تاهیر قاسمی
ئەم وێنەیە، وێنەی بەشێک لە ناوچەی چۆمی مەجیدخانە.
ئاواییەکانی حسێنمامە، کویلابات و تا ڕادەیەک قاڕنجە لەپێشەوە دیارن. هەروەها
کێوەکانی ساریبابای قەڵا و کێوی ئاتابڵاغی یان ئاغەڵیانیش لەدوورەوە خۆ دەنوێنن.
ناوچەی چۆمی مەجیدخان کەوتووەتە نێوان شارەکانی بۆکان - مەهاباد - میاندواوەوە. سنووری لە میاندواو دەگەڕێتەوە و جادەی میاندواو - بۆکان ئەو ناوچەیە لە ناوچەی شامات جیا دەکاتەوە. پێشتر و بەر لەوەی تورکان پڕانیی حەشیمەتی شارەکە پڕ بکەنەوە، میاندواو بۆخۆشی بەشێک لە ناوچەی چۆمی مەجیدخان بوو. لە مێژووی ناوچەکەدا دوو کەسایەتی بە ناوی مەجید خان بەناوبانگ بوون. دووهەمیان مەجید خانی قەرەوێرانە کە تا سەروبەندی دامەزرانی کۆماری کوردستانیش، حاکمی میاندواو بوو. میاندواو کە تا ئەو دەم زۆربەی دانیشتوانی کورد بوون، بەهۆی ململانێی دوو بنەماڵەی موکری و دێبوکری (١)، بەرەبەرە لەو کورد ئەستێندرایەوە و ئێستا شارێکی تورک نشینە. دیارە پێشتریش ڕەوتی گۆڕینی دیموگرافیی شارەکە دەستی پێ کردبوو. ئەویش زیاتر لەڕێی نیشتەجێ کردنی ئەو کەسانەی کە لایەن دەسەڵاتی ڕەزا شای پەهلەوییەوە لە شارەکانی دیکەی ئێرانەوە دوور دەخرانەوە و لەو شارە جێگیر دەکران. بەوەش شارەکە ناوی مەرحەمەت ئابادی لێ نرابوو بەناوی ئەو "مەرحەمەت" و بەزەییەی کە گۆیا شا لەگەڵ ئەو "تاوانبارانەی" دەنواند و بەجێی کوشتن، بۆ ئەو شارە دووری دەخستنەوە. ئەو دوورخراوانە ناوی خۆیان بەسەر بەشێک لە گەڕەکەکانی میاندواد وەک کرمانیەکان، سیرجانییەکان، زرەند، لەک و... داناوە.
بەڵام ناوچەکە پێشتر و بەرلەوەی مەجیدخانی میرموکری یان مەجیدخانی قەرەوێران دەسەڵاتی میاندواوی بکەوێتە دەست، بە ناوی مەجید خانێکی دیکە کرابوو کە ئەویش لە بنەماڵەی دەسەڵاتداری موکری بوو. مەجید خانی موکری کوڕی کەریم خان، کوڕی بداخ خان، کوڕی عەبدوڵڵا خان، کوڕی بداخ خان، کوڕی شێخاڵی خان (شێخ عەلی خان)، کوڕی مووسا سوڵتان و ئەویش کوڕی بداخ سوڵتانی بەناوبانگ بووە. دوا دەسەڵاتداری
ئەو بنەماڵەیە لە ناوچەکە، شێخاڵیخان کوڕی مەجیدخان بوو کە لە قەڵای ڕەسووڵەسیتەوە مڵکەکانی بەڕێوە دەبرد.(٢) لە تازەقەڵای بۆکانەوە تا میاندواو مڵکی ئەو بوو بەڵام لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا، بە هۆکارێک کە بۆ من ڕوون
نییە، شێخاڵیخان بەرەبەرە مڵکەکانی لەدەست دا. بەم جۆرە لەو کاتەوە تا ئینقلابی سپی لە
ئێران (١٣٤٢ی هەتاوی) و دابەشکردنی زەوی بەسەر جووتیاراندا، ئاغایانی سەر بە بنەماڵەی دێبوکری
خاوەنی زەوی و گوندەکانی ئەو دەڤەرە بوون.
