لێکۆڵینەوە لە مێژووی کەوناری کوردستان و باوەڕ و ئایینی کۆنی کورد، بۆمان بۆ ڕوون دەکاتەوە کە ئەم گەلەش وەک زۆرێک لە گەلانی دیکە، لە کۆندا باوەڕی بە فرەخودایی هەبووە. ئەم خودایانەش وەک پێکهاتەی کۆمەڵگە بڕوادارەکە، بەسەر دوو بەشی نێر و مێدا دابەش بوون. دواتر کە ئایینی تاکخودایی باڵی بەسەر ناوچە و کوردستانیشدا کێشا، خودا لە فەرهەنگی ئەم گەلەشدا بوو بە خودای تاک و تاقانە. خودای تاقانەش کە لە ناوچەکەدا تایبەتیی ئایینە ئیبراهیمییەکانە، زیاتر وەک خودایەکی نێر لە هزری کۆمەڵگەدا وێنا کرا. بەو پێیە کورد ئەگەر وشەیەکی گشتی بۆ خودا یان خوداکانی مێیینەی خۆی هەبووبێ، بە درێژایی سەدان ساڵ کاری بە خوداکە و بەو پێیەش بە وشەکە نەبووە. لەبەر ئەوە ئەو ناوەی بۆ خودای مێیینە بەکار هاتووە، بەرەبەرە لەبیر چۆتەوە.
لە ئایینی میتراییدا لانیکەم خودایەکی مێیینە هەیە کە لە پلەی دووهەمی حەوت پلەکەدا ڕاوەستاوە. لەکاتی لێکۆڵینەوە لەو
ئایینە زۆر پێویستیم بە وشەیەکی گونجاو بۆ ئەو خودایە و سەرجەم خودا مێینەکان هەبوو بەڵام نەمتوانی وشەیەکی پڕ بە پێستی بۆ ببینمەوە. پێشتر کەسانێ وشەی لێکدراوی "ژن-خودا"یان بەکار هێناوە. هەروەها وشە لێکدراوەکانی "خانمە خودا" و "خاتوون خودا"ش بەکار هاتوون. بەڵام هەمووی ئەوانە دواتر و لە ڕووی هاوتاکانیان لە زمانە دەر و جیرانەکان ساز کراون و بەڵگەیەک نییە کە کورد لە بنەڕەتدا کەلکی لە یەکێک لەو ناوانە وەرگرتبێ. لە بەیت و چیڕۆکە فۆلکلۆرییەکانیشدا ئاسەوارێکی ڕاستەوخۆ لە ناوی خودایەکی ئەوتۆ نییە بەڵام لە ئەنجامی گەڕان بە دوای ناوێکی گونجاودا تووشی وشەیەک بووم کە پێم وایە وشەی پڕ بە پێستی ناوەکەیە. ئەویش وشەی "داخودا"یە.
ئایینە زۆر پێویستیم بە وشەیەکی گونجاو بۆ ئەو خودایە و سەرجەم خودا مێینەکان هەبوو بەڵام نەمتوانی وشەیەکی پڕ بە پێستی بۆ ببینمەوە. پێشتر کەسانێ وشەی لێکدراوی "ژن-خودا"یان بەکار هێناوە. هەروەها وشە لێکدراوەکانی "خانمە خودا" و "خاتوون خودا"ش بەکار هاتوون. بەڵام هەمووی ئەوانە دواتر و لە ڕووی هاوتاکانیان لە زمانە دەر و جیرانەکان ساز کراون و بەڵگەیەک نییە کە کورد لە بنەڕەتدا کەلکی لە یەکێک لەو ناوانە وەرگرتبێ. لە بەیت و چیڕۆکە فۆلکلۆرییەکانیشدا ئاسەوارێکی ڕاستەوخۆ لە ناوی خودایەکی ئەوتۆ نییە بەڵام لە ئەنجامی گەڕان بە دوای ناوێکی گونجاودا تووشی وشەیەک بووم کە پێم وایە وشەی پڕ بە پێستی ناوەکەیە. ئەویش وشەی "داخودا"یە.
داخودا زیاتر لە موکریان و زۆربەی جار وەک ئامرازی ناڕاستەوخۆی پرسیار لەسەرەتای ڕستەدا دەگوترێ. ئەو کاتەی کە بەردەنگی پرسیارکەر و وڵامی پرسیار نادیار بێ. کاتێ مرۆڤ پرسیار لە خۆی یان لە کەسێکی نادیار بکا یان چاوەڕوان نەبێ کە بەرامبەرەکەی وڵامی لا بێ؛
- داخودا ئەو کارە بۆ ئاوای لێ هات؟
- تەمەشا دەڵێی داخودا کوڕی کێیە!
