردووە لەوێش باس کراوە بەڵام ئاماژەیەک بە هیربۆد نەکراوە:

دەگێڕنەوە کاتی خۆی ئاینی زەردەشتی بڵاوبووە و شوێنێک ھەبووە بۆ ئاگر پەرستی کە شوێنکەوتوانی ئایینی زەردەشت وەک ڕەمزێکی ئایینی بەکاریان ھێناوە ئەویش سەر قەڵای عەربەتی کۆن بووە کەئێستاش پاشماوەی ئەوقەڵایە ماوەو کەوتۆتە عەربەتی کۆنەوە و گەڕەکێکی خنجیلانەی لێ درووست کراوە و ناونراوە گەڕەکی قەڵا، ئەم قەڵایە بەکارھاتووە لە شێوەی پەرستگەیەک بۆ ئاگرپەستی و ناونراوە (ئاورپەرست) بە واتای ئاگرپەرست، دوای چەند ساڵێک ئەو زاراوەیە گۆڕاوە لە ئاورپەرست بۆ ئاوری ڕەبەت تا وای لێھاتووە بووە بە شاری ڕەبەت و دوای چەند سەدەیەک بووە بە شاری عەربەت.

ڕوون نییە کە ئەو بۆچوونە هی کێیە و نووسەری ویکیپێدیا بەداخەوە ئاماژەی ڕاستەوخۆی بە سەرچاوە نەکردووە بەڵام ئەوەی کە نووسەر پێیوایە وشەکە لە "ئاوری ڕەبەت"ەوە بۆ عەربەت گۆڕاوە، ئەو بۆچوونەی لای من ساز کرد کە ڕەوتێکی پێچەوانە لە سازکردنی ناوی شاری "ڕەبەت" لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا دەوری هەبووە.

هەرچەند ئاسەواری زەردەشتایەتی هیندەی لە باشووری کوردستان هەیە لە ڕۆژهەڵات بە تایبەت لە موکریان بەرچاو ناکەوێ بەڵام گومانی ئەوە کە ڕەبەتیش لە بنەڕەتدا "هیربۆد" بووە و "هی" لەسەرەتای ناوەکەدا سواوە، بەدوور نازاندرێ. بەتایبەت کە وەک دەزانین ڕەبەت و تەپۆڵکە مێژووییەکەی لە سەردەمانی کەوناردا یەک لە ناوەندە ئایینیە گرینگەکان و بە بۆچوونێک هەمان "مووساسیر"ی مێژوویی سەردەمی ئۆرارتوو بووە و هەتا ئێستا گەلێک شوێنەواری بەنرخی لێ بە دیار خراوە. "سیر" لە پاژی دووهەمی "مووساسیر"دا بە سەرنجدان بە گۆڕانی باوی پیتی س بە هـ یان بەپێچەوانە لە زمانی کوردیدا، کەڵکەڵەی ئەوە ساز دەکا کە وشەکە دەتوانێ "مووساهیر" بە واتای ئاگری مووسا بووبێ. ڕەبەت هەروەها شوێنی ڕووداوەکانی بەیتی برایمۆکە کە بە بڕوای نووسەری ئەم دێڕانە یەک لە بەیتە ئایینییە کەونارەکانی کوردستانە.

بەیتی برایمۆک کە بەشێک لە ڕووداوەکانی لە ڕەبەت و کانی خومارۆ ڕوو دەدەن، دواجار قارەمانەکانی زۆر دوورتر و لە شاری کۆیە بە مراد دەگەیەنێ. جێی سەرنجە کە هەمان ناوی هیربۆد لەسەر شاخی هەیبەت سوڵتانی پەنا کۆیەش هەیە. بنەڕەتی ناوی هەیبە سوڵتان یان هەیبەت سوڵتان، "هیربەد سوڵتان"ە کە وا دیارە لە سەردەمی خۆیدا سوڵتان، ئاگرپارێزێکی بەناوبانگ و ڕەنگە هیربۆدی هیربۆدان بووبێ. وشەی هیربۆد لەسەر ناوی شوێنی دیکەی وەک ئارباباش هەست پێ دەکرێ. 

دەروازی کۆیە لەسەر بستووی هەیبەت سوڵتان

ئینجا بە تۆ چی؟

 

من ئەگەر کافر و بێ دین و خرا بم؛ بە تۆ چی؟

‌من ئەگەر مەستم و سەرخۆشی شەرابم؛ بە تۆ چی؟

تۆ ئەگەر کوشتەیی سەردولکە و شینیی؛ بە من چی؟

‌من ئەگەر عاشقی سەنتوور و ڕوبابم؛ بە تۆ چی؟

تۆ ئەگەر نوقمی لە نوێژ و لە نزا، کێ دەڵێ بۆ؟!

‌من ئەگەر وەختی نوێژان لە خەوا بم؛ بە تۆ چی؟

تۆ کە کەوتوویەتە بەر ڕەحمەتی خوا، پیرۆز بێ!

‌‌من ئەگەر موستەحەقی دەرد و عەزابم؛ بە تۆ چی؟

گەرچی دنیا تراویلکەیەکە بە قەولی خۆتان!

حەز دەکەم من لەو تراویلکەیەدا بم؛ بە تۆ چی؟

‌‌‌تۆ لەبەر پاکژی بۆی ئارەقەت لێ دێ، چ قەیدی؟

من ئەگەر لە بۆی گوڵاندا خووسا بم؛ بە تۆ چی؟

تۆ ئەگەر چۆڕەوە خۆری شەرابیی بەهەشتی، بخۆ

من بادەپەرەستێکی شەرابی نابم، بە تۆ چی؟

تۆ ئەگەر حۆریی بەهەشتت گەرەکە، سا بتەوێ!

