شرۆڤەی هەواڵ: کۆنگرەی ١٦ی حیزبی دێموکراتی کوردستان

شرۆڤەی هەواڵ: هەڵبژاردنی خولی دەهەمی پارلمانی ئێران

لە خزمەت مامۆستا عەبدوڵڵا حەسەنزادە دا؛ رۆژهەڵات یان خۆرهەڵات؟

لە کۆنگرەی ١٦ی حیزبی دێموکراتی کوردستان‌دا قسە لە یەکلاکردنەوەی بە کار بردنی دەستەواژەکانی کوردستانی ئێران، کوردستانی رۆژهەڵات و رۆژهەڵاتی کوردستان هاتە ئاراوە. لە پەڕاوێزی ئەوەشدا رۆژهەڵاتی کوردستان و خۆرهەڵاتی کوردستان هەبوو. ئەمن بە هۆی بە کار بردنی زۆری رۆژهەڵاتی کوردستان، ئەوەم لە زاران خۆشتر بوو بەڵام لە گەڵ کاک ئازاد مستەوفیی ئازیز لە خزمەت مامۆستادا بووم کە شارەزایانە بۆی روون کردینەوە:

رۆژ و خۆر دوو واتای جیاوازن. لە زۆربەی زمانەکانی دنیاشدا ئەو جیاوازیە هەیە. لە فارسیدا روز و خورشید (آفتاب)، لە ئینگلیسیدا Day و Sun, لە عەرەبیدا "یوم" و "شمس".. کە واتە لە کوردیشدا ئەو جیاوازیە هەبووە و تێکەڵ کراوە، دەبێ ئەو جیاوازیە لە بەرچاو بگرین و خۆر(هەتاو) و رۆژ لێک جیا بکەینەوە. بەو پێیەش خۆرهەڵات و خۆرئاوا لە رۆژهەڵات و رۆژئاوا دروست‌ترە..

هەڵبژاردنی مەجلیسی خوبرەگانی رێبەری: ئەوپەڕی گاڵتە بە هەڵبژاردن و بە دەنگی خەڵک!

تاهیر قاسمی

هەڵبژاردنەکانی خولی دەهەمی مەجلیسی شورای ئیسلامی و خولی پێنجەمی مەجلیسی خوبرەگانی رێبەری، رۆژی ٧ی رەشەممەی ١٣٩٤، بۆ یەکەمجار لە مێژووی تەمەنی کۆماری ئیسلامیدا بە شێوەی هاوکات بەڕێوە دەچن. ئەوەش وای کردوە کە بەربژێرەکانی پاڵێوراو لە پاڵوێنەی شورای نیگەهبان و کاردانەوەکان بە رەدی سەڵاحیەتەکانی هەڵبژاردنی مەجلیسی خوبرەگان، کەمتر بکەونە بەر سەرنج و چاوەدێرانی سیاسی زیاتر روانینی خۆیان لە سەر رەوتی هەڵبژاردنی مەجلیس چڕ کردۆتەوە. هەم بەو هۆیە و هەمیش لە بەر ئەوە کە مەجلیسی خوبڕەگان هەتا ئێستا زیاتر مەجلیسێکی تەشریفاتی و بە جێی چاوەدێری بە سەر کردەوەکانی رێبەر، زیاتر گوێڕایەڵی وەلی فەقیهـ بووە، کەمتر بە گرینگ زاندراوە. بەڵام بەو شیمانەیە کە رەنگە مەرگی عەلی خامنەیی بکەوێتە مەودای کاری ئەم دەورەی مەجلیسی خوبرەگان کە بڕیارە رۆژی ٧ی رەشەممە هاوکات لە گەڵ هەڵبژاردنی نوێنەرانی مەجلیسی شورای ئیسلامی، هەڵبژێردرێ، گرینگایەتی زیاتری بەم هەڵبژاردنە داوە. بەڵام بەو حاڵەش نەبوونی رێژەی کاندیدای پێویست بۆ کێبەرکێی هەڵبژاردن لە چەند پارێزگا، دەنگی خەڵکی بێ واتا کردوەو روخساری گاڵتەجاڕانەی بەم هەڵبژاردنانە داوە. لەم بارەوە ئەم چەند خاڵە جێی سەرنجن:
١- ٨٦٦ لە سەدی ئەو کەسانەی بۆ کاندیداتۆریی مەجلیسی خوبرەگان خۆیان ناونووس کردبوو، لە لایەن شورای نیگەهبانەوە رەد کردەوە. لە ناویشیاندا رەدکراوەکانیشدا سەرجەم ئەو ژنانە دەبیندرێن کە بۆ شکاندنی رچە، بە ئامانجی بەشداریی یەکەمجاری ژنان لە کێبەرکێی هەڵبژاردنی مەجلیسی خوبرەگاندا، خۆیان ناونووس کردبوو.
٢- لە ٩٩ پارێزگای ئێراندا رادەی ئەو کاندیدایانەی کە لە فیلتەری شورای نیگەهبان تێپەڕیون، تەنیا دوو بەرامبەری کورسیەکانی ئەو پارێزگایە لە مەجلیسی خوبرەگانن. واتە بۆ هەر کورسیەک تەنیا رێگا بە کێبەرکێی ٢ کەس دراوە. هەر سێ پارێزگای ئیلام، کرماشان و سنە لە ریزی ئەم ٩ پارێزگایە دان. بۆ پڕ کردنەوەی ٢ کورسیی تایبەت بە هەر کام لە کرماشان و سنە لە مەجلیسی خوبرەگان، ئەوە تەنیا کێبەرکێ لە نێوان ٤ کاندیدا دا دەبێ ئەنجام دەدرێ. لە پارێزگای ئیلامیش دوو کاندیدا بۆ دانیشتن لە سەر کورسیەک کێبەرکێیانە.
٣- بەڵام ئەگەر لە حاڵەتی سەرەوەدا شانسی سەرکەوتنی هەر کاندیدێک ٥٠ لە ١٠٠ بێ، ئەوە لە ٩٩ پارێزگای دیکەدا، شانسی سەرکەوتنی هەر کاندیدێک تا ٨٦ لە سەدیش بەرز بۆتەوە. واتە بۆ هەر دوو کورسی، ٣ کاندیدا و تا ئاستێک کە بۆ ٦ کورسی تەنیا حەوت کاندیدا هەن. هەردوو پارێزگای هەمەدان و لوڕستان کە کوردەکان رێژەیەکی بەرچاو لە دانیشتوانیان پێک دێنن، لەو ریزە دان.
٤- بەڵام لەوانەش سەیرتر لە ٦٦ پارێزگادا رادەی کاندیداکان و رادەی کورسیەکان رێک بەرامبەرن. بەو واتایە کە بۆ هەر کورسیەک تاکە یەک کاندیدا هەیە. بەوەش تەنانەت ئەگەر لە ئاستی پارێزگادا تاکە یەک دەنگ بدرێ و نەدرێ، یان هەڵبژاردن بکرێ و نەکرێ، ئەوە سەرجەم کاندیداکان لە سەر کورسیی مەجلیسی خوبرەگانی رێبەری دادەنیشن! پارێزگای خۆراسانی باکوور و پارێزگای ورمێ بە زۆرینەی حەشیمەتی کوردەوە، لە ریزی ئەم ٦ پارێزگایەی دوایی دان. لە پارێزگای خۆراسانی باکوور ١ کەس بۆ ١ کورسی و لە پارێزگای ورمێ ٣ کەس بۆ ٣ کورسی کاندیدا کراون.
٥- ئەو ئامارانە یەک لە هۆکارە سەرەکی بەڵام دان پێدا نەنراوەکانی تێکهەڵکێش کردنی هەردوو هەڵبژاردنی مەجلیسی شورای ئیسلامی و مەجلیسی خوبرەگانی رێبەری بۆ ئەم دەورەمان بۆ روون دەکەنەوە. واتە جگە لە دەوری یەکەمی هەڵبژاردنی مەجلیسی خوبرەگان، رادەی بەشداریی خەڵک لە هەڵبژاردنەکانی دەوری دوو، سێ و چوار دا بە ڕادەیەک کەم و هەڵبژاردن ئەوەندە سارد و سڕ بوو کە دەسەڵات ناچار بوو ئەم بە ناو هەڵبژاردنە لە پەنا هەڵبژاردنی مەجلیسدا بەڕێوە ببا.
٦- لە هەمووی ئەوانە گاڵتەجاڕتر ئەگەرچی کوردان زۆرینەی دانیشتوانی پارێزگای ورمێ پێک دێنن، بەڵام شورای نیگەهبان ئەمجارەش مەودای بە هیچ کاندیدێکی کورد نەدا تا لەو بە ناو هەڵبژاردنەدا بەشدار بن. بەوەش دوای ئەوەی لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنەکانی مەجلیسی خوبرەگاندا کە دوکتور عەبدوڕەحمانی قاسملوو، سکرتێری گشتیی حیزبی دێموکراتی کوردستان دەنگی زۆربەی هەرە زۆری دانیشتوانی ئەو پارێزگایەی دەستەبەر کرد، تا ئێستا کە ئەوە پێنجەمین دەوری هەڵبژاردنەکانی مەجلیسی خوبرەگان بەڕێوە دەچێ، لە هیچکام لە خولەکانی دیکەی ئەو هەڵبژاردنەدا، دەرفەت بە کوردەکان و تەنانەت بە پیاوانی ئایینیی کورد و سوننە مەزهەب لەو پارێزگایە نەدراوە خۆیان کاندیدا بکەن.

