دا - خودا

 لێکۆڵینەوە لە مێژووی کەوناری کوردستان و باوەڕ و ئایینی کۆنی کورد، بۆمان بۆ ڕوون دەکاتەوە کە ئەم گەلەش وەک زۆرێک لە گەلانی دیکە، لە کۆندا باوەڕی بە فرەخودایی هەبووە. ئەم خودایانەش وەک پێکهاتەی کۆمەڵگە بڕوادارەکە، بەسەر دوو بەشی نێر و مێدا دابەش بوون. دواتر کە ئایینی تاکخودایی باڵی بەسەر ناوچە و کوردستانیشدا کێشا، خودا لە فەرهەنگی ئەم گەلەشدا بوو بە خودای تاک و تاقانە. خودای تاقانەش کە لە ناوچەکەدا تایبەتیی ئایینە ئیبراهیمییەکانە، زیاتر وەک خودایەکی نێر لە هزری کۆمەڵگەدا وێنا کرا. بەو پێیە کورد ئەگەر وشەیەکی گشتی بۆ خودا یان خوداکانی مێیینەی خۆی هەبووبێ، بە درێژایی سەدان ساڵ کاری بە خوداکە و بەو پێیەش بە وشەکە نەبووە. لەبەر ئەوە ئەو ناوەی بۆ خودای مێیینە بەکار هاتووە، بەرەبەرە لەبیر چۆتەوە.

لە ئایینی میتراییدا لانیکەم خودایەکی مێیینە هەیە کە لە پلەی دووهەمی حەوت پلەکەدا ڕاوەستاوە. لەکاتی لێکۆڵینەوە لەو
ئایینە زۆر پێویستیم بە وشەیەکی گونجاو بۆ ئەو خودایە و سەرجەم خودا مێینەکان هەبوو بەڵام نەمتوانی وشەیەکی پڕ بە پێستی بۆ ببینمەوە. پێشتر کەسانێ وشەی لێکدراوی "ژن-خودا"یان بەکار هێناوە. هەروەها وشە لێکدراوەکانی "خانمە خودا" و "خاتوون خودا"ش بەکار هاتوون. بەڵام هەمووی ئەوانە دواتر و لە ڕووی هاوتاکانیان لە زمانە دەر و جیرانەکان ساز کراون و بەڵگەیەک نییە کە کورد لە بنەڕەتدا کەلکی لە یەکێک لەو ناوانە وەرگرتبێ. لە بەیت و چیڕۆکە فۆلکلۆرییەکانیشدا ئاسەوارێکی ڕاستەوخۆ لە ناوی خودایەکی ئەوتۆ نییە بەڵام لە ئەنجامی گەڕان بە دوای ناوێکی گونجاودا تووشی وشەیەک بووم کە پێم وایە وشەی پڕ بە پێستی ناوەکەیە. ئەویش وشەی "داخودا"یە. 

داخودا زیاتر لە موکریان و زۆربەی جار وەک ئامرازی ناڕاستەوخۆی پرسیار لەسەرەتای ڕستەدا دەگوترێ. ئەو کاتەی کە بەردەنگی پرسیارکەر و وڵامی پرسیار نادیار بێ. کاتێ مرۆڤ پرسیار لە خۆی یان لە کەسێکی نادیار بکا یان چاوەڕوان نەبێ کە بەرامبەرەکەی وڵامی لا بێ؛ 

- داخودا ئەو کارە بۆ ئاوای لێ هات؟

- تەمەشا دەڵێی داخودا کوڕی کێیە!

- داخودا فڵانی ئێستا لە کوێ بێ؟

 تەنانەت هێندێک جار بۆ بێ وڵام هێشتنەوە و لە کۆڵ خۆ کردنەوەی پرسیار یان حەواڵە کردنی وڵام بۆ لای کەسێکی نادیاریش دەگوترێ؛

: داخودا فڵانی بۆ نەهات؟

- داخودا بۆ.. 