من ئەگەر لە ئامێزی یاریی خۆمدا بم؛ بە تۆ چی؟

تۆ لە ترسی قیامەت کە شادی ناکەی، مەیکە

من ناکەم حیسابی ڕۆژی حیسابم؛ بە تۆ چی؟

وەرگێڕدراوێکی نە زۆر باشی ئەو شیعرەی خوارەوەی سیمین بێهبەهانی‌یە: 

من اگر کافر و بی دین و خرابم؛ به تو چه؟

من اگر مست می و شرب و شرابم ؛ به توچه؟

تو اگر مستعد نوحه و آهی٬ چه به من؟

من اگر عاشق سنتور و ربابم ؛ به تو چه؟

تو اگر غرق نمازی٬چه کسی گفت چرا؟

من اگر وقت اذان غرقه به خوابم ؛ به تو چه؟

تو اگر لایق الطاف خدایی٬ خوش باش.

من اگر مستحق خشم و عتابم ؛به تو چه؟

دُنیا گر چه سراب است به گفتار شما

من به جِد طالب این کهنه سرابم ؛به تو چه؟

تو اگر بوی عرق میدهی از فرط خلوص!

و من ار رایحه ی مثل گلابم؛ به تو چه؟

من اگر ریش٬ سه تیغ کرده ام از بهر ادب .

و اگر مونس این ژیلت و آبم ؛ به تو چه؟

تو اگر جرعه خور باده کوثر هستی!

من اگر دُردکش باده ی نابم ؛ به تو چه؟

تو اگر طالب حوری بهشتی٬ خب باش!

من اگر طالب معشوق شبابم ؛ به تو چه؟

تو گر از ترس قیامت نکنی عیش عیان.

من اگر فارغ از روز حسابم ؛ به تو چه؟

ساجی عەلی

لە کوردەواریدا ئەگەر کەسێ زۆر نەدار و دەستکورت بێ یان لەباری بژیو و ژیانی ڕۆژانەی بکەوێتە تەنگانەوە، دەڵێن؛ کەوتووەتە سەر ساجی عەلی.

ئەم دەستەواژەیە لە نەریتێکی ناوچەکانی خوارووی کوردستان، بە تایبەت لە نێو کوردانی ئیلام داکەتووە. لەوێ ساجی عەلی، ساج یان مەجوعمەیەکە کە خواردنی لەسەر دادەنێن و لە مانگی ڕەمەزاندا بۆ تازە مردووانی دەکەن بەخێر و بەسەر هەژاران و بەلەنگازاندا دابەشی دەکەن. بەپێی نەریت، خواردنی سەرەکیی سەر ساجی عەلی پڵاو و گۆشتی کەڵەشێرە و ناودەرکردنی بە ناوی عەلی، لەلایەک بۆ ئەو باوەڕە دەگەڕێتەوە کە عەلیی کوڕی ئەبوتالب کەسێکی خێرخواز بووە و خواردنی بەسەر فەقیراندا دابەش کردووە هەمیش بۆ برینداربوون و دواتر کوژرانی ئەو لەو مانگی ڕەمەزانەدا.

کەوتنە سەر ساجی عەلی بریتی لە گەیشتنە ئاستێک لە هەژارییە کە هەژار چیتر بژیوی خۆی و خاو و خێزانی بۆ دابین نابێ و چاوی لەو بەشە خۆراکەیە وا قەرارە لە ساجی عەلی بەشی بدرێ یان بە ساجی عەلی بۆی ڕەوانە بکرێ.

لە داکۆتاوە بۆ کوردستان

 بیرەوەرییەکانی ئەندامێکی سپای ئاشتیی ئەمریکا لە مەهاباد (١)

رۆلاند ئێلیوت براون

تاهیر قاسمی کردوویە بە کوردی

کچێکی کورد خەریکە هێگلاند بە جلی کوردی دەڕاز‌ێنێتەوە

ساڵانێ بەر لەوەی ئێران، ئەمریکا بە "شەیتانی گەورە" ناو ببا، "جان ئێف. کێنێدی" سەرکۆماری ئەوکاتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نیگەرانیی خۆی لەوە دەربڕیبوو کە لە دەرەوەی سنوورەکان، ئەو وڵاتە بە "ئەمریکییە ناشیرینەکە" ناوبانگی دەرکردووە. ئاماژەکەی کێنێدی ڕووی لەو دیپڵۆماتە ئەمریکاییانە بوو کە بە لەخۆباییبوون و خۆبەزلزانی و ناشارەزاییان لە فەرهەنگی وڵاتانی خانەخوێ، لە گەرمەی شەڕی سارددا، ڕوخساری ئەمریکایان خەوشدار دەکرد. 

 

کێنێدی لەکاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا دژ بە "ڕیچارد نیکسۆن"، هەوڵی دا وەچەیەکی نوێ لە لاوانی ئەمریکایی بۆ خزمەت بە وڵاتەکەیان هان بدا. بەشێک لە پلانەکەی کێنێدی، دامەزراندنی "سپای ئاشتی" بوو؛ هێزێکی پێکهاتوو لە ژنان و پیاوانی "ژیر و بەرهەڤ" کە ئامادە بوون خۆیان بۆ پێشکەوتن و سەقامگیرکردنی ئاشتی لە وڵاتانی پەرەئەستێندا تەرخان بکەن.

 

بیرۆکەی سپای ئاشتی داهێنانی کێنێدی نەبوو؛ لە ساڵی ١٩٥٧، "هیوبێرت هامفێری"، سیناتۆری دێموکرات هێندێک هەوڵی دابوو تا ئەو پڕۆژەیە جێبەجێ بکا بەڵام ئەوە کێنێدی بوو کە هەر لە مانگەکانی سەرەتای سەرۆک کۆماریی خۆیدا، ئەوەی وەک دامەزراوەیەکی هەمیشەیی لەنێو وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکادا دامەزراند.   