پندار نیک ، گفتار نیک ، کردار نیک سه رکن اصلی دین زرتشت در زبان کردی

هر آیین و تمدنی روی آیینها و تمدنهای پیشین خود می تواند برخیزد و رشد نماید. نمی شود انتظار داشت که آیینی پیشرفته در جامعه ای تهی از هر گونه مذهب و دینی، برخیزد، رشد نماید و به یک آیین همه گیر بدل شود.
بعضی از دانشمندان بر این عقیده اند که زرتشت در جنوب دریاچه آرال و خصوصا در خوارزم زاده شد. بعضی دیگر محل تولد زرتشت را جنوب دریاچه ارومیه ذکر کرده اند که بعد از ندای نبوت، زیر فشار و دشمنی هم وطنان خود مجبور به ترک دیار و کاشانه شد. در نتیجه به خوارزم رسید. دلیل هم اینست که زبان اوستا به زبان مردمان جنوب دریاچه ارومیه و خصوصا کردها نزدیک نیست.

این نظریات در حالی است که در شمال شرق ایران هیچ اثری از هیچ تمدنی در ٣٧٠٠ سال، نیست. ولی بر عکس در غرب و شمال غرب و در همسایگی آن، آثار تمدنهای چند هزار ساله اعم از آریایی یا سامی هست. مطمئنا این تمدنها روی زرتشت، اوستا و مذهب زرتشتی تاثیر داشته اند.
در مورد زبان اوستا نیز، متاسفانه همه آنهایی که گفته اند زبان زرتشت به زبان شرق ایران نزدیک نیست، آشنایی با زبان کردی نداشته اند. برای نمونه سه رکن اصلی دین زرتشت را در زبان کردی می توان یافت:
– وهو مه نه – پندار نیک – بهمن
بها مانا (مفهوم با ارزش)
– اشه وهیشته – گفتار نیک – اردیبهشت
ئه شێ وێشته (راست گویی)
– خشتره ویریه – کردار نیک – شهریور
گشت‌ره وێڕا (با همه، یار همه)
-----------------------------------
فەرهەنگی زمانی ئاڤێستایی - کوردی

ناو لە زمانی ماد و مانا دا

•  آنزی ANZİ  : ئان زا، 

           ئان: ئاناهیتا خوای باران، هەروەها ئینانا خوای ئەوین و شەڕ لە سۆمەری دا
          زی؛ شێوەیەکی کۆنتری ژی، ژیان
           لە سەر یەک: کەسی زادەی ئان، کوڕی ئان