هەژار لە "بەرەو موکریان"دا، ڕوو بە "کاک"ی شاعیر(٣) یادێکی لەو ناوچەیە و ئاغا زۆردارەکانی دێبوکریش کردۆتەوە:
«سەیدوەقاس» هەر بەگەڕی ڕەشبەڵەکی وەکو جاران بەکڵوک و کەڵەکی!خۆشی بۆ تۆیە دراوسێ جوانی دۆستی تۆن «قەمتەرەیی»و «دەرمانی»لایەکت «چۆمی مەجیدخانی» بەرین ماڵ و قۆپی هەموو پڕ پۆڕ و پەرینڕاسپێرە لە قەڵا بۆ «کاکم» هیچ قسەی ماوە! دەڵێ بێ باکم!گەیوەتە کوێ! شەڕی ئاغا و گوندی! سەیرە دنیا کە چلۆن بوو، چن دی!کۆنە «سوڵتان» و «سولەیمان» ڕێوین شێت و خووداری ختەی بێ خێوینکۆسە بۆ ڕیش دەگەڕا و بۆ جاشی داشی هات کلک و سمێڵی تاشی٢
ناوچەی چۆمی مەجیدخان لە کۆمەڵێک گوندی گەورە و بچووک پێکهاتووە کە لەسەر پێدەشتێکی بە پیت و بەرەکەت هەڵکەوتوون و بە ئاوی ڕووباری تەتەهوو پاراو دەکرێن. کەلبەڕەزاخان، سەوزی، قەباکەندی، خانکەندی، دێی مەلا، خەتایی، حاجیلەک، ساروقامیش، حاجیابات، قەڵای ڕەسووڵەسیت، قاڕنجە، حوسێنمامە، گولی مەرزینگ و قەرەمووسالی بەشێک لە گوندە بەناوبانگەکانی ئەو دەڤەرە و سەر ئەو ڕووبارەن. ناوی "چۆمی مەجیدخان" پتر بەو ناوچەیە دەگوترێ کە ئەو گوند و زەویانەی تێدا هەڵکەوتووە و پێشتر مڵکی مەجیدخان
بوون. زیاتریش مەبەست لەو گوندانەیە کە لەبەری ڕۆژئاوای ڕووبارەکە هەڵکەوتوون بەڵام لەبنەڕەتدا
ئەوە ناوی ڕووبارەکە نییە. بۆ وێنە لە بۆکان کەس بەو چۆم یان ڕووبارە ناڵێ چۆمی مەجیدخان و لەوێ ناوی چۆمی بۆکانە. لە لایەن جوغرافیزانانی ئێرانی و لە بەڵگەنامە
حکومەتیەکاندا ناوی "سیمینەروود" بۆ ئەم ڕووبارە و ناوی
"زەڕینەروود" بۆ خوشکە گەورەکەی کە لە بەری ڕۆژهەڵات
هەڵکەوتووە، داندراوە. سەرچاوەی سەرەکیی "سیمینە" کێوەکانی
مەیدانچۆغە لە نێوان مەهاباد و سەردەشتە. بەرزاییەکانی تەرەغە و میرقازیش
سەرچاوەیەکی دیکەی ئەو ڕووبارەیە. "زەڕینە" کە پڕئاوترە، لە سێ لقی چەمی
سەقز، چەمی ساروقامیش و چەمی خوڕخوڕە پێکدێ. هەر دوو ڕووبار لە خوار میاندواو یەک
دەگرنەوەو دەڕژێنە ناو گۆلی ورمێ‌وە.
بەڵام دانیشتوانی ناوچەکە بەو ڕووبارانە زەڕینەروود و سیمینەروود ناڵێن. لە کۆنەوە ڕووبارە گەورەکە (زەڕینە) جەغەتوویە و بچووکەکەش (سیمینە) ناوی تەتەهوویە. هەردوو ناویش لەگەڵ ئەوەدا کە ڕۆژانە بەسەر زمانی دانیشتوانی ئەو دەڤەرانەوە ناوی باون، لە فۆلکلۆریشدا ڕەنگدانەوەیان هەبووە. بۆ وێنە بە شتێک کە زۆر پیس بێ، دەڵێن؛ "بە تەتەهووش پاک ناکرێتەوە" یان "دە چۆمی تەتەهووی هاوێی هێشتا خاوێن نابێتەوە". هەروەها سەبارەت بە جەغەتوو لە گۆرانیدا هاتووە:
ڕەببی جەغەتوو بدەی بوارێ
بچمەوە سابڵاغ بۆ خزمەت یارێ
هەردووی ئەو بابەتانە واتای هەراوی و پڕئاوی ئەو ڕووبارانە دەگەیەنن گەرچی بەهۆی کەم بارانی لەم چەند دەیەی دواییدا، پێڕانەگەیشتن، بەفیڕۆدان و هەڵکەندنی بێ بەرنامەی چاڵاو و بیر و... بەداخەوە ئاوی ئەم ڕووبارانە یەکجار لە کەمێی داوە و تەنانەت تەتەهووی کردووە بە ڕووبارێکی وەرزانە.