 

جێژنی لەدایکبوونی شا لە مەهاباد

سپای ئاشتی کاری خۆی لە ساڵی ١٩٦٢دا دەست پێ کرد و کۆمەڵێک خوبەخشی بۆ ماوەی دوو ساڵ، بە مەبەستی کار و خوێندن بۆ وڵاتانی جۆراوجۆر بەڕێ کرد. زۆربەی ئەو خوازیارانە  تازە زانکۆیان تەواو کردبوو، زمانی وڵاتانی خانەخوێیان دەزانی و ئامانجیان ئەوە بوو لێکتێگەیشتنی فەرهەنگی لەنێوان ئەمریکا و وڵاتانی خانەخوێدا پەرە پێ بدەن و بە هاوکاریی شارەزایان و کارناسانی ناوچەیی، لە بوارەکانی خوێندن و بارهێنان، کشتوکاڵ، پیشەگەری و ڕەوتی گەشەپێداندا کار بکەن. خوازیارانی سپای ئاشتی بۆ ئەمریکای باشوور، ئاسیا، ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەناردران.

 

لە مەودای نێوان ساڵەکانی ١٩٦٢ تا ١٩٧٦، زیاتر لە هەزار و پێنسەت خۆبەخش لە ئێران خزمەتیان کرد. زۆربەی ئەوان لەگەڵ هاوکارانی ئێرانیی خۆیان دۆستایەتییان دامەزراند کە ئەو دۆستایەتیانە تا کۆتایی تەمەنیان بەردەوام مایەوە. ئەوان دوای ئەوەی گەڕانەوە بۆ ئەمریکا، ناسیارییەکی قووڵیان لەسەر فەرهەنگی ئێران هەبوو و دوای ئینقلابی ساڵی ١٩٧٩ کە پێوەندییەکانی نێوان دوو وڵات تێکچوو، ناسیاریی ئەوان لەسەر ئێران بە سەرچاوەیەکی دەگمەن و بە بایخ هەژمار دەکرا.

 

لە زنجیرە وتارێکدا، بیرەوەریی ئەو خۆبەخشانەی پێشووی سپای ئاشتی لەو ساڵانەی کە لە ئێران بوون، بە یەکەوە دەخوێنینەوە.(٢)

 

پێشاندانی شانۆ لە دەبیرستانی کچانە

ئاسۆی داهاتوو بۆ ئەو کچانەی کە لە ساڵەکانی دەیەی ١٩٦٠ لە "داکۆتای باشووری" لە ئەمریکا دەژیان، هێندە ڕوون نەبوو. "ماری ئێلین هێگلاند" دەڵێ: «‏ژنانی داکۆتا بەشێوەی سرووشتی یان دەبوو ببن بە پەرستار یان بە مامۆستای قوتابخانەی سەرەتایی. جاروباریش یاریدەدەری کۆمەڵایەتی.»‏ بەڵام لەو کاتەدا کە قۆناغی یەکەمی کۆمەڵناسی و دەروونناسی لە "ئاگوستانا کالێج" لە "سوفالز" دەخوێند، باوکی کە قەشەیەکی لۆتەری بوو، ڕێگایەکی دیکەی پێشانی ماری دا: «‏باوکم دەیگوت ئەگەر گەنج بوایەم، دەچوومە ناو سپای ئاشتیی کێنێدی‌یەوە.»‏

ماری بێ ئەوەی زانیارییەکی ئەوتۆی سەبارەت بە سپای ئاشتی و ئامانجەکانی هەبێ، داواکارییەکەی نارد.

  

لە هاوینی ساڵی ١٩٦٦، هێگلاند وێڕای کۆمەڵێک لە خۆبەخشان دەچێتە "ئۆستن"ی تێگزاس تا بۆ وتنەوەی وانەی ئینگلیزی لە ئێران، لە خولەکانی ڕاهێناندا بەشداری بکا. هەڵبژاردنی وڵاتی مەبەست، تەواو بە هەڵکەوت بوو. تەنیا دەیویست بینێرن. پێیان دەڵێ بۆ وڵاتێکی دوورم بنێرن.  

 

لە قۆناغی ڕاهێناندا، هێندێک بابەت سەبارەت بە پێوەندییەکانی ئەمریکا لەگەڵ ئێران لە سەردەمی شەڕی سارددا فێر بوو و ڕوانگەی مامۆستایانی سپای ئاشتیی لەسەر "محەممەدڕەزا پەهلەوی"، یەکێک لە هاوپەیمانانی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست زانی: «هێندێک لە مامۆستاکان دەیانگوت ئێران دەبێ دیکتاتۆرێکی هەبێ چونکە ئێرانییەکان نەخوێندەوارن و هێشتا بۆ دێموکراسی ئامادە نەبوون. پێموایە لەو کاتەدا زۆر بێ هەڵوێست بووم. تەنیا پێم وا بوو سپای ئاشتی دەتوانێ قازانجی بۆ ئێران هەبێ و پێوەندی و تێکەڵیی لە نێوان ئێرانی و ئەمریکاییەکاندا بێنێتە ئاراوە.»‏

 

بەڵام بەر لەوەی زانکۆی تێگزاس بەجێ بهێڵێ، لەگەڵ دەمێکی مەترسیداری مێژوو بەرەوڕوو دەبێ: یەکێک لە یەکەمین کوشتارە بەکۆمەڵەکان لە ئەمریکا.