- داخودا فڵانی ئێستا لە کوێ بێ؟
تەنانەت هێندێک جار بۆ بێ وڵام هێشتنەوە و لە کۆڵ خۆ کردنەوەی پرسیار یان حەواڵە کردنی وڵام بۆ لای کەسێکی نادیاریش دەگوترێ؛
: داخودا فڵانی بۆ نەهات؟
- داخودا بۆ..
هەر ئەم وشەی داخودایە کورت کراوەتەوە و بووە بە داخوا و داخۆ و داخۆم. هەروەها بە گۆڕانی پیتی "د" بە "ئـ" لە سەرەتای وشەدا - کە لە شێوەزاری سلێمانی و ناوچەکانی خوارتری کوردستانا گۆڕانێکی باوە - بووە بە "ئاخۆ" کە ئامرازێکی باو و ناسراوی پرسیارکردنە؛
بە گوێی زەمانە بگا گیانە "ئاخۆ" هاوارم؟ وەڕەز لە ژینم و بوونم، هەراس و بێزارم
ئاوات
پرسیار بە هۆی ئامرازی "داخودا" لە بنەڕەتدا بە ئامانجی بەشاهید گرتن و یارمەتی وەرگرتن لە خودا یان داخودا بەکار هاتووە. واتە وڵامی پرسیار لای خودایە و هەر ئەو وڵامەکە دەزانێ.
هەناسەی ساردم کێو لە بن دێنێ داخودا خودای من چت بەسەر بێنێ؟
فۆلکلۆر
پرسیار کردن نەک هەر بە "داخودا" بەڵکو زۆر جار "خودا"ش دەکرێ بە ئامرازی پرسیار:
گوتی نالی ئەتۆ بمرە ئەمن دێم خودا کەی بێ؟ خودا کەی بێ؟ خودا کەی؟
نالی
دەبینین لێرە "خودا" هاوکات ئامرازی پرسیارە و لە پرسیارەکەدا ئەو دەورەی هەیە کە داخودا و داخوا و داخۆ و ئاخۆ هەیانە و هەمیش پرسیارکەر پێی وایە تەنیا ئەو وڵامی پرسیارەکە دەزانێ. لەگەڵ ئەوەدا کە سکاڵایەکی دڵدارانەیە بۆ ئەوەی خودا کارێک بکا زووتر ئەو وادەیە بگا.
داخودا لە دوو بەشی "دا" و "خودا" چێ بووە. وشەی دا بنەمای ناوی دایکە. لە موکریان هەروەها ئامرازی ڕێزنان لە ژنی گەڕاوەیە؛ دا خەج، دا مرۆت..
بەو پێیە داخودا کورتکراوەی "دایکە خودا" یان "دایک خودا"یە کە هاوکات ئامرازی ڕێزنانی ژنانەشە لەو ژن-خودایە. "دا"ی بنەمای دایک لە زاراوەی هەورامیدا بووە بە "ئا" و "ئایە" کە وەک دەزانین "ئایە"ش وەک خۆی یان بە شێوەی "ئایا" هەر ئامرازی پرسیار کردنە و هەمان دەور کە بۆ داخودا هەیە بۆ ئایەش پارێزراوە؛
گوتم "ئایا" بە زاری خۆت دەپرسی حاڵی زاری من؟ برۆی هێنایە یەک وەک شکڵی لا، یەعنی کە بێزارم
"نالی"
بە کورتی و بێ ئەو بەکارهێنانەش لە ڕستەدا وەک ئامرازی پرسیار، دا-خودا دەتوانێ ناوی خودای مێیینە بێ و بووبێ. تەنانەت ئەو گومانەش بەدوور نییە کە "دا" لە بنەڕەتدا هەر خودا بووە بەو جۆرەی لە وشەی دێو یان "دەئێوە"شدا هەیە کە خودای کۆنتر بووە. بەو پێیەش پاشگری "کە" لە دایکەدا یان "ڵگە" لە "داڵگە"دا دەتوانێ دایک یان دایکخودای بچووکتر و زەوینی بێ لە حاند خودا یان داخودای ئاسمان. سرووشتییە ئەگەر کورد خودای مێیینەی وەک "دایک" یان "دایکە خودا" سەیر کردبێ و ناو هێنابێ. لە بەیتە ئۆستوورەییەکانی وەک "مەم و زین" یان "شێخ مەند و شێخ ڕەش"دا ڕۆڵی ئۆستوورەیی دا-خودا تەنیا وەک دایک و هەر بەناوەش هاتووە. بەو پێیە ئەوەی لە ئینگلیزیدا بووە بە گادسز، لە عەرەبیدا بە ئیلاهە و لە فارسیدا بە "ئیزەد بانوو"، لە کوردیدا ناوی دا-خودای لەسەر بووە.