سەبارەت بە ڕەچەڵەکی ناوی جەغەتوو و تەتەهوو، وەک ناوی زۆربەی ئەو شار و گوند و شاخ و ڕووبارانەی کە واتایان نەزانیون و نازانن، ئەوانیش بەرەو زمانی تورکی و مەغۆلی خوار کراونەتەوە. جا خوا بەو ڕۆژە نەکا ناوێکی وەک جەغەتوو، پیتی غەین یان قافی تێدابێ! ئەوە هیچ گومان و دوودڵیەک ناهێڵێتەوە کە ئەو وشەیە ترکی یا مەغۆلی‌یە. خێرا چیڕۆکێک لەسەر بنەمای ناوە ڕواڵەتییەکەی بۆ هەڵدەبەستن تا بە یەکجاری لە زمانی خەڵکی ناوچەکە و دانیشتوانەکەی دایبڕن. لە سەر ئەم بنەمایە گۆیا جەغەتوو ناوی کوڕی چەنگیزخانی مەغۆل بووە. گەرچی مێژوو دەڵێ "جۆغەتای" قەت پێی بەو هەرێمە نەگەیشتووە، لە قسان لە سەر ئەم ڕووبارە کوژراوە. ئەمە بۆ یەکەمجار لە لایەن "ڕەشیدەالدین فەزلوڵای هەمەدانی" (١٢٥٠ - ١٣١٦ی زایینی)، نووسەری کۆنی ئێرانی ئیدیعا کراوە. تەنانەت لە سەر هەمان چیڕۆکی ناوی کوڕی گەورەی چەنگیز لە سەر جەغەتوو، گۆیا تەتەهووش ناوی کوڕی بچووکتری بووە! بەڵام سەرەڕای ئەو ئیدیعایە و زۆر قسەی لەم جۆرەی دیکە بۆ واتای شار و گوند و کێو و ڕووبارەکانمان، پێویست دەکا کورد جارێکی دیکە ناوی شوێنە جوگرافیاییەکانی، بە پێی زمان، فەرهەنگ، مێژوو و باوەڕی پێشینانی خۆی، بۆخۆی واتا بکاتەوە. واتای جەغەتوو و تەتەهووش نە لە زمانی ترکی و مەغۆلی بەڵکو لە باوەڕ و فەرهەنگ و زمانی دانیشتوانی ناوچەکەدایە و ئیدیعای ڕەشیدالدین و مێژوونووسانی دیکەش ڕیشەی لە پەی نەبردن بەو فەرهەنگ و زمانەدایە.
