دیاریی دوژمنی دڵ چڵکن

بەهاری ١٣٦٤(۱۹۸٥ی زایینی)، لە بەرەبەری دەرچوونی یەکەم ژمارەی گۆڤاری سروە، تلویزیۆنی سنە وتووێژێکی لە گەڵ مامۆستا هێمن ئەنجام دا. لەو دەرفەتەی کە بۆ خزمەت بە فەرهەنگ و ئەدەبی کوردی رەخساوە، شادی و خۆشحاڵی بە روخساری مامۆستاوە دیارە. هاوکات وەک دەسبەسەرێکیش دەچێ کە دەیهەوێ یان دەبێ وا نیشان بدا ئازادە. لە کۆتایی دیمانەکەدا شێعری ئێوارەی پاییز دەخوێنێتەوە. دەڵێی گەرەکیەتی هەموو هەستی دەستبەسەریی خۆی بە خوێندنەوەی ئەو شێعرە دەربڕێ. بەڵام خوێندنەوەکە یەک - دوو جار قۆرتی تێدەکەوێ. وا دیارە سانسۆر کراوە یان مامۆستا بۆخۆی تووشی خۆسانسۆری بووە. بە تایبەت لە خوێندنەوەی ئەو چوارینەیەی شێعرەکە و بەر لە گوتنی وشەی خەنجەر:

بە چڵکی یەخەی کرێکار

بە کەفی سەر شانی جووتێر

بە پەچەو رووبەند، بە "خەنجەر"

بە یەک نەبوونی مێ و نێر

پێشتریش وشەی ناقۆڵای "خەنجەر"م لەو شوێنە دیتووە. لە ڤەژین و چەند نووسخەی دیکەش‌دا شێعرەکە بەو شێوەیە و بەو وشەیە نووسراوە. بەڵام ئەو وشەیە لە شوێنی خۆیدا نییە و خەنجەر چ پێوەندی بە پەچە و رووبەند یا بە یەک نەبوونی مێ و نێرەوە نییە.

ئەوەندەی لە بیرم بێ ئەو وشەیەی لەو دێڕە شێعرە و لە جێی خەنجەر هەیە، "چارشێو"ە. چارشێو لە گەڵ پەچە و رووبەندیش رێکە و  ناچارکرانی ژن بە پۆشین و دە خۆ وەرپێچانی، نیشانەی ئاشکرا و زەقی ژێردەستەیی ژن لە کۆمەڵگا و "یەک نەبوونی مێ و نێرە". هێمن پێشتر و بەر لە ئێوارەی پایزیش، دژایەتیی خۆی لە گەڵ "پەچە و رووبەند و چارشێو" راگەیاندوە و ناڕەزایەتیی خۆی لە رووپۆشین و پۆشینی  چارشێو دەربڕیوە:

ئەو پەچەو رووبەندو چارشێوەی نەدیوە نەنکی تۆ

ئەو شـــڕ و شاڵاتە دیاریی دوژمنـــــــــی دڵ چڵکنە (یادگاری شیرن)

لە چاویلکەدا جارێکی دیکەش باس لە دزێویی پەچەو رووبەندو چارشێو دەکا و دەڵێ:

هەتا لاو بووم چاوی جوانم لێ ون بوو
پەچەو رووبەندو چارشێوم دوژمن بوو   

بەو هەموو ناکۆکی و دوژمنایەتییەی کە هێمن بە درێژایی تەمەنی لە گەڵ چارشێو هەیبوو، لە کۆتاییدا کاری کەوتە لای دەسەڵاتێک کە چارشێوی وەک پەڕێک لە پەڕەکانی قورئان بە پیرۆز سەیر دەکرد. دوای هاتنی خومەینی و لە دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامیدا، چارشێو و حیجابی ئیسلامی بوو بە بەشێک لە ئایدۆلۆژیای ئەم دەسەڵاتە و بە زۆر بە سەر ژناندا سەپا. مامۆستاش لە حاڵێکدا "ئێوارەی پایز"  لە ستۆدیۆی تلویزیۆنی سنەدا دەخوێنێنەوە کە وێنەیەکی خومەینی لە پەنا دەستی قوت کراوەتەوە. وا دیارە ناچار بووە یان مەجبوور کراوە چیدی ئاوا بێ دەسنوێژ ناوی چارشێو نەهێنێ! بەو حاڵەش دەربڕینی ناڕەزایەتی و نیشاندانی جێگۆڕینی بە تۆبزی، لە دانانی وشەی خەنجەر بە جێی چارشێو لە شێعرەکەدا هەست پێ دەکرێ. هەروەها جۆرێک گاڵتە بە سانسۆڕ و بە دەسەڵاتێک کە چارشێوی پیرۆز کردوە!