• آماکارAMAKAR : هەمە کارە، خاوەن دەسەڵاتی بێ سنوور
• بونیسا Bunisa: 
• دوروسی DURUSİ: 
• اینسایİNSAY نیشاآ: 
•  سادا SADA : شادا
•  سارئش SAREŞ : سارێژ
• شوما ŞUMA: 
•  آدا ADA: هەدا، خوای با و تۆفان لە ئایینی ئورارتویی
•  آدادانو ADADANU: هەدادان، هەداداوێ، یان رەنگە لە هەداد + ئانو پێکهاتبێ. ئانو لە ئاناهیتا خوای ئاو دا هەیە
• آلابریا ALABRİA:  هەڵبڕاو، ناوچەی تەریک
•  آماماش AMAMAŞ: رەنگە بنەمای ناوی مامەش بێ. مامەش ناوی هۆزێکی گەورەی کوردە لە دەڤەری پیرانشار
• آنازیروکو ANAZİRUKU (به معنی وارث محافظت شده ی ایزد)
•  آکازی AKAZİ: خاکی ژیان
•  آرباک ARBAK (ئاربابا؟): وەزیری ئاستیاگ و فەرماندەی سپا

                                    ئار: ئاگر
                                    باک: بەگ، گەورە، مەزن

• آرمانکو ARMANKU: قەڵایەک لە وڵاتی ماد

                                ئارمان: هەرمان، هەمیشە، نەمر
                                کو: کۆ، کێو
                                کێوی نەمر

• آرتاساری ARTASARİ: نام حاکم ایالت «شوردیر şurdir» 

                                ئارتا: پیرۆز
                                ساری: سەر، رێبەر 

• داناکو DANAKU: ناوچەیەک لە هەرێمی ماد
• دیاکو، دا- یاوکو DAYAKU: دیاکۆ
•  انکور ENKUR: از اسامی اشخاص مرسوم

                        : ئان کوڕ، کوڕی ئان (ئاناهیتا، خوای ئاو)

• شاکنو(ئاشوری): کن شا یان شاکان، جێگری شا لە هەرێمەکان
•  Erisinni: 
•  Ahsheri
• Azu( شێوەکانی دیکەی: Asau، Asu) 
• کێوی کولار
•  ویس‌پتی : سەرۆکی هەرێمی
• دەهیو پەتی: سەرۆکی دێ
•  بل آلی (ناوێک کە ئاشوریەکان بۆ سەربزێوانی ماننایی بە کاریان دەبرد): بەڵا لێ، بەڵا لێدراو؟

شوێن:

• پانزیش:

• آندیا: ئان دێ، دێی خوای "ئان"

• آئوکانه (هەرێم): ئاو کانی

• ایشتارائورا(چۆمێکی بچووک لە ئائوکانە): 

• زاموا: جەموا؟ جەماوا؟

• اوآشدیریکا (کێوێک کە میتاتی حاکمی زیکرتو لە دەست سارگۆن پەنای بۆ برد):

• اوآش دیرمکو (ئاو ئاش..)

• اوئیشدیش (گۆیا نیزیک مەراغە): 

• اوشکایا (ئۆسکو، ئەسکوێ)

• تاروئی-تارماکیس (تەورێز)

• سان-گی-بوتو (ئەیالەتی باکووری گۆلی ورمێ): سەنگی بوت؟ سەنگ بوت، بوتی لە بەرد

• اولخو (شارێک لە باکوری گۆلی ورمێ): خۆی
• ایزیرتا (قەڵای ماننایی): 

• زیبیه (قەڵای ماننایی): زێویە، زێو

• آدامائیت (قەڵای ماننایی): هەداد(خوای با و تۆفان)/ماهیت(مەزن): هەدادی مەزن

• زکیرتو/زیکرتو: 

• تارماکیس (قەڵا/تەورێز)

• کی‌یروری: ئاشور ناسرپاڵ لەو گوندەوە بەرەو زێی گەورە چووە

•  پاردو (=پاردیه، فراهیه): پاردە، شوێنێک کە رەوەزە بەردی هەیە

                                                یان: پڕ دێ، شوێنێک کە لادێ و گوندی زۆرە

•  ایشتایی پار (ایشنار): 
•  ساکتاتوش (شیخ طبق):
• نانزو (نوروز آباد):  
•  ائوکانه (اوگان، ابرگان): ئاو/کانی

                                               یان: ئاو کن، کن ئاو، قەراغ ئاو

• کابانی (کبودین): کابانی یان گابانی، گاوان، گاوانی
•  قوروسوپا (قره جه قبا): قوڕە سۆبە، قوڕ بۆ سازکردنی سۆبەی گڵ