هەر ئەم وشەی داخودایە کورت کراوەتەوە و بووە بە داخوا و داخۆ و داخۆم. هەروەها بە گۆڕانی پیتی "د" بە "ئـ" لە سەرەتای وشەدا - کە لە شێوەزاری سلێمانی و ناوچەکانی خوارتری کوردستانا گۆڕانێکی باوە - بووە بە "ئاخۆ" کە ئامرازێکی باو و ناسراوی پرسیارکردنە؛

بە گوێی زەمانە بگا گیانە "ئاخۆ" هاوارم؟           وەڕەز لە ژینم و بوونم، هەراس و بێزارم

                                                                                                                                ئاوات

پرسیار بە هۆی ئامرازی "داخودا" لە بنەڕەتدا بە ئامانجی بەشاهید گرتن و یارمەتی وەرگرتن لە خودا یان داخودا بەکار هاتووە. واتە وڵامی پرسیار لای خودایە و هەر ئەو وڵامەکە دەزانێ. 

                      هەناسەی ساردم کێو لە بن دێنێ                     داخودا خودای من چت بەسەر بێنێ؟

                                                                                                                             فۆلکلۆر

 پرسیار کردن نەک هەر بە "داخودا" بەڵکو زۆر جار "خودا"ش دەکرێ بە ئامرازی پرسیار: 

گوتی نالی ئەتۆ بمرە ئەمن دێم                     خودا کەی بێ؟ خودا کەی بێ؟ خودا کەی؟

                                                                                                                                    نالی

 دەبینین لێرە "خودا" هاوکات ئامرازی پرسیارە و لە پرسیارەکەدا ئەو دەورەی هەیە کە داخودا و داخوا و داخۆ و ئاخۆ هەیانە و هەمیش پرسیارکەر پێی وایە تەنیا ئەو وڵامی پرسیارەکە دەزانێ. لەگەڵ ئەوەدا کە سکاڵایەکی دڵدارانەیە بۆ ئەوەی خودا کارێک بکا زووتر ئەو وادەیە بگا.  

داخودا لە دوو بەشی "دا" و "خودا" چێ بووە. وشەی دا بنەمای ناوی دایکە. لە موکریان هەروەها ئامرازی ڕێزنان لە ژنی گەڕاوەیە؛ دا خەج، دا مرۆت..

بەو پێیە داخودا کورتکراوەی "دایکە خودا" یان "دایک خودا"یە کە هاوکات ئامرازی ڕێزنانی ژنانەشە لەو ژن-خودایە. "دا"ی بنەمای دایک لە زاراوەی هەورامیدا بووە بە "ئا" و "ئایە" کە وەک دەزانین "ئایە"ش وەک خۆی یان بە شێوەی "ئایا" هەر ئامرازی پرسیار کردنە و هەمان دەور کە بۆ داخودا هەیە بۆ ئایەش پارێزراوە؛ 

گوتم "ئایا" بە زاری خۆت دەپرسی حاڵی زاری من؟          برۆی هێنایە یەک وەک شکڵی لا، یەعنی کە بێزارم 

                                                                                                                                             "نالی"

بە کورتی و بێ ئەو بەکارهێنانەش لە ڕستەدا وەک ئامرازی پرسیار، دا-خودا دەتوانێ ناوی خودای مێیینە بێ و بووبێ. تەنانەت ئەو گومانەش بەدوور نییە کە "دا" لە بنەڕەتدا هەر خودا بووە بەو جۆرەی لە وشەی دێو یان "دەئێوە"شدا هەیە کە خودای کۆنتر بووە. بەو پێیەش پاشگری "کە" لە دایکەدا یان "ڵگە" لە "داڵگە"دا دەتوانێ دایک یان دایکخودای بچووکتر و زەوینی بێ لە حاند خودا یان داخودای ئاسمان. سرووشتییە ئەگەر کورد خودای مێیینەی وەک "دایک" یان "دایکە خودا" سەیر کردبێ و ناو هێنابێ. لە بەیتە ئۆستوورەییەکانی وەک "مەم و زین" یان "شێخ مەند و شێخ ڕەش"دا ڕۆڵی ئۆستوورەیی دا-خودا تەنیا وەک دایک و هەر بەناوەش هاتووە. بەو پێیە ئەوەی لە ئینگلیزیدا بووە بە گادسز، لە عەرەبیدا بە ئیلاهە و لە فارسیدا بە "ئیزەد بانوو"، لە کوردیدا ناوی دا-خودای لەسەر بووە.  