دەقی درووست و رەسەنی ئەو بەشەی ئێوارەی پایز ئاوایە:

بەڵێ هەن و پێدەکەنن..

...

بە چڵکی یەخەی کرێکار

بە کەفی سەر شانی جووتێر

بە پەچەو رووبەندو چارشێو

بە یەک نەبوونی مێ و نێر

وێدەچێ مامۆستا لە کۆتایی تەمەن و لە سەردەمێکدا کە ئیدی کەمتر بەرەو نووسینی شێعر دەچوو، داخی سانسۆڕی چارشێو لە ئێوارەی پایز و کۆی رقی خۆی لە "حیجابی ئیسلامی"ی دیاریی دوژمنی دڵ چڵکن، بە شێعری حیجابی ئیسلامی ساڕێژ کردبێتەوە: 

بە حیجابی ئیسلامەوە دیم جوانێ

ماڵە بابم ئای لەو خەلە و خەرمانە!

نەمدیبوو مانگی چاردە وا ڕوناک بێ

بەساوی پاک لەنێو جغزی خەرمانە

گوناح نەبوو، تێم هەڵڕوانی، نەترسام

لە چەمۆڵە و جنێو و بۆڵە بۆڵی

ئەوی جوان بوو لە ڕووی ئەودا بەدیم کرد

هەنیە، کوڵمە، دیدە، برۆ، مژۆڵــی

کە دین نەبێ، دینی دەگۆڕێ بۆ تۆ

ئەو تەرسایەی بێ ترس ڕایمووسی خاچ

کچی شەرمن بە ڕوو سووری دەنیشێ

لەسەر ڕووی تۆ شەوێکیش ئاپۆلی ماچ

------------------------------------

- لینکی دیمانەکە لە فەیسبووکدا کە کاک هیدایەت جان دایناوە

- لینکی شێعری ئێوارەی پایز لە ماڵپەڕی ڤەژیندا

خوێندنەوەی نەخش و نیگارەکانی سەر جامی حەسەنلوو

 تاهیر قاسمی

حەسەنلوو ناوی گوندێکە کە لە ناوچەی سندووسی سەر بە شاری نەغەدە، لە داوێنی گۆلی ورمێ هەڵکەوتووە. دانیشتوانی گوندەکە سەر بە دوو نەتەوەی کورد و تورکی قەرەپەپاغن. گوندەکە بە هۆی دۆزرانەوەی کۆمەڵێک شوێن و شوێنەواری مێژوویی، ناوبانگی جیهانی پەیدا کردووە. ناوەکەشی لەو قەڵا مێژویی‌یە وەرگرتووە کە لە پاڵ گوندەکەدا هەڵکەوتووە. زۆربەی ئەو قەڵا و شوێنانەی ناوی "حەسەن"یان تێدایە، وەک حەسەناوای سنە بە سەرنجدان بە ناوی سنە، لە بنەڕەتدا ناوەکەیان دەچێتەوە سەر سئن، سەئن، سەن یا سان کە ناوی سیمرغ، باڵندە ئەفسانەییەکە و باڵندەی تایبەتیی خودای بای میترایی‌یە. خودای با خودایەکی پارێزەرە. لە بەر ئەوەش ناوی خۆی بە سەر زۆر قەڵا و شوێنی ئاستەمدا بە جێ هێشتووە. ناوی سندووس لە گوێن ساینقەڵا یان شاهیندژ، قوڵەسەن، هەرسین، سەنەندژ، سەحنە، قەڵاتی سنان، قەڵاتاسیان و.. لە "سئن دژ" بە واتای قەڵای سئن یا قەڵای سیمرغ وەرگیراوە. ناوی حەسەنلووش لە هەمان ناوی سندووس وەرگیراوە کە دوای ئەوەی تورکان دەسەڵاتی ناوچەکەیان بە دەستەوە گرت، وەک ناوی زۆر شوێنی دیکە کە واتاکەیان بۆ ڕوون نەبووە، وشەی سەئن یان سەن بە حەسەن تێگەیشتوون و کردوویانە بە حەسەنلوو کە هەمان حەسەناوایە.  