                                             یان: قوڕ و چڵپە، قوڕ و چڵپاو

• راکسی (=لاکسی، کسلان): راکشی، راکشاو، بریتی لە جێگای درێژ و باریک

                                                       یان: رەق جێ، رەقە جێ، جێگای رەق و بەردەڵان

                                                      یان: رێک جێ. شوێنی رێک

• گیم داکریکا (گون دوغدو): گیمداک؟/رێگا
• باروناکا (بارنجق): 
• سی ترا ( سیه دل):  سێ یان سی دار(ە)
•  تاش دامی (تکمه داش): 
•  تسامیا (=چامیان، کارا چمن):  (جەمیان؟)
• سانگی بوتو (مرند، مێورە، محل بوته های انگور): هەنگی(ر) بوتە
• ساردوری خورد (سیداوا): خورد(ورد،شاری بچووک؟)ی ساردوری
•  خورنکو (خانقاه): خورینگ، جێگای شوشتن
•  خاردانیا (خان دیزه): 
• گیزو آرزو (قیزقلعه): گەز و ئارەزو؟
•  شاشزیسا (شکریازی): شا/زیسا، شا/زی/جا، جێی ژیانی شا
• خودورنای علیا و سفلی (شبانلوی علیا و سفلی): 
• اوادنا اونزا (ایری بوجاق): ئاوەدانی..
• آرازو (عذاب): بڵێی ئازار بووبێ؟
• شادیش سی نیا (سید خاجین): شا/دژ/..
•  سیتو آرزو (سویدلی): 
• زیرما (زروان، زارغان): زرمە
• سورزی (کورتی): سورە/زا (سورچی؟)
•  الیادی نیا (ایواوغلو)
•  سورزیالدیو (سولکده): سورچی یاڵ دێو؟
•  آرمونا (آلمالو) : 
• کی ناشتانیا (جایگاه چشمه): کانی/شتانیا؟
•  خارسی / ارسیته کوهی در اراضی ماننا که در مجاورت ناحیهً پارسوا (استان کردستان کنونی) (هەرسین؟)
•  سیگریس (سنە): 
•  باییت آن (خانهً خدا) (ماڵی ئان)
•  بیت باگای : ماڵی بەگ، ماڵی خوا
•  روستای دیریستانو (محل استراحت کاروانها): دێر/سانۆ(حەسانەوە)
•  اوریاکی: ئاور/ئاخ، خاکی ئاور
•  ریمانوتی
•  اُپورئی: ئاو/پڕژی؟ ئاوپڕژێن؟
•  اویادوئه: ئاوی دووە، دوو ئاوان
• بوستیس: وەش/دژ، دژی خۆش، قەڵای خۆش
•  آپساخوتی (به ظاهر به معنی خداوند جادوگری): ئاپسا/خودێ، حەپسا/خودێ، زیندانی خودا
•  پازئواتی (به ظاهر به معنی دارای آب گرم): پەز/ئاواتی، ئاوەدانیی خاوەن پەز

• اوتیران (به ظاهر به معنی دارای آب نیرومند): ئاو/تێران، تێر ئاوان، جێگایەک ئاوی زۆرە

                                                                                        یان: ئاو/دێران، ئاو داشتن

•  آگازی و آمباندا (به ظاهر به معنی جایگاه سردسیر) ما بین الیپی (کرمانشاه) و خوار (کویر نمک)

                                ئاگازی: ئاخا/زی، ئاخی ژیان، خاکی ژیان 

                                   یان: ئاخی سارد، خاکی سارد

                               ئامباندا: ئاو/بەندا، ئاوبەند - یان هەمبەند

محل قبایل اتحادیه ماننا ها در اطراف دریاچهً اورمیه بنا به شواهد و قرائن از این قرار بوده است: 

•  تئورلئ‌یان (به رواڵەت مانای خاوەن دەسەڵات و بنەماڵەی شاکانی ماننا ) در باشووری گۆلی ورمێ لەو شوێنەی کە ئێستا پێی دەڵێن "شاروێران"ی مەهاباد دەژیان

          تئورلی(ژ): دریاز، دارەلەک، لەج (سێ گوندی نیزیک یەک لە دەشتی شاروێرانن)

          وشەکە لە دوو بەش پێک هاتووە: "تئور" کە رەنگە "دەور" بە مانای دەوروبەر یان "دەوار" بێ.

                                                      "ل" کە وێناچێ بە تەنیا بێ وەک لە سێ ناوی "دریاز"، "دارە لەک" و "لەج" یان "لەجێ" دا ماوەتەوە. ئەمەش دەتوانێ             دوو واتای هەبێ. یەکەم "دەور لێژ" بێ بەو واتایە کە هەر سێ دەوری شاروێران شاخ و کێوەو بۆخۆی پێدەشتە. دووهەم دەتوانێ "دەوارلەجێ" بێ بەو               واتایە کە ئەوان کۆچبەر نەبوون و گەرمێن و کوێستانیان نەدەکرد. هەروەها دەتوانێ مانای شوێنێک بێ کە "داری لاس"ی زۆرە. لاس دارێکە کە وەک               سنجو دەچێ. 

          دریاز لای هێرۆدۆت بە "داریوسا" تۆمار کراوە. 

• مسّیئ (بە ڕواڵەت مانای ناوەڕاست) لە دەڤەری میاندواو

                نیزیکتری ناو لەو هۆزە ناوی گوندی "ماسوێ" لە نێوان مەهاباد و نەغەدەیە. 

• دالیان لە تەورێز و دەڤەری "تاڵە رۆ"، تلخە رود

                رەنگە دۆڵەییان بێ. لە دەڤەری مەڵکەندی سەر بە مەراغە، ناوچەی "گاودۆڵ" و شارەدێیەکیش هەر بەم ناوە                       هەیە کە بە دوور نییە ناوی خۆی لەم هۆزە وەرگرتبێ. 

• سونبی ئیان لە گەڵ سندوس و نەغەدە رێک دێتەوە: سوندوس، سندوس

ماکی "سون" کە لە ناوی "ئوللوسونو"ش دا هەیە، بەو مانایانەی خوارەوە هاتوە

- مەدح و پێداهەڵگوتن؛ بەو مانایە دەتوانێ سونبێژ یان سونبێژیان بێ بە مانای شایەر و سەناگۆ. رەنگە وشەکە بنەمای "سوند" یان "سوێند" بێ کە ئەوەش هەر لە مەدح و سەنای خواوە هاتوە. ئەگەر ئەو بۆچوونە راست بێ، ئەوە ئەم تایفەیە ئەرکی پێشەوای ئایینیان لە سەر بووەو بەوەش سندوس لە بنەڕەت دا "سوندوێژ/سوێند وێژ" بووە. 

- سن، بەڵای گەنم

- ریخ و شیاکە

- ساوین (تێهەڵ‌سوون)

• کوموردیان لە رۆژهەڵاتی شاری میاندواوی ئێستا دەژیان

: وای بۆ دەچم گامەردیان یان گامێردیان بووبێ بە مانای پیاوانی گەورە و بە هەیبەت یان پیاوانی گا وەک گیاندارێکی جێگای رێز. رەنگە ناوی جامەرد (ئاواییەک لە فەیزوڵڵابەگیی بۆکان و نیزیک قەڵایچی) پاشماوەی ئەم ناوە بێ. 

گا لە ئایینیی میترایی دا پیرۆز بووە. بۆیەش ئەگەر ئەو ناوە لە بنەڕەتدا "گا مێهردیان" بێ، سەیر نییە. 

لە ئاڤێستا دا زەردەشت شکایەت لە سێ هۆز دەکا کە بەرەوڕووی بوونەتەوەو یەکیان هۆزی "کاوی"یە.