هێگلاند لە کێوەکانی دەوروبەری مەهاباد

ڕۆژی یەکەمی مانگی ئووتی ساڵی ١٩٦٦، لەو کاتەدا کە هێگلاند و بەشێکی دیکە لە خۆبەخشانی بەشدار لە کۆرسەکانی زمانی فارسی، خەریک بوون پۆلەکانی خوێندنیان بەجێ دەهێشت، "چارلز ویتمەن"، تفەنگچیی پێشووی هێزی دەریایی ئەمریکا، لە تاوەری سەرەکیی زانستگاوە سەنگەری گرت و تەقەی لە خوێندکاران کرد؛ ١٤ کەسی کوشت و ٣٠ کەسیشی بریندار کرد؛ «یەکێک لە هاوپۆلەکانی ئێمە بەناوی "تۆم ئەشتۆن" کوژرا. دوو کەسی دیکەش بریندار بوون. لەبیرمە لەگەڵ چەند کەس لەپشت بینایەک دانیشتبووین و سەعاتێک چاوەڕوان بووین تا ڕاگەیەندرا کە دۆخەکە ئاسایی بۆتەوە و دەتوانین بێینە دەرێ.»‏

 

دوو کەس لە ئەندامانی دەستەی زمانی فارسی بریندار بوون. یەکێک لەوان بەرنامەی سەفەرەکەی بە یەکجاری هەڵوەشاندەوە. دووهەم کەس، "دەیڤید ماتسۆن" کە گوللە لە مەچەکی درابوو، ناچار بوو سەفەرەکەی دوا بخا. ئەو دواتر لە تاران لەگەڵ سپای ئاشتی کاری دەکرد و توانی لەوێش لەژێر چاوەدێریی پزیشکەکاندا بێ: «ئەو هاوینە ڕۆح و ڕەوانی ئێمەی بریندار کرد بەڵام ئەو ڕۆژانە زۆر گوێ بەو کەسانە نەدەدرا کە لە ڕووداوی ئاوادا دەروونیان بریندار دەبوو.»‏

 

شوێنێک لە دڵی کێوەکاندا

هێگلاند دوای ئەوەی هاتە ئێران، سپای ئاشتی پرسیاری لێ کرد کە پێیخۆشە لە کوێ خزمەت بکا: «گوتم من خووم بەو شوێنانە گرتووە کە چوار وەرزیان هەیە. ئەو جێیانەشم پێ خۆشە کە کێوپارەن.»‏

جەخت لەوەش دەکاتەوە کە نایهەوێ هیچ ژنە خۆبەخشێکی دیکەی لەگەڵدا بێ. نەیدەویست دیسان کاتەکانی خۆی لەگەڵ ئەمریکاییەکاندا تێپەڕ بکا.

 

لە ڕاستەوە خاتوو عیسمەت پەنجەوی دەناسرێتەوە و بەپێی
سەرچاوە سەرەکییەکە ئەوانە ژنانی بنەماڵەی خانەخوێن

سپای ئاشتی، هێگلاند بۆ مەهاباد دەنێرێ؛ لە دڵی کێوەکانی کوردستاندا کە مەودایەکی زۆری لەگەڵ سنووری عێراق نییە. بەڵام بە هیچ جۆر نەدەکرا هێگلاند بە تەنیا بۆ ئەو ناوچەیە بنێردرێ: «سپای ئاشتی ژنانی خۆبەخشی تەنیا لەگەڵ پیاوانی خۆبەخش بۆ ناوچەیەک دەنارد کە بە دیاریکراوی کردەیەکی سێکسیستی بوو! هەڵبەت دۆخەکە تا ڕادەیەک خراپ بوو، چونکە لەو ناوچانەی کە ئێمە کارمان تێدا دەکرد، هێندێک لە پیاوان پێیان وا بوو ژنەکان لە بنەڕەتدا بۆ خزمەتی سێکسی هاتوونەتە ئەوێ!»‏

 

لە مەهاباد، دوو خۆبەخشی پیاو لەلایەن سپای ئاشتییەوە هەبوون؛ یەکێکیان مامۆستای زمانی ئینگلیزی بوو و ئەویدیکەش پسپۆڕی کشتوکاڵ کە بە ماتۆڕسیکلێت سەردانی گوندەکانی دەوروبەری دەکرد و یارمەتیی پڕۆژەکانی کشتوکاڵیی دەدا.

 

هێگلاند کە لە قوتابخانەیەکی ئامادەیی (دەبیرستان) کچاندا دەرسی زمانی ئینگلیزی دەگوتەوە، بە کردەوە زۆربەی کاتەکانی خۆی لەگەڵ ژنانی کورددا تێپەڕ دەکرد: «زۆر بە گەرمی پێشوازییان لێ دەکردم. خەڵکێکی زۆر دڵنەرم و میوانگر بوون.»‏

 

هێگلاند لە ماڵی بنەماڵەیەکی کورددا دەژیا و لەگەڵ مامۆستایەکی جوولەکەی ئێرانیی خەڵکی تەورێز کە وانەی ئەدەبیاتی فارسی دەگوتەوە، سێ ژووریان لە ماڵەکە بەکرێ گرتبوو. ئەو دوو ژنە زیاتر هەر بە یەکەوە دەچوونە قوتابخانە و بە یەکیشەوە لە قوتابخانە دەگەڕانەوە.