لەپاڵ گوندی حەسەنلوودا تەپۆڵکێکی مێژوویی هەیە کە سەردەمانێک ناوەندێکی گرینگی ماناییەکان بووە. تەپۆڵکەکە لە نێوەڕاستەکانی سەدەی بیستەم کنە و پشکنینی بۆ کرا و چەندان چینی نیشتەجێبوونی لێ توێ کرا. ئاسەواری سەیر و سەمەرەی وەک ئێسکەپەیکەری دوو کەس لە ناو قەبرێکدا کە دەڵێی یەکتر ماچ دەکەن  و بە ناوی "ئەویندارانی حەسەنلوو" ناوبانگی جیهانیی وەرگرتووە، هۆدەیەک کە ژمارەیەکی زۆر ئێسکەپەیکەری کچانی تازە پێگەیشتووی تێدا بوو، ژمارەیەکی زۆر کەلوپەلی بە نرخی مێژوویی لە گڵ و ئاسن و بڕۆنز تا زێڕی لێ دۆزراوەتەوە. گرینگترین و بە نرخترینی ئەو کەلوپەلانەش هەر ئەو دەفر یان جامە زێڕینەیە کە بە "جامی حەسەنلوو" ناسراوە. دەفرەکە لە کاتی کۆڵین و پشکنینی تەپۆڵکی حەسەنلوو، لە لایەن کەونارناسی ئەمریکایی رابێرت دایسۆن لە ساڵی ١٩٥٨ دۆزرایەوە. کەوتبووە ژێڕ پەیکەری ئەو پیاوەی کە لە کاتی گواستنەوەیدا بە دەمەوە بە سەریدا کەوتبوو. بەو هۆیەش بڕێک پان بۆتەوە و تا ئەم ساڵانەی دواییش هەر بە قووپاوی لە مۆزەخانەی ورمێ هەڵگیرابوو. جامەکە کێشی ٩٥٠ گەڕەم، بەرزایی ٢١ سانتیمەتر و پانایی ٢٥ سانتیمەترە کە مێژووی ١٢٠٠ ساڵ بەر لە زایینی بۆ خەمڵێندراوە. بەو پێیەش زیاتر لە ٣٥٠٠ ساڵ پێشینەی هەیە. لە کێش و قەبارە و جنسی ئەم جامە گرینگتر، کۆمەڵێک وێنەی سەر دەفرەکەن کە تا ئێستا لێکۆڵەران ئەگەرچی خوێندنەوەی جۆراوجۆریان بۆ کردوە بەڵام نە بۆخۆیان لە خوێندنەوەکانیان دڵنیان و نە بە یەک خوێندنەوەی وەک یەک و ستاندارد گەیشتوون. بەو پێیەش دەکرێ بڵێین نەخش و نیگاری سەر ئەم جامە تا ئێستا بە نەخوێندراوەیی ماوەتەوە.

لە سەرەوەی جامەکە سێ عارەبە سوار کە دوانیان عارەبەکەیان بە چارەوایەکی وەک ئێستر یا کەر رادەکێشرێ و کەسی پێشەوە عارەبەکەی لە گایەک بەستووە، سێ کەس کە بە پێشوازی ئەو سێ سوارەوە هاتوون و کەسی یەکەمیان پیاڵەیەک ئاو یا شەرابی هێناوە و دوانەکەی دیکە هەر کامیان مەڕ یان بەرانێکیان پێیە، لە خوار ئەوان باڵندەیەکی وەک هەڵۆ یا سیسارک بە ئاسمانەوە ژنێکی لە کۆڵ ناوە، ژنێک کە هەوساری شێرێک بە دەستێکی و چرا یا قەندیلەیەک بە دەستەکەی دیکەیەوە، سێ خەنجەر، پیاوێکی ریشن کە جامێک ئاو یا شەرابی لە نیزیک تەختێکی بەتاڵ راگرتووە، پیاوێک کە شتێکی وەک دەسکێش یا کوتە ئاسنی بە دەستەوە و بەرەو گیاندارێک بە  هەیکەلی ماسی یا مار کە سێ سەری وەک سەگ و گورگ بەڵام وەک مار دروێشەداری هەیە و مرۆڤێک تا سینگ لەو پەیکەرە دایە و بەرەوڕووی کابرای هێرشبەر بووەتەوە، لە خوارتر دوو پیاو مرۆڤێکی وەک دێویان دەستبەسەر کردووە، ژنێک منداڵێک رادەستی پیاوێک دەکا کە لە سەر تەختێک دانیشتووە و شتێکی بچووکی وەک چەکوچ یا تەشوێی پێیە، شێرێک کە وەرکەوتووە، ژنێک کە لە سەر پشتی بەرانێک راوەستاوە و جەستەی خۆی وەدەرخستووە و پیاوێکی کەماندار کە وێدەچێ پارێزەر یا پاسەوانی ئەو ژنە بێ، راوەستاوە. لە بن جامەکە چوارچێوەیەکی خانەخانە و شەترەنجی‌یە کە لە سەر هەر کام لە گۆشەکانی ئەو چوارچێوەیە، بەرانێک خەریکە بەرەو لای راست دەبزوێ.