شارەکان

• ایزیرتو (پایتخت آن): قصبات حسنلو، خلیفان
•  خارونا : شاه قلعه وکلانه (قەڵادزێ)
• شودور (شیمری خادیری منابع اورارتویی): محمدیار کە محەممەد لە جێی شیمر داندراوە
•  بشتو: قەڵایەک نیزیک دیواندەرە
• کارالا: 
• کاربیتو به معنی مبارک: سەڵەواتاوای سنە
• باروتا و کوهی به نام آرسیتا (هارشی): بایدر و چل چەمەی سەقز
•  بین میانه و تبریز از قلاع و شهرکهای:
•  سوکا (سیسان):
•  بالا (اوجان): باڵا، سەروو
•  آبی تینکا (بستان آباد): تەنکاو، ئاوی تەنک
•  شوان داخول (شبلّی): شوانە دۆڵ، شوان داوەڵ یان شوان دەهۆڵ
•  دوردوکا، دور دوکّا (دوزدوزان): 
•  مسی (به اوستایی مئیذیه یعنی میانه): مەزی، مەزن
• ---------------------------
• لە هەرێمی پارسوا:
•  گیزیل بوندا (قزل اوزن): گوزەر بەند، جێی پەڕینەوە، یان بە پێچەوانە گوزەر بەستراو
• زیزی (چیچکۆ) : 
•  آپپار (پاپالە)
• زالا (چالاب): چاڵاو (ز بە چ نووسراوە)
•  کیت پات (گنبد): کیت (کەد،ماڵ)، پات(تەخت)
• سیبار (سهرورد) :سێبەر، نیسێ یان سێ بەرد
•  ساگ بیت (سجاس): ساج ماڵ
• پوری (آب پارە): پڕی، پڕ ئاو، پڕاو
• سی تو آریا (شاتی راراگا -ئورارتو)، (شریف آباد):

 http://anahetar.blogfa.com/post-175.aspx

لە هەرێمی کیشەسو Kišessu:

•  بیت ساگبات
• بیت خیرمامی
•  بیت اومارگی
• دژی خارخوبارا
• کیلامباتی 
• آرمانگو

لە هەرێمی ساپاردا (Saparda) 

• قەڵای کیلمان (کولومان)

ناوچەکان (ئاشووری: ناژە)

ناژە: ناچە، ناوچە

• سوریکاش (سقّز و بانە؟): سوورە کەژ؟، بوونی سوورکێو، سوورێن، سوورەبان و... لە ناوچەی بانە سەرنج راکێشن. بە دوور نییە سوریکاش هەمان سوورکێو بێ.
•  مسّئی (سەرووی چۆمی جەغەتو؛ بیجاڕ، دیواندەرە و تیکاب): مەزی، مەزن
•  اوئیشدیش (رۆژهەڵاتی گۆلی ورمێ - مەراغە): ئاو/هاژە/تیژ ، ئاوێک کە هاژەی زۆرە
• زیکیرتو: میانە
• اندیه: رۆژهەڵاتی میانە بەرەو دەریای خەزەر
• آرسیانشی: 
• ارشته-یان: 
• ئالابریا: حەڵەب رێگا؟ حەڵەب رێ؟ رێی حەڵەب؟
• گیلزان: گڵەجان یان گەلی زان
• ئاندیا: هەنداوێ؟
• کیشه سو: کەژ هەڵچو؟
• زاموآ (باکووری سلێمانیی ئێستا): جەماوا، جەم بوون، جێی کۆبوونەوەی زۆر
• پارسوآ (ناحیه بالای دیاله و دژی داشت به نام نیکور):  پەراسو، ناوچەی تەنیشت یان پارساوا(شارەدێیەک لە نیزیک ئەردەوێڵ)
• مادای (در پایین کیشه سو و در مسیر قزل اوزن و در گذشته دیائوکو بر آن پادشاهی می کرد): 
• ساپاردا (که پیش از آن بخشی از ناحیه خارخار بود و به احتمال در جنوب خط زنجان تا قزوین قرار داشت): سپاردە، پارێزراو
• خارخار (که مرکز آن دژی بود به همین نام و در غرب همدان کنونی واقع بود)، «بیت کاری» (همدان کنونی): خوڕخوڕە
• آراپخا (که مرکز آن دژ آراپخا بود - کرکوک کنونی - و در گذشته بخشی از نامار بود در در ناحیه جنوب خاوری دره دیاله قرار داشت)
• بیت همبان (در باختر کرمانشاه کنونی): ماڵی دێوان (هومبە لە گیلگەمێش دا دێوێکە و لە کوردەواریش دا بۆ کەسی قەڵەو و زل دەگۆترێ)
• «کارکاشی» (بیت کاری= ماڵی کۆچبەران نیزیک هەمەدان): 
• «سیبار» در ناحیه زنجان : سێبەر یان سێبەرد
• دژ «اوشیشا»: 
• دژ «کیلمان»: 
• «گردنه ساپاردا» : سپاردە، پارێزراو
• «سی سیرتو» (دژ خارخاریان در مرز عیلام): 
• شوبریا لە لای ئەرمەنستان: شوب/رێگا
• «اوراش» قەڵای گیزیل بوندا
• گردنه بونائیس لە خاکی زاموآ

ناوچەکانی نیزیک لە زاموای باشوور ( پارسوآ)

• هەرێمی موساسینا ... ناوەندەکەی دژی بوناسی یا بونائیس ...
• هەرێمی کی‌یرتیارا ... ناوەندەکەی قەڵای لاربوسا
• هەرێمی کیّروری ... ناوەندەکەی دژی بارا (بارو، دژ)
• هەرێمی سابینا ... ناوەندەکەی دژی خودون ...