 

هێگلاند تەنیا جارێک ناخۆشی لەگەڵ خەڵکی ئەوێی لەبیر ماوە: «جارێک خەریک بووم پیاسەم دەکرد کە پیاوێک لەگەڵ کوڕێک بە ماتۆڕسیکلێت بەلامدا هات و لە پشتەوە دەستی بە نێوڕانمدا هێنا. زۆر تووڕە و ناڕەحەت بووم. ئەوە کێشەیەک بوو کە ژنانی خۆبەخش جار و بار تووشی دەبوون. بەڵام بە گشتی هەستێکی ئاسوودەم هەبوو.»‏

 

هێگلاند لەکاتی وانەوتنەوەدا

هێگلاند وەک ژنێک کە لە مەهاباد دەژیا، ئەزموون و ئامۆژگاریگەلێکی دەست خست کە بۆ پیاوانی خۆبەخش بە ئاسانی دەستەبەر نەدەبوو: «ژنبوون ئەو دەرفەتەی بۆ من ڕەخساند کە بێ هیچ کێشەیەک لەنێو بنەماڵەکاندا بژیم. پیاوێکی مامۆستای زمانی ئینگلیزی تەنیا دەیتوانی لەگەڵ مامۆستایانی پیاو کەژەوانی بکا بەڵام ڕەنگبوو ڕێگای نێو بنەماڵەکانی پێ نەدەن.»‏

 

ئەو زۆر لەو شەوانەی زستانی وەبیر دێتەوە کە لەگەڵ ماڵی خانەخوێ و هاومزڵەکانی لەپەنا یەکتر، لە دەوری مەقەڵیی پۆلووی خەڵووز کۆ دەبوونەوە و کەشێکی دۆستانە لەنێوانیاندا دەهاتە ئاراوە.

 

ئەمریکا و شا لە ڕوانگەی کوردەکانەوە

ئەگەرچی هێگلاند کوردیی نەدەزانی و ناچار بوو پشت بەو فارسییە ببەستێ کە فێری ببوو، وانەگوتنەوە لە مەهاباد بۆ ئەو وەک تێپەڕکردنی دەورەیەکی چڕ و پڕی مێژووی کوردستان وا بوو؛ «هێندێک لە قوتابیان ڕۆڵی گرینگیان بۆ من هەبوو. یەکێک لەوان خزمی قازی محەممەد، سەرۆکی کۆماری کورد لە مەهاباد بوو.»‏ ئاماژەی بەوە دا کە سەرکردەیەکی سەربەخۆییخوازی ناوداری کورد بووە.

 

دوای شەڕی جیهانیی دووهەم، هێزە جیاییخوازەکان لە مەهاباد و ئازەربایجانی دراوسێ، بە پشتیوانیی یەکێتیی سۆڤییەت کە هەوڵی دەدا قانی نەوت لە حکوومەتی ناوەندی وەرگرێ، سەربەخۆییان ڕاگەیاند. هێزەکانی سۆڤییەت لە ساڵی ١٩٤٦ ئێرانیان بەجێ هێشت و دەسەڵاتی پەهلەوی دیسان کۆنترۆڵی ناوچەکەی بەدەستەوە گرتەوە و قازی محەممەد و سەرکردە جیاییخوازەکانی دیکەی بە تاوانی خیانەت بە وڵات ئیعدام کرد.

 

گەرچی ئەو بنەماڵەیەی کە هێگلاند میوانیان بوو، هیچکات پشتیوانی قازی محەممەد و کۆماری کورد لە مەهاباد نەبوون بەڵام ژیان لەنێو فەرهەنگی کورددا شوێنی قووڵی لەسەر ئەو دانا و دەرگای دیمەنێکی ناوازەی بۆ کردەوە: «سپای ئاشتی شتگەلێکی بێوێنەی فێری من کرد. ئۆگرییەکی تایبەتیم بە خەڵکی کورد پەیدا کرد و سەرنجم بۆ لای کێشە و ناکۆکییەکانی نێوان کوردەکان و حکوومەت ڕاکێشرا؛ ئەو ناکۆکیانەی ئێستاش هەر درێژەیان هەیە.»‏

 

هێگلاند و قوتابییەکی

بە گوتەی هێگلاند، ڕاست بەر لەوەی کە لە ساڵی ١٩٦٨دا ئێران بەجێ بهێڵێ، ڕاپۆرتگەلێک بەرگوێ دەکەوتن کە مستەفا بارزانی، ڕێبەری کوردەکانی عێراق و "سی‌.ئای‌.ئەی" لەسەر ئەوە ڕێککەوتوون کە نەهێڵن کوردەکانی ئێران لە سنوورەکانی کوردستانی عێراق ئاودیو بن: «‏بەشێک لە دژبەرانی کورد بۆ دەربازبوون لەدەست هێزەکانی ئێران، دەیانویست سنوور ببڕن بەڵام بەهۆی پێوەندیی زۆر نیزیکی نێوان ئێران و ئەمریکا، ئەو دەرفەتە بەوان نەدەدرا.‏»‏ هێگلاند وەبیری دێتەوە کە لە بەربەرەکانیی نێوان کوردەکان و هێزەکانی حکوومەتی ئێراندا، ژمارەیەک لە کوردەکان کوژارن. کوڕی قازی محەممەدیش لەو شەڕانەدا تێدا چوو.‏»‏ 

هێگلاند لەڕێی یەکێک لە قوتابییەکانییەوە لەگەڵ بنەماڵەی قازی محەممەد ئاشنا بوو: ‏«‏لەگەڵ قوتابییەکەم کە خزمی قازی محەممەد بوو، سەردانی ماڵی کچەکەیمان کرد؛ واتە ماڵی خوشکی ئەو پیاوەی کە کوژرابوو. ژنەکان لەپاڵ یەکتر دانیشتبوون و بە ئەسپایی فرمێسکیان دەڕشت. زۆر خەمهێنەر بوو.‏»‏(٣)

 