ئەم دەفرە، جامێکی میترایی‌یە کە بە پێی باوەڕی کۆنی خەڵکی ناوچەکە نەخشێندراوە. هەر لە سەر بنەمای میترائیسمیشدا دەخوێندرێتەوە؛ ئەو سێ سوارەی لە سەرەوەی وێنەی جامەکەن، میترا، ئیندرا و واروونان. لە ئایینەکەدا ئەوان خودایانی ئاسمانین. سوارەکان لە چەپەوە بەرەو راست دەڕۆن.

 لە پێشەوەی ئەم سێ سوارە، میترا دەبیندرێ کە گای پیرۆزی دە عارەبە کردوە. وەستاکار بە وردی کاری لەسەر کردووە و پتری نەخشاندووە تا ئاستی پیرۆزی و گرینگیی گاکە پێشانی بینەر بدا. کاوێژی گا لەگەڵ نمەی باران وەک خێرو بەرەکەت دەڕژێتە سەر هەرد و زەوی بە پیت و پاراو دەکا. ئەوە هەمان مۆتیڤی قوربانیکردنی گا لە لایەن میترایە کە لە میترائیسمی ڕۆژئاواییدا دیارترین ناسێنەی میترایە بەڵام لێرە گا ناکوژرێتەوە. لیکاوی گاکە هەڵگری ئاماژەی خێر و بەرەکەتی گای پیرۆزە. ئەو پیت و بەرەکەتەی کە لە میترائیسمدا لە خوێنی ڕژاوی گای قوربانیکراو بڵاو دەبێتەوە. هەمان گایە کە میترا بەر لە گەڕانەوەی بۆ ئاسمان، قوربانیی کرد و رووەک و ئاژەڵی لێ خوڵقاند و بە خوێنەکەی شەرابی هۆمی گرتەوە. میترا بەرزترین خودا و خودای داد و عەداڵەتە. لە بەیتی شێخ‌مەند‌و شێخ‌ڕەشدا خۆرە و سزای شێخ‌رەش دەدا و دەیسووتێنێ، لە کاوەی ئاسنگەردا ئەشکەوت نمادی ئەوە کە پەرستگاکانی میترایی لە ئەشکەوتاندا ساز دەکران و دەکرێ هەڵگری ئاماژەی جێی لێپرسینەوە و سزدانی زەحاک بێ. لە مەم‌وزیندا میرزێندینە و لە ریزە کێوەکانی میترادا میرقازە و فەقرەقا پەرستگەی ئەو بووە.

سواری نێوەڕاست ئیندرایە. بە نیشانەی خۆری سەر سەریڕا دەناسرێتەوە. خودای ئەستێرەی رۆژێ یا خۆرپەیک کە خودای شەڕە و پارێزەری ئایینی میترایە. لە ئایینەکەدا دوای میترا لە پلەی شەشەمدایە و لە وێنەکەشدا ئەو جێگە و پێگەیەی پارێزراوە. لە شێخ‌مەندو شێخ‌ڕەشدا، شێخ ڕەش، لە مەم‌و زیندا بەکرە شۆفار، لە کاوە و زەحاکدا زەحاک، لە لاس‌و خەزاڵدا مامەرەشی سەرتەریدە، لە شێخ‌فەرخ و خاتوون ئەستی‌دا وسووئاغا تەنی ئەون و لە سەر چیاکانی میترا، ئیندرقاش کە ناوەکەشی هەر لەو وەرگیراوە، جێگا و پەرستگای ئەوە.