ناوچەکان لە  زاموآ

•  کیرّوری
•  سمسی
•  سیمره
• اولمانیا
• آداعوش
• خارگا
•  خارماسا
•  لاربوسا
• وڵاتی گیلزان

قەڵا و گوندەکانی دیکە:

• قلعه آمارو
• قلعه پارسیندو^[۸]
• قلعه ایریتو
• قلعه سوریتو
• قلعه خارتیش
• دهکدهٔ اوزه
• دهکدهٔ بیرتو
• دهکدهٔ لالاگا
• دهکدهٔ بارا
• دهکدهٔ دور- لولومه
• دهکدهٔ بی‌نوسا ( بوناسی )

باروئاتا (بیت باروآ) لە جیرانەتیی پارسوا و نیزیک لە عیلام

• مرعوبیشتو»
• «آرکودو
• بوشتو
• النزاس (النزاش، النزیاش)
•  سی‌سیرتو
• کولومان (کولمان، کیلمان)

هۆزەکان: 

• ماننا: مانن (مانا-نیه بای بە زمانی ئەکەدی) 
• ماننا: مآت-ماننایی (ئاشوری، واتە هۆزەکانی ماننا)
• ته-اورلیان: لە ناوچەی شاروێرانی ئێستا نیشتەجێ بوون.
• تئورلی(ژ): دریاز، دارەلەک، لەج (سێ گوندی نیزیک یەک لە دەشتی شاروێرانن)  وشەکە لە دوو بەش پێک هاتووە: "تئور" کە رەنگە "دەور" بە مانای دەوروبەر یان "دەوار" بێ.

                                                      "ل" کە وێناچێ بە تەنیا بێ وەک لە سێ ناوی "دریاز"، "دارە لەک" و "لەج" یان "لەجێ" دا ماوەتەوە. ئەمەش دەتوانێ دوو واتای هەبێ. یەکەم "دەور لێژ" بێ بەو واتایە کە هەر سێ دەوری شاروێران شاخ و کێوەو بۆخۆی پێدەشتە. دووهەم دەتوانێ "دەوارلەجێ" بێ بەو واتایە کە ئەوان کۆچبەر نەبوون و گەرمێن و کوێستانیان نەدەکرد. هەروەها دەتوانێ مانای شوێنێک بێ کە "داری لاس"ی زۆرە. لاس دارێکە کە وەک سنجو دەچێ. 

دریاز لای هێرۆدۆت بە "داریوسا" تۆمار کراوە. 

مِسّیان: 

• دالی-ییان: دەرەیی، ئەوانەی لە دۆڵ و دەرە دا دەژین
• سونبی-ییان: سوند بێژی
• کوموردیان: گا مەردیان یان گا مێردیان (گوندی جامەرد لە ناوچەی فەیزوڵڵابەگیی بۆکان)
•  بوسیان: 
•  ستروخاتی:
• بودی (بودو:
• آریزانتی، ئاریازەنتا:
•  مغ:
• پارتاکان یا پارتاکانی:
• ساگارتی (زاکروتی، ساگرتی)؛ لە سەرچاوەکانی یونانی دا وەک کەمەند هاوێژان یان نیشتمانی کەمەند هاوێژان هاتوە. بەوەش وێدەچێ وشەکە لە دوو بەشی "زێ" واتە زێی کەمان و گرتی لە کرداری گرتن پێکهاتبێ. لە سەر یەک؛ زێ گرتی، زێ گرتو
• مسی، میسسی، می‌سیاندا
• «زالیتپیان» لە پارسوا

• ایللی لیان
•  ناکّابیان
•  دونی‌ئیان
•  بیلی‌یان
•  بانی‌تیان
•  سانگیلیان
•  بودی‌ئیان 
•  دانیشتوانی گوندی بابلیی نرگال ایلو اینا ماتی

• gilzan : گڵەجان، شوێنێک کە گڵی سووری هەیە بۆ سازکردنی کوپە و دەفری گڵی، یان گەلی زان (گوندی گه‌لاز(گه‌لازان) سه‌ر به‌ ناوچه‌ی شنۆ، گەلی ئازا(ان)، گەلی ئازایان - رەحیم شنۆیی مەحمودزادە)
•  هەڵبڕاو، ناوچەی تەریک کەوتەallabria
•  مەزی، مەزنmessi
•  واتا، مانا، بیر manna
•  پەراسو، شوێنێک کە کەوتۆتە تەنیشتەوە parsua
•   هۆش دژ یان خۆش دژuishdish
•  گوندی قازلیان لە ناوچەی بۆکانم وەبیر دێنێتەوە gizilbunda
• هەنداوێ، گوندێک لە ناوچەی خانێ لەم ناوە نیزیکە  andia 
•  زیکیرتو: شوێنی زیکر(ئەگەرچی زیکر بە وشەیەکی عەرەبی دەناسرێ بەڵام رەنگە زۆر زووتر لە سۆمەری یان ئارامی وەرگیرابێ)، یان جێگرتو 
• سانگی بوتو: سەنگ بوت، ئەوانەی بوتیان لە سەنگە، بوت بەرد
• puluadi
• زیپیه (ایزیپیه ازیپنا)  زێویەی ئێستا لە نیزیک سەقز
•  آرماثیت : ئارمردەی بانە وەبیر دەخاتەوە
• Farnah (= فر)
• ؛ Paradayda (= پردیس)؛ پەرە دان، پەرە پێدان
• Vazraka (= بزرگ)؛
•  Vispa (= همه)؛
•  Spaka (= سگ)؛
•  Mitra (= مهر)؛
•  Xshayathia (= شاه)]: "خ" وەک زیادە دەنوێنێ و وشەکە وێدەچێ "شایەتی" بێ. شایەدیش X نیشانەی گەورەیی و خاوەنداریی شا بێ. خوا شایەتی، شایەک کە لە جێی خودایە، شایەک کە وەک خودایە

پەرستگا:

• Mazdakku: مەزداخو، مەزداخوا، مەزندە خوا، خوا مەزن
• Bagparna: خوای باڵدار
• Auraparnu : ئاگری پەڕدار، ئاگری باڵدار
• Artasiraru: ئەرتاسیرارو، ئەرتاچراڕوو، چراڕووی پیرۆز
• Bagdatti بەگ + داتی : یاسای خودایی یان خودا داوە (گوندی "ئیسکی بەغدا" لە ناوچەی بۆکان لەم ناوە نیزیکە. وێدەچێ "ئیستی بەغدا" بێ بە مانای شوێنی وەستان و وچانی بەگدا)
• Bagmashda : بەگ موژدە، موژدەی خودا