قەتەر

کاوە لە ڕۆژئاوی کوردستان کە نیشتەجێی نۆروێژە
فەرهاد لە باشووری کوردستان کە نیشتەجێی سوید
من لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە نیشتەجێی فینلاندم
لەو سەفەرەدا بووین بە دۆست و بە یەکەوە گەشتێکی 
نێو شارمان کرد. لێرە چاو لە وێنەکانی گالێرییەک دەکەین

بە تەمای سەفەر بۆ کوردستان بووم. فڕۆکەکە بە قەتەردا دەڕۆیشت و لە دۆحە دەبوو بیگۆڕین. ماوەی نێوان نیشتنەوە و فڕینی دواتر تەنیا یەک کاتژمێر بوو. لەبەر شەڕە هاژەکی ئەم ماوەیەی نێوان ئێران و ئیسرائیل، زۆربەی فڕۆکەکانی ئۆرووپا ڕێگای خۆیان لە تورکییە و عێراقەوە بۆ سەر بەحری سپی و میسر و لەوێوە بەسەر سعوودیەدا گۆڕیوە. لەبەر ئەوە فڕۆکەکەمان چل دەقیقە وەدرەنگی کەوت. لە فڕۆکەکەشەوە تا فڕۆکەخانە سەرەکییەکە بە پاس مەودای دە دەقیقە بوو. دوای گەیشتن جارێکی دیکە خۆمان و جانتاکانمانیان وەبەر پشکنین دایەوە. بەم جۆرە زیاتر لە کاتژمێرێک درەنگتر گەیشتین و ئیتر فڕۆکەی هەولێر بەجێی هێشتبووین. 

ژمارەی ئەو کەسانەی بەجێ مابوون سەرجەم ٤٠ - ٥٠ کەس دەبووین کە پڕانیمان لە سوید و فەنلاندەوە بە ئامانجی سلێمانی و هەولێر هاتبووین. بە ناڕەحەتی و دەردیسەرییەکی زۆر ئۆفیسی ئەو کۆمپانیایەمان دۆزیەوە کە قەرار بوو بمانگەیەنێ. کارمەندەکانی کۆمپانیاکە دەیانویست نەمانهێڵنەوە و هەر چۆنێ بێ بە ئیماڕات و ئۆردۆن و...دا بەڕێمان بکەن. من تەنانەت بلیتی ئەممان - هەولێریشم بڕی و قەرار بوو سەعات ٨ی بەیانی بڕۆم بەڵام هاوڕێکان پەشیمانیان کردمەوە و خەڵکەکە بە گشتی ئەو بژاردەیان قەبووڵ نەبوو. دەیانویست ڕاستەوخۆ بۆ کوردستان بەڕێ بکرێن و پێیان وا بوو بە ناردنمان بۆ وڵاتێکی دیکە و فڕۆکەخانەیەکی دیکە، تووشی سەرگەردانی دەبین و ئیتر کەس وڵاممان ناداتەوە. سەرەنجام دوای دوازدە کاتژمێر چەنەلێدان و ئەوبەر ئەمبەر کردن، ڕەوانەی هوتێلێکی شاری دۆحەیان کردین. 

 ئەگەرچی بۆخۆم هیچکات بیرم لە سەفەر بۆ قەتەر نەکردبۆوە بەڵام ئەوەم وەک دەرفەتێک قۆستەوە تا زیاتر ئەو وڵاتە بچووکە دەوڵەمەندە بناسەم کە لە سیاسەت و وەرزش و ئابووری و ڕاگەیاندنی دنیای ئەمڕۆدا ڕۆڵی زۆر گرینگ و بەرچاو دەگێڕێ. 

قەتەر وەک قەترەیەک وشکایی کە لە کەنداوەوە تکابێتەوە و بیهەوێ بڕژێتە سەر بیابانی عەرەبستان، زۆر شتی پێچەوانەیە. ئەگەرچی وەرزەکە پاییز بوو بەڵام گەرمایەکی تەڕ ئەو وڵاتەی داگرتبوو. کاتێ لە فڕۆکەکە دابەزین، تەوژمی گەرما کە لە هاڵاوی ماتۆڕێکی گەرم داهاتوو دەچوو، لە سەروچاوی داین. لە دڵی خۆمدا پێم وا بوو ئەوە گەرمای ماتۆڕی فڕۆکەکەیە و پێم وا نەبوو کە بەو نیوەشەوی پاییزە ئەوە گەرمای سرووشت بێ. بەڵام دواتر بۆم ڕوون بۆوە کە هەڵە بووم. هەوای وڵاتەکە هێندێک جار ئەوەندە گەرم و تەڕە کە پیاسە بە شەقامەکانی شاردا وەک حەمامی سۆنا دەچێ. بەڵام لەپاڵ ئەوەدا سیستمی ساردکردنەوەی ماڵان ئەوەندە پێش کەوتووە کە کەمتر وا هەیە هەست بەو گەرما تاقەت پرووکێنە بکەی. وەکچۆن لە وڵاتانی باکوور، زستانان هاڵاوی گەرما لە ماڵانەوە دێتە دەر و لە دوورەوە لە لەشی کەسیرەبووی ڕێبوار دەگەڕێ، لە قەتەریش هاڵاوی فێنکایی لەنێو ماڵ و مۆڵەکانەوە ئاوا بە پێشوازی ڕێبوارانەوە دێ و لەشی ڕێبواری ماندوو فێنک دەکاتەوە.