دواسواری ئەو بڕە سوارە، بە هیلالی سەر سەریڕا دەناسرێتەوە کە خودای مانگە. خودای مانگ یا واروونا، خودای رەوانی پاک و خێوی کشتوکاڵە. لە شێخ‌مەندو شێخ‌ڕەشدا، شێخ‌مەند، لە برایمۆکدا میرشێخ، لە کاوەو زەحاکدا فەرەیدوون، لە مەم‌وزیندا مەم و لە چیاکانی میترادا شاروێران بە تایبەت گوندی لەجێ جێگا و پەرستگای ئەو بوو.

لە ڕاستەوە سێ کەس بەپیر سێ سوارەکەوە هاتوون. ئەوان بە جلوبەرگیانەوە دیارە کە سێ پێشەوای ئایینین و هەرکامیان لەسەر هەرد نوێنەرایەتیی یەک لەو سێ پلە ئاسمانییەی ئایینی میترایی‌ دەکەن. ئەوان دیاری یان قوربانییان بە پێشوازی خوداکان هێناوە و هەر کام دیاریی خۆی بۆ خودای خۆی پێیە. کەسی پێشەوە جامێکی لە بەردەم گای عەڕابەکەی میترا ڕاگرتووە و بەو پێیە دیاریی خۆی پێشکەش بە میترای گاسوار دەکا. سەر و قژی ئەم پیاوە لەگەڵ هەموو پیاوەکانی سەر جامەکە کە ژمارەیان چواردە کەسە، جیاوازە. ئەوەش نیشانەی جیاوازی و بەرزی و گرینگیی پێگە ئایینییەکەیەتی کە پلەی پیرە و لە سەر هەرد جێنشینی میترایە. جامەکەی دەستی ڕەنگە هەمان جامی زێڕینی بەر باس بێ کە ئەو وێنەنانەی لەسەر کێشراوەتەوە و ئەوەی تێشیدایە هەمان گیراوەیە کە بە هۆم ناسراوە و لە ئاڤێستادا بە خواردنەوەی زەئۆثرە یان زەڤر ناوی براوە. زەڤر ئەو خواردنەوە پیرۆزەیە کە لە بۆنەکاندا پێشکەش بە خوداکان دەکرێ. لە بەندی ٥٤ - ٥٦ی میترایەشتدا ڕوو بە میترا هاتووە: بەو پێداهەڵگوتنەی کە ناوی تۆی تێدا دێنن، بەو دوعایەی کە بە بۆنەی پێشکەشکردنی زەڤر، بە ناوی پیاوی دینپاک بە تۆدا هەڵدەڵێن، بەو نوێژەی کە ناوی تۆی تێدا دێ، بەو دوعایەی بە بۆنەی پێشکەشکردنی زەڤر، من بە تۆدا هەڵدەڵێم ئەی میترای توانا... و فریونەدراو [١].   هەروەها لە بەندی شازدەی هەمان یەشتدا میترا "سەرکەوتن بەوانە دەبەخشێ کە چاکەکارن و ئاگایان لە ڕێوشوێنەکانی بەخشینی زەڤر/زەئۆثرە هەیە". [٢] میترا بۆخۆی بەر لەوە کە بەرەو ئاسمان بگەڕێتەوە، بە تێکەڵکردنی خوێنی گای قوربانی لەگەڵ گیای هۆم ئەم شەرابەی گرتەوە و لە کۆڕی یارانی لە ئەشکەوتەکەدا خواردیانەوە. 

بە پێی ریز، پێشوازی دووهەم یا نێوەڕاست ئاژەڵێکی وەک قوربانی بۆ خودای دووهەم یا نێوەڕاست هێناوە کە ئیندرایە. بەو پێیە پیاوە ئایینییەکە لە سەر هەرد نوێنەرایەتیی میترا دەکا کە لە ڕۆژئاوا ناوی هێلیدرۆمۆس و لە کۆمەڵگای کوردستاندا بە گومانی زۆر شێخەکان ئەو ڕۆڵەیان هەبووە. نێر و مێیەتیی قوربانییەکە ڕوون نییە و بەو پێوانەیە دیارییەکەی مەڕێکی ئاسایییە. 