ئەو ئەندامەی سپای ئاشتی لە نێو شاریشدا تووشی دیمەنی ترسهێنەر دەبوو: «هەر لەو سەردەمانەدا، ڕۆژێک لە قوتابخانەوە دەچوومەوە بۆ ماڵێ، گوێم لێ بوو خەڵک بە یەکتریان دەگوت کە لە گۆڕەپانی سەرەکیی شار، لەسەر پردەکە، مەیتی کوردێک بەڕووتی دۆزراوەتەوە کە لەسەر سنوور کوژراوە. لەسەر مەیتەکە پلاکاردێک هەڵواسرابوو و ڕستەیەکی ئاوای لەسەر نووسرابوو؛ "ئەوەیە چارەنووسی دژبەرانی شا". من خۆم نەچووم بیبینم. ئەو ڕووداوە هەستی کوردەکانی زۆر بریندار کردبوو.»(٤)

 

میراتی سپای ئاشتی

قوتابیانی ماری لە شەقامێکی بە بەفر داپۆشراوی شاردا

کاتێک کە لە هاوینی ١٩٦٨دا گرێبەستی هێگلاند لەگەڵ سپای ئاشتی کۆتایی پێ هات، نەیدەویست ئێران بەجێ بهێڵێ. هەڵبەت دواجار وڵاتەکە و کوردەکانی بە خۆشەویستییەکەوە کە هیچکات لە دڵی دەرنەچوو، بەجێ هێشت: «هەموو هەوڵم ئەوە بوو کە بە باشترین شێوەی گونجاو وانەی زمانی ئینگلیزی بڵێمەوە. لەو سەردەمەدا، بیرم لەو قازانجانە نەدەکردەوە کە سپای ئاشتی بۆ ئێران و ئێرانییەکان هەیبوو بەڵام ئێستا کە بیر دەکەمەوە و دەبینم زۆرێک لەوانەی کە ئێرانیان بەجێ هێشتووە لەوانەیە پێویستییان بە هێندێک زمانی ئینگلیزی هەبووبێ، پێموایە کارەکەی من هەم بەقازانج و هەمیش ئەرێنی بووە.»‏

 

کار لەگەڵ سپای ئاشتی ڕێبازێکی نوێی لە ژیانی هێگلانددا کردەوە: ‏«‏بوو بە هۆی ئەوە کە بچم ئەنترۆپۆلۆژیای کەلتووری بخوێنم و لەسەر فەرهەنگی ئێران هەڵوەستە بکەم.» ‏دوای ئەوەی گەڕایەوە بۆ ئەمریکا، لە زانستگای نیویۆرک، بڕوانامەی ماستەر لە ئەنترۆپۆلۆژیای کۆمەڵایەتی و کولتووری بەدەست هێنا و دواتر دکتۆرای لە زانکۆی ویلایەتی نیویۆرک، لە بینگهامتۆن وەرگرت. ئەو ئێستا لە زانکۆی سانتا کلارا لە کالیفۆرنیا مامۆستای ئەنترۆپۆلۆژیایە.

 

بە وتەی هێگلاند، لە ساڵەکانی دەیەی ١٩٦٠ و ١٩٧٠، پێوەندییەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا بە ئاستێکی زۆر بەرز گەیشتبوو: «‏هێشتا دەکرێ میراتی ئەو ساڵانە لە ئێرانی ئێستادا ببینین. لەو ساڵانەدا زۆر ئەمریکایی، چ لە چوارچێوەی سپای ئاشتی و چ بە شێوەگەلی دیکە، هاتنە ئێران و لەولاشەوە گەلێک خوێندکاری ئێرانی بە مەبەستی خوێندن، بۆ ئەمریکا چوون.‏»

‏

بە وتەی هێگلاند، «ڕەنگە بەشێک لەو خوێندکارانە، قوتابیی مامۆستایانی سپای ئاشتی بووبن. ئاڵوگۆڕی فەرهەنگیی ئەو ساڵانە و پەرەگرتنی تێکنۆلۆژیی پێوەندییەکان لە ساڵانی دواتردا، بۆمان دەگێڕێتەوە کە بۆچی ئەو بەشە لەو کەمە ئەمریکاییانەی کە هێشتا سەردانی ئێران دەکەن، چاوەڕوانن لەگەڵ ئەندامانی کەلتوورێکی جیهانی بەرەوڕوو بن.»‏(٥)

 

***

پەڕاوێزەکان

١- ئەو بابەتەی سەرەوە لە نووسینی "ڕۆلاند ئێلیوت بڕاون" لە ماڵپەڕی "ئیران وایر"دا بە زمانی ئینگلیزی بڵاو کراوەتەوە کە "مازیار بەهاری" ڕۆژنامەنووسی ناسراوی ئێرانی - کانادایی بەڕێوەی دەبا. هەر لەوێ بابەتەکە بۆ سەر زمانی فارسیش وەرگێڕدراوە کە بەداخەوە وەرگێڕانێکی بێلایەنانە نییە. ئەم وەرگێڕانەی بەردەست پتر پشتی بە دەقە ئینگلیزییەکە بەستووە کە ئەوەی خوارەوە لینکەکەیەتی:

https://iranwire.com/en/features/64274

٢- ماڵپەڕەکە بێجگە لەم بابەتە، چەند بابەتی دیکەی هاوشێوەی هەر سەبارەت بە بیرەوەریی ئەندامانی "سپای ئاشتی" لە شوێنەکانی دیکەی ئێران، بڵاو کردۆتەوە کە چالاکییەکانیان پێوەندیی ڕاستەوخۆی بە کوردستانەوە نەبووە و لەبەر ئەوەش گرینگییان بۆ خوێنەری کورد لەو ئاستەدا نییە. 