بە پێی باوەڕی کۆنی دانیشتوانی ناوچەکە، ژن-خودایەک خاوەنی هەموو ئاوەکانی سەر هەردە. ئەم خوداژنە بە شێوەی جۆراوجۆر ناوی بە سەر کانی
و چەم و ڕووباراندا بە جێ هێشتووە. واتای ناوی هەر دوو ڕووباری بەر باسیش دەچنەوە
سەر ناوی خوداژن و باوەڕی خەڵکەکە بە خێو یا ژن-خودای ئاو. بەو پێیە جەغەتوو لە دوو
بەشی "زێ" و "خاتوو" پێکهاتووە. زێ واتای چەم و ڕووبارە کە لە
زێی گەورە (زێی بادینان)، زێی بچووک (چۆمی کەڵوێ)، قەڵادزێ (قەڵاتی سەر زێ) و دزە (دێی سەر زێ) و بێگومان زۆر شوێنی دیکەدا هەیە. جێگۆڕکێی پیتی "ز" بە
"ج" لە سەرەتای وشەدا گۆڕانێکی نائاسایی و نامۆ نییە. بۆ وێنە وشەی "زڕ" لە
"جڕشێت"دا بووە بە "ج" کە مەبەست لە "زڕشێت"
کەسێکە کە شێتی ئەسڵ و تەواو شێت نییە. وشەی "خاتوو" کە پاژی دووهەمی وشەکەیە بە
شێوەکانی خات و خاتوونیش دەگوترێ و وشەی ڕێزنان لە ژنە. بەتایبەت ژنی بە تەمەن گەورە یان بە پایە بەرز. وشەکە لە خەسوو کە لە خاتوو گۆڕاوە یان خەزوور (شووی خاتوو) و وشەگەلی دیکەشدا هەیە. کەسیش لە ژن-خودای ئاو یا
ئاناهیتا خاتوونتر و شیاوتر بۆ ڕێزلێنان و بۆ ئەم ناوە نییە. بەو پێیە ناوی جەغەتوو لە بنەڕەت دا
"زێی خاتوو" یا "زێ خاتوو"یە کە سواوەو بووە بە زێخاتوو،
زەخەتوو و سەرەنجام جەغەتوو.
هەمان واتای جەغەتوو لە ناوی "تەتەهوو"ش دا
هەیە. تەت یان تەتە شێوەی سواوی "تات"، "تاتە" و "دادە"(٥)یە " کە وشەی ڕێزلێنان بۆ ژنە. بەتایبەت بۆ خوشکی گەورە یان کچ و ژنی لە خۆ گەورەتر. پاژی دووهەمی وشەکە کە لە
ئەنجامی پێوە لکان و سواندا بووە بە "ــــەهوو"، وشەی "ئاو"ە
کە مەبەستیش لە ئاو، ڕووبارەکەیە. وشەیەک کە تا ئێستاش لە زمانی خەڵکی ناوچەکەدا
هەیە. بۆ وێنە کاتێک دەڵێن لە ئاوەکە پەڕیمەوە، مەبەست پەڕینەوە لە ڕووبارێکە. لە سەر یەک
تەتەهوو سواوی تاتەئاو یان "دادەئاو"ە و مەبەست ڕووباری دادەیە کە دادە،
خێو یا ژن-خودای کانی و چەم و ڕووبارانە.
ژن-خودا ناوی خۆی بەسەر چەندان چەم و ڕووباری دیکەی
ناوچەکە وەک ڕووباری داغە (مەهاباد)، گادەر، لاوێن و لە ئاستی بەرینتردا چەمی خاسە،
ڕووباری خازەر، بەحری خەزەر و گەلێک کانی و چەم و زرێبار و زەریادا بەجێ هێشتووە
کە لێکۆڵینەوەیان بۆ دەرفەتێکی دیکە هەڵدەگرم.
بەکورتی ناوی سیمینە و زەڕینە یان ئەوەی کە دەڵێن
جەغەتوو و تەتەهوو ناوی کوڕانی چەنگیزن، ڕەچەڵەک و واتای هەڵبەستراون. یەکیان لە
هێژەمۆنیی نەتەوەی فارس و ئەویدی لە نەدۆزینەوە و نەزانینی واتای ناوی ئەو
شوێنانەن کە بەسەر زاری دانیشتوانی دەڤەری ئەو ڕووبارانەوەن. ناو و واتای تەتەهوو
و جەغەتوو ڕەگیان لە زمان، فەرهەنگ و باوەڕی دانیشتوانی کەوناری ناوچەکەدایە و
کوردان حەقی خۆیانە بە شانازییەوە خۆیان بە خاوەنی مێژوویی و هەنووکەیی ناو و
جوغرافیای ڕووبارەکانی جەغەتوو و تەتەهوو بزانن.
----------
ژێدەر:
٢- بڕوانە: یک سند تاریخی دربارە عبداللە خان مکری - قادر فتاح قاضی
٣- کاک ناسناوی شاعیریی مەلا ئەمجەدی عوسمانی ناسراو بە مەلامجەتی قەڵای ڕەسووڵە سیتە.
٤- شێعرەکە لە "ڤەژین" وەرگیراوە
٥- سەرنج بدە هەنبانە بۆرینە بۆ وشەی تاتە