کەسی سێهەم قوربانیی بۆ خودای سێهەم هێناوە کە ڤاروونایە و بەوەش ئەو لەنێو کۆمەڵگادا نوێنەرایەتیی ئەو پلەیەی ئایینی میترایی دەکا. لە میترائیسمی ڕۆژئاواییدا ناوی پێرسێس یان پرسە بووە و هێندێک ئاماژە نیشان دەدەن کە لە کۆمەڵگای کوردستاندا سەیدەکان لەو پلەیە نیزیکتر بوون.  قوربانی بۆ ڤاروونا لەقەدەر هی ئیندرا، گەورەتر و قەڵەوترە و دیارییش کراوە کە ئەوەیان بەرانە. ئەمە پێوەندیی ڤاروونا و بەران نیشان دەدا کە لە باوەڕی خەڵکی ناوچەکەدا بەران یان بەختە، گیانداری تایبەتیی ڤاروونایە. ڤاروونا کە خودای مانگە، خودای زیاتر خۆشەویست و زیاتر جێگای رێزی خەڵکی دەڤەرەکە بووە.  

لە کۆتایی داچۆڕانی بەرەکەتی گای میترادا کە شێوەی بارانی بە خۆوە گرتووە، هەیکەلی گیاندارە سەیروسەمەرەکە هەڵکەوتووە. گیاندارێک کە سەر و دەست و سینگی مرۆڤە و لە جەستەیەکی زەبەلاحدا دەرکەوتووە کە پێستی لەشی بە پووڵەکەی مار یان ماسی لەشی داپۆشراوە. لەگەڵ سەری مرۆڤەکە، سێ سەری وەک سەگ و گورگ یا ماری دروێشەدار لە هەمان جەستە هاتوونەدەر و وێڕای سەر و دەستی مرۆڤەکە، بەرەوڕووی پاڵەوانێکی هێرشبەر بوونەتەوە. ئەمە هەمان زەحاک یان ئەژدەهاکە. هەژدیها گیانداری تایبەتیی ئیندرایە کە نمادی بورجی قرژاڵ و چلەی گەورەی هاوین و هەروەها چلەی گەورەی زستانیشە. لە وێنەی سەر جامەکە، بەو پێیە کە بەری بارینی باران و بڵاوبوونەوەی زیاتری بەرەکەتی گای میترای گرتوە، ئاماژە بە چلەی گەورەی هاوین دەکا. ئەم مۆتیڤە ئۆستوورەی زەحاک و کاوەی ئاسنگەرە. ئەو پیاوەی بەرەوڕووی ئەژدەهاک بووەتەوە، کاوەیە و ئەوەی بە دەستەکانیەوەیەتی، دەربڕی پیشەی ئاسنگەرییەکەیەتی. تەنانەت ئەوەش کە ڕوون نییە شەڕی لەگەڵ دەکا یان دیاری پێ دەدا، هەڵگری پێوەندیی پتر ئاشتیانەی نێوان کاوە وەک خودای با و ئەژدەهاک وەک خودای شەڕە.  

لە خوار هەژدیها، شێرێک وەرکەوتووە کە ئاماژە بە بورجی شێر یا چلەی بچووکە وەکچۆن هەژدیها بۆخۆی هێمای چلەی گەورەیە. شێر گیانداری تایبەتیی خودای ئاگرە کە بەردەوام نیزیک و هاوکاری ئیندرایە و نمادی چلە بچووکەکانی هاوین و زستانە. لە بەیتی شێخ‌مەندو شێخ‌ڕەشدا شێخ ئادی، برا چکۆڵەی شێخ رەشە. لە کاوەی ئاسنگەردا دەبێ بە کوندرەو کە وەزیری زەحاکە. لە بەیتی شێخ فەرخدا شێخەڵ، رەقیبی فەرخە. لە لاس و خەزاڵدا، لاس خۆیەتی. لە برایمۆکدا کوڕی میرعەزەمە و لە مەم‌و زین‌دا ئەو ئاورەیە کە دە ماڵە قەرەتاژدین بەر دەبێ. لە ئاسمان بە هەسارەی مۆشتەری یا هۆرمز دەناسرێ و لە ریزە کێوەکانی میرقازدا، زەرگەتەن و شێربەگ بە ناوی ئەوەوەن. 

لەلای  راستی مۆتیڤی چلەی بچووک یا شێر، ژنێک لەسەر بەرانێک یان دوو بەران وەستاوە و پاڵەوانێکی کەماندار بە شکۆیەکی زۆرەوە پاسەوانی لێ دەکا. ئەم مۆتیڤەش هەر پێوەندی بە چلەی بچووکی هاوینەوە هەیە کە لە خوارتر باسی دەکرێ.