شا:

• اولوسونو/اولسنو: هەڵەسوون، ئەوەی جاری دووهەم سەر هەڵدەداتەوە  (ناوەکە، ناوچەی "ئاڵەشین"ی بۆکان بیر دەخاتەوە)،  
• متاتی (حاکمی زیکرتو و ئائوکانە): 
• بویهمر (Boehmer: 
• ملیکیشویلی (Melikishvili): 
• دیاکو (Daiukku): 
• بگداتی (Bagdatti) : بەگ داتی
• اودکی (Udaki): 
•  آزا (Azā):  ئازا
• اوپو/اپو لە گیلزان: ئاپۆ
• ئاوآلکی لە ماننا (ئیزیرتۆ): ئاواڵی کەی(کەی کاووس، کەی قوباد..)
• شولوسونو لە هارونا: 
• آرتاسارو لە شوردورا: 
• نیک دیارا  (یا میکتیارا) لە ئایدا(زاموآ):
• تلوسینا لە ئاندیا: 
• بەگداتی لە اوئیش دیش
• متاتی لە زیکیرتو
• ئێرانزو: ئاران زێ، ئەو کەسەی لە گەرمێن لەدایک بووە یان گەرمێنی لە سەر زێ (زاب) هەڵکەوتوە. بەشی دووهەمی وشەکە واتە "زوو" دەتوانێ زێو بێ و ئەگەر ئەو بۆچوونەش دروست بێ ئەوە ناوەکە لە بنەڕەتدا دەکرێ ئارانزێو بووبێ بە مانای کەسێک کە زێوی لێ ئاڵاوە، زێوی پێوەیە، ئاڵانزێو. 
• «خشتریتی» گەورەی گوندی «کارکاشی» (بیت کاری= ماڵی کۆچبەران نیزیک هەمەدان)
• مامی تیارشو» گەورەی هەرێمی مادای
• «دوساننی» گەورەی هەرێمی ساپاردا
• «نابوریمانی» سەرۆکی هەرێمی پارسوآ 
• «ایشپاکای» سەرۆکی سەکاکان
• «پارتاتوآ» (پروتوتی): سەرۆکی دووهەمی سەکاکان
• "مادی يس" سەرۆکی دواتری سەکاکان
• « آبدادانا»: 
• ديوکس (دياکو )
•  فرورتيس، فرااورت، (فرورتیش) : فرە خورت، زۆر بە هێز
• خشتریته: 
• هووخشتره (کیاکسار)(کیخسرو): خوا گشت رە، گەورەی هەموان
• ایشتوویگو، ایختویگو ( آستياگ، ...): ئاشتی خوو
• گارپاگا فەرماندەی ئەرتەشی ئشتەویخۆ: 
• «پیریشاتی» شای گیزیل بوندا
• «شارسینا» پادشای «گیلزان»
• «اِنگور»: یەکی دیکە لە رێبەرانی گیزیل بوندا
• «هاناسیروکا» لە ساگ بیتۆ کە هەرێمی مادەکان بوو
• «مون-سو-آرتا»، فرمانرەوای «آرازیاش»
• نورآداد: ناسراو به ناسی‌کو، سەرۆکی بەشی داگارا لە زاموآی ناوخۆ ( ماننا )
• آمکا ....... ناوەندی قەڵای زامرو (لە پارسوا
• آمّالی ....... ناوەندی دژ آراشتوا (لە پارسوا)
• مسو ....... ناوەندی دژی ئاتلیل (لە پارسوا)
• متاتی حاکمی زیکرتو (میانە)
• بگداتو حاکمی ئوئیشدیش(مەراغە)
•  تلوسینا - حاکمی ئاندیا (ئەم سیانە دژی ئازای کوڕی ئیرانزو یەکیان گرت)
• «دالتا» یان تالتا لە ئێللی پی
• «نیبه» کوڕی دالتا

ماد - دیاکۆ لە ویکیپێدیاوە:

دیاکو یا دیااُکو بنیان‌گذار حکومت ماد بود. نام وی در منابع گوناگون، به صورت‌های مختلفی ذکر شده‌است؛ هرودوت نام وی را به صورت «دِیوکِس» نوشته، در متون آشوری Da-a-a-uk-ku و در عیلامی به صورت Da-a-(hi-)(ú-)uk-ka و Da-a-ya-u(k)-ka ضبط شده‌است. نام دیاکو برگرفته از واژهٔ ایرانی-Dahyu-ka است و اسم مصغر واژهٔ -dahyu به‌معنی سرزمین است.^[۴۷]
فْرَوَرتی،  فرَوَرتیش (فارسی باستان: فْرَوَرتی، اوستایی: فْرَوَشی، یونانی: فرااُرتِس، بابلی: پَرومَرتیش، عیلامی پیرومَرتیش)^[۶۲] دومین شاه ماد بود. به گفتهٔ هرودوت فرورتیش پسر دیاکو بود و قبایل مادی را متّحد و به یک کشور تبدیل کرد
اوُوَخْشَترَ،  هووخشتره (پارسی باستان: ^hUvaxšatara، اکدی: ^mÚ-ak-sa-tar و ^mUk-sa-tar، عیلامی: ^mÚ-ak-sa-tar, ^mUk-sa-tar و ^mÚ-ma-ku-iš-tar، فریگی باستان:Ksuwaksaros، یونانی: Kyaxárēs)^[۷۱] 
 اَرشْتْی‌وَییگَ، ایشتوویگو آخرین پادشاه ماد بود که از سال ۵۸۵ تا ۵۵۰ پیش از میلاد حکومت کرد.^[۸۲] نام وی در منابع یونانی Astuágē و Astuígas یا Astuigâs ذکرشده و در منابع بابلی، Iš-tu-me-gu نوشته شده‌است. امروزه تصور رایج بر این است که این نام‌ها برگرفته از واژهٔ Ṛšti-vaiga در پارسی باستان به‌معنای «نیزه‌گردان» است. شکل رایج این نام در زبان یونانی، وضوحاً تصحیف از ریشهٔ پارسی آن است. این نام در زبان ایلامی، چند بار در لوحه‌های باروی تخت جمشید به‌صورت Iš-ti-/Ir-iš-ti-man-ka نوشته شده است که وابسته بودن آن‌ها به نام آستیاگ، مورد مناقشه است. ایشتوویگو در کتب تاریخی به آستیاگ معروف است.
شیدیرپَرنَ،
 تَخمَ‌سپادَ