تەرمی شەهید سولەیمانی موعینی و
پلاکاردی "ئەوەیە نەتیجەی خیانەت"

٣- هاتن و مانەوەی ماری هێگلاند بۆ مەهاباد، هاوکات بووە لەگەڵ دەسپێکی بزووتنەوەی چەکداریی  ساڵەکانی ٤٦ – ٤٧ی هەتاوی (١٩٦٧ – ١٩٦٨ی زایینی) بە ڕێبەریی کۆمیتەی شۆڕشگێڕی حیزبی دێموکراتی کوردستان کە بەشێکی بەرچاویان خەڵکی شاری مەهاباد و دەوروبەری بوون. لە نێوەرۆکی ئەو بیرەوەرییانەوە وا دەردەکەوێ کە دەنگدانەوەی ئەو خەباتە چەکدارییە، شەهیدبوونی پێشمەرگە و سەرکردەکانی و زاڵبوونی کەشی سەرهەڵدانەکە بەسەر شاری مەهاباددا، تا ڕادەیەک بە گوێی مارییش گەیشتووە و هەستی پێ کردووە بەڵام بە هەڵە یان بە ئانقەست وا تێگەیەندراوە کە یەکێک لە شەهیدەکان کوڕی پێشەوا قازی محەممەدە.  

٤- ئەو تەرمەی کە ماری ئاماژەی پێ دەکا، ڕەنگە تەرمی شەهید سولەیمانی موعینی بووبێ. تەرمی کاک سولەیمان دوای رادەستکردنەوەی لەلایەن کاربەدەستانی شۆڕش لە باشووری کوردستان بە حکوومەتی شا، بۆ چاوترسێنکردنی خەڵک، بە شەقامەکانی مەهاباددا گێڕدرا و  وەک لە وێنەکەدا دەبیندرێ، پلاکاردێکیش بە ڕستەیەکی نیزیک لەوەی ماری ئاماژەی پێ کردووە، بە دارەمەیتەکەیەوە هەڵواسرابوو.

٥- ماری ئێلین هێگلاند لەکاتی بڵاوبوونەوەی بیرەوەرییەکانیدا (٢٢ی دێسامبری ٢٠١٦) لە زانستگای سانتاکلارا پڕۆفیسۆری ئەنترۆپۆلۆژیا بووە. ئەو لە ساڵی ١٩٧٨ بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەی مەیدانی گەڕایەوە ئێران و لە سەردەمی ئینقلابی ئیسلامیدا، تاکە لێکۆڵەری ئەمریکایی بوو کە توانی لێکۆڵینەوەی مەیدانیی خۆی درێژە بدا. ئەو نووسەری کتێبی "ڕۆژەکانی ئینقلاب: نائارامیی سیاسی لە گوندێکی ئێران"ە کە لە سەروبەندی ئینقلابی ٥٧ بە هەڵکەوت لە گوندێکی نیزیک شاری شیراز دەبێ و لە نیزیکەوە ئەو ئاڵوگۆڕانەی دیتووە و نووسیوەتەوە کە لەبەرەبەری ئینقلابدا بەسەر دانیشتوانی ئاسایی گوندەکەدا هاتووە.  

میرات و میراتگرانی هونەرمەند

 شێعرێکی بەناوبانگی مامۆستای ئازیزم کاک عەلی ئیسماعیل زادە (ڕێبوار) سەبارەت بە ژیانی ناخۆش و بێبەشی هونەرمەندان هەیە کە سکاڵای خۆی لە پێنەزانی و نەدیتنی هونەرمەند لە کاتی ژیان و دژ بە شین و گریانی دوای مەرگ دەردەبڕێ. هەڵبەت مامۆستا تاکە شاعیر و هونەرمەند نییە کە بەم جۆرە قسەی دڵی هونەرمەندی نێو کۆمەڵگای نەتەوەیەکی داگیرکراو دەکا و تەنیا شێعری لەو جۆرەش نییە کە نووسراوە بەڵام وا دیارە زۆر باش توانیویەتی ئەو هەستەی خۆیان و شاعیران و هونەرمەندان بە گشتی دەربڕێ چونکە شێعرەکە ئاوازەی زۆری داوەتەوە و چەندان هونەرمەند و خۆشخوانی کورد لەوانە نەمر محەممەدی ماملێش بە گۆرانی گوتویانەتەوە:

کە مردم شین و گریانت بە من چی؟

لە سەر مەیتم لە خۆ دانت بە من چی؟

کە نەتهێشت بەی لە باغی سینە بڕنم

ڕنینی روومەتی جوانت بە من چی؟...

 دیارە هونەرمەند مافی خۆیەتی سکاڵا لە بێبەختیی خۆی بکا و ئەرکی دەسەڵات و لە نەبوونی دەسەڵاتێکی بەرپرسیاریشدا، ئەرکی کۆمەڵگایە خەمێک لە ژیانی کەسایەتییە دەستنەڕۆیشتووەکانی خۆی بخوا، بەڵام کە کەسایەتییەکی هونەری، سیاسی، ئەدەبی یان کۆمەڵایەتی کۆچی دوایی دەکا، لە کاتی ناشتنیدا ئەوەی زیاتر لەهەر شت سەرنجەکان ڕادەکێشێ، ئاپۆرا و ڕێژەی بەشداریی خەڵک لە ڕێوڕەسمەکەدایە. ئەگەر ڕێژەکە کەم بێ وەک ئەوەی لەم ساڵانەی دواییدا لەکاتی ناشتنی کەسایەتییە مەزنەکانی وەک شێرکۆ بێکەس و هێدی‌ لە باشووری کوردستان دیتمان، ئەوە بە ناسپاسیی خەڵک و پاسیڤبوونی کۆمەڵگا لێک دەدرێتەوە و ئەگەریش ئاپۆراکە زۆر بێ وەک ئەوەی بۆ کەسایەتییە بەرزەکان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەکرێ، کەسانێک لە گوێن شێعرەکەی مامۆستا ڕێبوار، ئەو ڕۆژانە وەبیر دێننەوە کە کەسایەتییەکە نەخۆش بووە و سەردانی نەکراوە یان لە ژیانیدا کەسێکی هەژار بووە و ئاوڕی لێ نەدراوەتەوە.