لەلای چەپ و لە ریزی خوارەوەی سێ خودا ئاسمانیەکە، باڵندەیەک ژنێکی لە سەر پشتی خۆی هەڵگرتوە. ئەم باڵندەیە سەئن یا سیمرغ، باڵندەی زاڤ یا تیری خودای بایە. ژنەکەش، زارا یا ئاناهیتای خودای ئاو و هاوسەری خودای بایە. گومان دەکرێ بۆ نیشاندانی هاوسەرێتیی ئەو دوو خودایە و بۆ ئەوەی هاوکات پاکیزەیی زارا نیشان بدرێ، زاڤ بە نمادەکەیەوە کە باڵندەیە، نیشان دراوە. خودای با لە شێخ‌فەرخدا، فەرخ، لە کاوە و زەحاکدا، کاوە، لە خەج‌وسیامەنددا، سیامەند، لە لاس‌وخەزاڵدا مەلا نەبی و مەلا داوود،  لە شێخ‌مەند و شێخ‌ڕەشدا ، شێخ جافری باوکی مەند، لە برایمۆکدا  برایمی مەلازێندین، لە مەم‌وزیندا برایم پاشای باوکی مەم و لە ئاسمان هەسارەی تیر نیشانێتی. لە ریزە کێوەکانی

میترادا، جێگای ئەو لە تەرەغەیە. زارا یا ئاناهیتاش کە دایک و خودای ئاوە لە شێخ‌مەند و شێخ‌ڕەش و لە مەم و زین‌دا دایکە. لە برایمۆکدا پەریخانە. لە کاوە و زەحاکدا فەرانەکە. لە خەج و سیامەنددا خەجە. لە لاس و خەزاڵدا خانزادە. لە شێخ فەرخدا، ئەستی‌یە و لە ئاسمان هەسارەی ناهید یا زۆهرەیە. لە سەر زنجیرە چیاکاندا کۆشکی زارا لە پاڵ تەرەغە جێگای ئەوە. لە نێو بەیت و ئۆستوورەکانی کورددا ئەم بەشەی وێنەی سەر جامەکە دەتوانێ مۆتیڤی بەیتی شێخ فەرخ و خاتوون ئەستی بێ. ئەمە بە نالێکیی نێوان دوو ئاشق، پێوەندیی نێوان شێخ فەرخ وەک خودای با لەگەڵ باڵندە و دەوری باڵندە لە بەیتەکەدا تا واتای ناوی فەرخ، دەردەکەوێ. 

وێنەی ئیندرا لەسەر ئاجۆرێکی قەڵایچی

لەلای راستی باڵندە و ژن، شێرێکە کە نمادی خێوی ئاگر لە پلەی چوارەمی میترایی‌یە. نیشانەی خاچ لەسەر کەفەڵی شێرەکە، داغ و نیشانەی تایبەتیی ئەو پلەیەیە. ژن یا مرۆڤێک کە رەگەزی بە تەواوی روون نییە، سواری شێرەکە بووە. ئەمە دەتوانێ خوێندنەوەیەکی دیکە لە ئیندرا بێ. پاشماوەی ئەو دەورانە کە میترا و دوو خودا هاوڕێکەی لە ئاسمان ژن بوون یان لانیکەم یەکیان ژن بوو. هەروەها هەڵگری پێوەندیی نێوان ئیندرا و خودای ئاگرە کە هەردوویان لە ئاگرن و لە زۆربەی بەیت و 

ئۆستوورە میترایی‌یەکاندا پێوەندیی نێوان ئەو دوانە پێوەندییەکی چڕ و پڕە. ئیندرا لە وێنەکاندا بە گشتی چرایەک و قامچیەکی بە دەستەوە کە لەسەر جامەکەش ئەوە نیشان دراوە. لە وێنەی سەر ئاجۆرەکانی قەڵایچیی بۆکانیشدا ئیندرا بە هەمان قامچی و مەشخەڵەوە، نەخشێندراوە.

ئەو پیاوەی پیاڵەکەی لە بەرامبەر چوارپایە بەتاڵەکەدا راگرتووە، خودای خاکە. خودای خاک لە پلەی سێهەمی میتراییدایە و خودای سەربازان و شەڕڤانانە. سێ خەنجەری بەردەم ئەو پیاوە ئایینییە هەڵگری ئەو ئاماژەیە و ئاماژە بەو ژمارە و پلەیەیە. رووی بەرەو خواری خەنجەرەکان هەڵگری هەمان ئاماژەی خاک و خاکیبوونی ئەم پلەیەیە. لە ئۆستوورەکاندا زیاتر بە ئەسپ وەک گیانداری تایبەت بەو پلەیە یا ئاسن وەک کانزای تایبەت دەوری هەیە و دەناسرێتەوە. لە ئاسمان هەسارەی مارس یان مێریخ هی ئەوە و لە ریزە چیاکانی میترادا، مەرغەوڵە.