شوێن: 

در زبان فارسی باستان «هَمگمَتانَ» ،^[۳۶] در ایلامی «اَگ-مَ-دَ-نَ» و در زبان اکدی «اَ-گَ-مَ-تَ-نُ» در زبان یونانی «اِکباتانا، اِگباتانا» در زبان لاتین «اکباتانا، اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم» در زبان آرامی «اَحمِتَ»، در زبان ارمنی «اَحمَتَن، هَمَتَن، اِکبَتَن» و در زبان فارسی میانه «هَمَدان»

1. /tsv/ ایرانی> sp مادی (مانند sp اوستایی در مقابل s پارسی باستان):^[۱۰۶]
   1. spaka مادی (یعنی سگ).
   2. aspa مادی (یعنی اسب).
   3. vispa مادی (یعنی همه، پارسی باستان visa، اوستایی vīspa، هندو ایرانی ṵíćṷa> ودایی víśva؛ از جمله در مادی (وامواژه پارسی باستان) به صورت vispa-zana یعنی «دارای همه نژادها» در مقابل visa-dana پارسی باستان) و vispa-dahyu مادی (یعنی (دروازه) همه ملت‌ها) در مقابل پارسی باستان visa-dahyu پارسی باستان. مورد آخر توسط هرودوت بیان شده است.
2. /dz/ ایرانی> z مادی است (مانند z اوستایی در مقابل d پارسی باستان):^[۱۰۷]
   1. عبارت zana (یعنی نژاد،dana پارسی باستان، jána هندوایرانی jána ودایی) آشکارا مادی است، چرا که در ترکیب vispa-zana آمده است.
3. /ts/ ایرانی> s مادی (مانند s اوستایی در برابر ủ پارسی باستان):^[۱۰۸]
   1. کلمه suxra(یعنی «درخشان، روشن، سرخ) نام شخصی است (پارسی باستان θuxra، اوستایی suxra، هندوایرانی ćukrá> ودایی śukrá) که به علت وجود جفت‌های معادل مادی است.
4. /θr/ ایرانی> ůr مادی (مانند ůr اوستایی در برابر ç فارسی باستان) :^[۱۰۹]
   1. čiůra مادی «چهر، نژاد» (= čiça فارسی باستان، čiůra اوستایی) در نام خاص čiůra-taxma در برابر čiçantaxma فارسی باستان
   2. xšaůra مادی «شهریاری» (= xšaça فارسی باستان، xšaůra اوستایی، kšatrá هندوایرانی -> kșatrá ودایی)، از جمله در نام xšaůr-ita خاص یکی از مادها در DBe6 مادی است که به علت وجود جفت‌های معادل و به ویژه به علت بافت مادی.

دیگر ویژگی بارز زبان مادی با این شیوه به خوبی دریافتنی نیست: hv ایرانی> f مادی همانند havarnah ایرانی (xvarənah اوستایی) farnah مادی «فر» (که از سده‌های نهم و هشتم پیش از میلاد در نام اشخاص دیده شده است)، به تازگی کاملاً مادی بودن آن مردود دانسته شده یا اینکه باید تحت یکی از گویش‌های گوناگون مادی به شمار آید. مایرهوفر، تنها تعدادی واژه در زمینه اصطلاحات حقوقی، سپاهی‌گری و نام‌های خاص از قلمرو پادشاهی هخامنشی را مادی دانسته است. در عین حال اشمیت بر برخی از آنها تردید دارد، برای مثال، xšāyaθiya به معنی شاه، دارای /θiy/ (به جای /ti/ ایرانی> /šiy/ پارسی باستان) نیست، بلکه بیشتر thii هندوایرانی> /θiy/ پارسی باستان است و بنابراین لزوماً نباید مادی شمرده شود.^[۱۱۰]

اینکه تا چه اندازه، واژه‌ها و به ویژه نام‌جای‌هایی را (که داده‌های ریشه شناختی آنها را به درستی از لحاظ معنایی و منطقی پذیرفت) که در روایات فرعی یونانی، ایلامی، بابلی و غیره دوران هخامنشی ثبت شده‌اند، تنها بر پایه معیارهای زبانی از جمله sp، z مادی و مانند آن می‌توان به طور قطع مادی دانست، مطلبی است که باید در جزئیات آن تصمیم گیری شود. در این میان نام‌های پادشاهان محلی ماد از زاگرس و جای نام‌های مربوطه که در منابع آشوری از زمان شلمنصر سوم (میانه سده نهم پ. م) ذکر شده، استثنا است.^[۱۱۱]

لغاتی که در متون یونانی انعکاس یافته است:^[۱۱۲]

مادی	انعکاس در متن یونانی	توضیح
Dahyuka	Δηιόκηζ	نخستین پادشاه ماد
Fravarti	ΦραόρΊης	دومین پادشاه ماد و نام یک شورشی مادی در کتیبه بیستون
Huvaxštra	κναζάρης	سومین پادشاه ماد
uštivaiga	Άστνάγης	چهارمین و آخرین پادشاه ماد

در کتیبه‌های پارسی باستان واژه‌هایی دیده می‌شوند که بر خلاف قواعد آوایی پارسی باستان است، که این واژه‌ها را باید مادی دانست:^[۱۱۳]

مادی	پارسی باستان	معنی
aspa	asa	سگ
zana	dana	نژاد
xšāça	xšāθra	شاه
vispa	visa	همه
zūrah	dūrah	فریب، بدی
vazṛka	vadṛka	بزرگ
pati-zbay	pati-zay	اعلام کردن
hufrasta	hufrašta	خوب مواخذه شده
vinasta	vinšta	تباهی، آسیب