ڕەخنە لە کەمیی بەشداریی خەڵک لەجێی خۆیدایە بەڵام ڕەخنەی دووهەم هێنانە خواری ئاستی کەسایەتی بۆ کەسێکی ئاسایی و نەدیتنی بەرهەم و خزمەتەکانییەتی. چونکە کاتێک کۆمەڵانی خەڵک بە هەراوی لە ناشتن و بەڕێکردنی کەسایەتییەکیاندا بەشداری دەکەن، مەبەستیان ڕێز لە کەسێک نییە بەڵکو سپاس و پێزانینی خۆیان بۆ ئەو بەرهەم و میراتە نیشان دەدەن کە ئەو کەسایەتییە وەک میراتی نەتەوەیی بۆی بەجێ هێشتوون. لەڕاستیدا هەرچی ڕێژەی بەشداریی خەڵک لەو ڕێوڕەسمانەدا زیاتر بێ، زیاتر وەک نیشانەی ئاستی پێگەیشتویی نەتەوەیی ئەو کۆمەڵگایە لێک دەدرێتەوە.

مرۆڤەکان دارا بن یان هەژار، بندەست بن یان دەسەڵاتدار، ناحەز بن یان شیرین ڕوخسار، تەمەنی فیزیکییان لە ڕۆژی مردنیاندا کۆتایی دێ بەڵام ئەوانەی بۆ سەربەرزیی نیشتمان و بەرزکردنەوەی سامانی مرۆڤی و نەتەوەیی نەتەوەکەیان تێدەکۆشن و لە هونەر و توانایی خۆیان بە گەل و بە مرۆڤایەتی دەبەخشن، بە ڕادەی میراتەکەشیان لەلایەن گەلەوە نەمرییان پێ دەبەخشرێ. خدر ڕەش ئەحمەدی لەو هونەرمەندانە بوو کە شەقڵی خۆی بەسەر هونەری شانۆ و نواندن لە کوردستاندا بەجێ هێشت و وەک دیتمان دوای مەرگی، خەڵکیش پێزانینی خۆیان بە هونەرەکەی نیشان دا و نیشانیان دا ئەو لەو کەسایەتیانەیە کە لەنێو گەلەکەیدا تا هەتایە بە نەمری دەمێنێتەوە.

یادی بەرز و بەردەوام

سەرسەوز و بۆرچین

سەرسەوز و بۆرچین نیشتن لە دەریا            هەر من مامەوە بە تاقی تەنیا

لە بیرم نییە لە کێ و لە کوێم خوێندەوە کە ئەو هۆنراوەیەی سەرەوەی بە بەیتێک لە شێعرێکی شێخ ئەحمەدی سریلاوا ناساندبوو. هەرچەند زیاتر وەک بەندی فۆلکلۆری دەچێ و زۆر جاریش گۆرانیبێژان لە گۆرانییەکانیاندا گوتویانەتەوە.

ئەم باڵندە جوانە کە چیاییەکەی سۆنە و ماڵییەکەی مراوی یان وەردەکیشی پێ دەڵێن، نێر و مێیەکەشی بە هۆی ڕەنگە جیاواز و تایبەتەکەیان بە ڕیز، بە سەرسەوز و بۆرچین ناسراون. چیاییەکە کۆچەرییە کە بەهاران دەگەرێتەوە و لە قەراغ گۆلاو و ڕووبار و زرێبار و زەریاکاندا هێلانە دەکا و جووچکان هەڵدێنێ. لە پاییزدا کە جووچکەکانی هەڵداوێرێ و بە پۆل بەرەو ناوچە گەرمترەکان کۆچ دەکەن.

هۆنراوەکە وەک فۆلکلۆر بە شێوازی دیکەش گوتراوە و هەمیش شاعیران بە هێندێک ئاڵوگۆڕەوە، لە شێعری خۆیاندا گونجاندوویانە، بۆ وێنە؛

فۆلکلۆر:

 سەرسەوز و بۆرچین نیشتن لە ئاوێ     سەرسەوزم دەگرت، بۆرچین بە داوێ 

وەلی دێوانە:

سەرسەوز و بۆرچین گۆڵاوان نەدیت        نازداران نە پای وەفراوان نەدیت

خانای قوبادی:

سەرسەوز و بۆرچین نە ڕووی گولاوان    دەنگ چەرخ باز مەنیشت جە کاوان

سەیدی:

رەند گوڵ جەمین نازداری باوان      سەرسەبز و بۆرچین سۆنەی سەر ئاوان 

فۆلکلۆر:

سەرسەوز و بۆرچین نیشتوون لە چۆمان       یارێکم گرتووە جیرانی خۆمان

فۆلکلۆر:

سەرسەوز و بۆرچین وان لەپای کاوان        بە جووت دەگەڕێن لەدەم شەتاوان

نێوەرۆکی هۆنراوەکە ڕەنگی جیاوازی ژنانە یان پیاوانەی بەسەرەوە نییە بەڵام وا دیارە ژنان بەشی خۆیان لێی جیا کردۆتەوە و ئەمڕۆ چاوم لە ڤیدیۆیەک کرد کە ژنێک لەبەر نانی ئەو بەندەی ئاوا لەگەڵ هەستی ژنانە ڕاهێنابوو و بە گۆرانی دەیگوت:

سەرسەوز و بۆرچین نیشتن لە دەریا          سەرسەوز ڕۆیی، بۆرچین بە تەنیا