لە قەتەر نەریت و مۆدێرنیتە ئاوقای یەکتر بوون. لەحاڵێکدا کە تەلار و تاوەرەکان بەرەو تەشقی ئاسمان بەرز بوونەتەوە، بازاڕە نەریتی و قۆڕینەکان هەروا پارێزراون. دیاردە و کەرەسە مۆدێڕنەکان لەحاڵێکدا ئەو وڵاتەیان داگرتووە کە هەوڵ دراوە پەردەیەکی ناسکی نەریتی و نەتەوەیییان بەسەردا دابدەن.  لەسەر هەموو ئەو شتە مۆدێڕنانەی کە وڵاتەکەیان داگیر کردووە باوەڕ و کەلتور و داب و نەریتە خۆجێییەکان بە جۆرێک ئاستە کراون.  

شەقام و ماڵیان خاوێنە و لاسایی سیستمی ژیان و بەڕێوەبەریی ئۆرووپایی بەسەریدا پێڕەو کراوە بەڵام لە شەقامەکاندا ئەوەی دەبیندرێ کرێکاری بێگانە و تاک و تەرا توریستە. بە دەگمەن پیاوی عەگال بەسەر و ژنی ڕوو بە ڕووبەند دەبیندرێن کە بە فیزەوە هەنگاو دەنێن. پیاوانیان بێجگە لە عەگالەکانیان، سەر هەتا پێ سپی پۆشن. دیشداشە و چەفییەی سپیی شەق و ئۆتووکراو نیشانەی حەساوەیی و خۆشبژیوی و دەستڕۆیشتوویی و خاوەندارەتییانە. ژنانیان بە پێچەوانەی پیاوەکان ڕەشپۆشن و زۆربەیان پەچەیان گرتۆتەوە. ئەوان قەتەریی ڕەسەنن و خاوەنی هەموو شتێکی وڵاتەکەیانن. وەک بڵێی هەموویان لە سامان و داهاتی وڵاتەکەدا پشکدار بن. بەو حاڵەش ئەوان بە دەگمەن لە شەقام و شوێنی کاردا دەبیندرێن و دەردەکەون. زۆر خۆ لە مامەڵە و ساتوسەودا نادەن کەچی هەرچی خێر و بێرە بۆ ئەوانە و خەڵکەکەی دیکە کە زۆربەیان بەنگلادشی، هیندی و پاکستانین، ئەو وڵاتە بەڕێوە دەبەن. هەر لە گەسکدەری شەقامەکانەوە هەتا گارسۆنی هۆتێلەکان و تا خزمەتگوزارییەکانی ناو فڕۆکەخانە لە ئەستۆی ئەوانە. لە نێو بازاڕیش زیاتر هەر ئەوان بەرچاو دەکەون. کاک فەرهاد حاجی کە لەو سەفەرەدا بووین بە دۆست، دەیگوت ئەو تەڵاقەی بارام بەگ کە گوتویەتی "خوا فەقیری تەنیا بۆ قەرەباڵغیی بازار خوڵقاندووە" ئەگەر لە هیچ کوێ ڕاست نەبێ، لە قەتەر دەقاودەقە.

 پۆلیس و بەڕێوەبەرانی تەکووزی و ئاسایشی وڵات بە دەست قەتەرییەکان خۆیانە. 

لە قەتەر هەرچەند بە ڕواڵەت دین حوکم ناکا بەڵام بەربەستە ئایینییەکان تێیدا بەرچاوە. گەرچی ژنانی بێ حیجابیش بەرچاو دەکەون بەڵام ئەوانە خەڵکی دەرەوە و بێگانەن. جا یا بە کرێکاری هێندراون یان توریستن. ژنە قەتەرییەکان بێجگە لە داپۆشینی پڕچ و باڵا تەنانەت ڕووشیان دادەپۆشن و پەچە دەگرنەوە. خواردنەوەی ئەڵکۆڵ لەو وڵاتە قەدەغەیە. لە حاڵێکدا لە فرۆشگاکانی بەشی ترانزیتی فڕۆکەخانە، خواردنەوە ئەڵکۆڵییەکان بە لێشاو دەفرۆشرێن کەچی بۆت نییە لەگەڵ خۆت بیبەیە نێو وڵاتەکە و لە کۆنتڕۆڵ لێت دەستێنن. لە ڕاستیدا قەتەر و فڕۆکەخانەکەی دوو دنیای لێک جیاوازن. 

من سەرجەم دوو شەو لەو وڵاتە مامەوە. لە شەوی سێهەمدا کە قەرار بوو بەڕێ بکرێن، شەڕە هاژەکی نێوان ئێران و ئیسرائیل پەرەی گرتەوە و دیسان فڕینی فڕۆکە پەک خرایەوە. ئیتر منیش نەچوومەوە بۆ هوتێل و بلیتی فەنلاندم بڕی و گەڕامەوە. 

بەردەوامیی کێشەی ئێران و ئیسرائیل؛

١- دوای کوژرانی هەنییە لە تاران، کپکردنی حەماس لە غەززە و دواجار کوشتنی حەسەن نەسڕوڵا و ژمارەیەکی زۆر لە فەرماندەکانی حیزبوڵڵا لە لوبنان، هێژەمۆنیی ئێران لە ناوچەکە بەرەو کزی و لاوازی چووە. بەو پێیەش باڵانسی هێز بە قازانجی ئیسرائیل و بە زیانی ئێران تێکچووە.

٢- ئێران بۆ ئەوەی نیشان بدا لاواز نەبووە و پاشەکشەش ناکا، دەبوو جارێکی دیکە هێزی خۆی نیشانی دۆستان و دوژمنانی لە ناوخۆ، ناوچە و جیهان بداتەوە کە ئەو کارەی بە هاژەکەکانی کرد.

٣- ئێران بە هاژەکە خێرا و پڕهێزەکانی ئەمجارەی نیشانی دا کە توانای هێرش بۆ سەر ئیسرائیل و لایەنەکانی دیکەشی لەوە زیاترە کە جاری پێشوو کردی.

٤- ئەوە کە هاژەکەکانی ئێران هیچ کەسیان لە ئیسرائیل نەکوشتبێ و تەنانەت بریندار نەکردبێ، جێی گومانە بەڵام ئەگەر ئیسرائیل دانی بە کوژرانی ئیسرائیلییەکدا نابا، دەبوو دژکردەوەی توند و تا ئاستی ئیعلانی شەڕیش ڕابگەیەنێ.

٥- من پێم وایە ئیسرائیل لەکاتێکدا کە هێشتا غەززەی بە تەواوی لە چەک دانەماڵیوە و چارەنووسی شەڕ لەگەڵ حیزبوڵڵای یەکلایی نەکردۆتەوە، پێی خۆش نییە لانیکەم جارێ بەرەیەکی بەردەوامی شەڕ لەگەڵ ئێران بکاتەوە. قسە و هەڕەشەکانی نەتانیاهوو لەم بارەوە زیاتر بۆ ترساندنی تاران و دوور ڕاگرتنی ئێران لە شەڕەکەیە نەک ڕاکێشانی بۆ نێو شەڕ.

٦- بەو هۆیانەی سەرەوە، پێشبینی ناکەم دژکردەوە و هێرشی ئەمجارەی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران زۆر کاریگەر و بەرچاو بێ. هەر ئەوەندەیە کە ڕەنگە لە جاری پێشوو توندتر بێ.

٧- وێڕای ئەمانە، کێشەی نێوان ئێران و ئیسرائیل نە بەم زووانە و نە بە بێ نەمانی یەکیان، یەکلایی نابێتەوە. ستڕاتژیی کۆماری ئیسلامی سڕینەوەی ئیسرائیلە و ئیسرائیلیش ڕێگایەکی تری بێجگە لە هەوڵدان بۆ لابردنی کۆماری ئیسلامی نییە.