 کورسیی بەتاڵ و پیاڵە کە رەنگە هەڵگری شەرابی هۆم و بە گومانی زیاتر هەنگوین بێ، خەڵاتی ئەو پاڵەوانەیە کە شەڕی هەژدیها دەکا. پاڵەوان دوای سەرکەوتنی، دەستەکانی بە هەنگوین دەشۆن، لە سەر ئەو کورسی یا مێزە کە مێزی فەرمانڕەواییە دادەنیشێ و حوکمڕانی دەکا و بەم جۆرە دەچێتە پلەی چوارەمی میترایی کە خێوی ئاگرە. ئاگر خودای دەسەڵاتداران، فەرماندە و پاڵەوانانە. شێر کە گیانداری تایبەت بە پلەی ئاگرە و لە پشتەوە بەرەو ئەو پەردەیەی جامەکە دێ، هەڵگری ئەو ئاماژەیەشە.

دوو پیاو کە لە خوارەوە دێوێکیان دەستبەسەر کردوە، بە جلوبەرگیاندا دەردەکەوێ کە پیاوی ئایینین. کراسی پیاوە ئایینیەکان درێژە و تا گوێزینگیانی داپۆشیوە بە پێچەوانەی پاڵەوانەکان کە داوێنێکی گوڵینگداریان دەبەر دایە. دێو، رەنگە ئاڵ و شەوەی زەیستانبەر بێ کە پیاوە ئایینیەکان ناهێڵن زەفەر بە ژنە زەیستانەکە بەرێ. ژنی زەیستان یا دایک منداڵەکەی رادەستی پیاوێک دەکا. ئەو پیاوەش بە گومانی زۆر پیاوێکی ئایینی و سەر بە مەرەگەی میترایی‌یە. تەشوێ یا چەکوچەکەی دەستی وەبیرهێنەرەوەی ئەو باوەڕەی خەڵکی ناوچەکەیە کە پێیان وایە دەرزی یان هەر شتێکی لە ئاسن دەتوانێ مەلۆتکە لە بەڵای ئاڵ و شەوە بپارێزێ. هەروەها ئاماژە بە راهێنان و ئامادەکردنی منداڵان و تازەلاوان بۆ خزمەتی دین و دنیایە. منداڵەکە بۆ شەڕی ئەو شێرە پەروەردە و ئامادە دەکرێ کە لە پشت پیاوی ئایینی وەرکەوتووە و وەک نمادی بورجی ئەسەد یا چلەی بچووکی هاوین بەشی خۆی بەری ئاو و بارانی گرتووە. دوای هەژدیها کە لە چلەی گەورە و بورجی قرژاڵ دا نمادی وشکەساڵی‌یە، شێر وەک نمادی بورجی ئەسەد یا چلەی بچووک، زیاتر و توندتر بەری ئاو و بەرەکەت لە ئاوەدانی دەگرێ. لە بەیتی لاس و خەزاڵدا باوکی لاس ئەو شێرە دەکوژێ و بەم جۆرە ئاوەدانی لە تینوایەتی و قڕبوون ڕزگار دەکا و بەوەش دەبێ بە پاڵەوانی گەلی خۆی.

لە دوای شێر، کچ یان ژنێکە کە لە سەر پشتی دوو بەران راوەستاوە. جلی بەری واڵا کردووە و لەش و لاری خۆی بە تەواوی دەرخستووە. پاڵەوانێک وەک پاسەوان بە تیروکەوانەوە لە پەنای ڕاوەستاوە. ئەو ژنە گەلاوێژ، خودای سێکس و جووتبوون و کەڵ هاویشتنە. خۆڕووتکردنەوە و نیشاندانی لەش، لەشێکی رێک، بەرانێک یا دوان کە ئەویان لە سەر پشت داناوە یان ئەو لە سەر پشتیان راوەستاوە، حیکایەتی ئەنگوتنی ئەستێرەی گەلاوێژ و درەوشانەوەی جوانییەکەی و هاندەریی ئەستێرە و ئۆستوورەی گەلاوێژ بۆ جووتبوون و کەڵهاویشتنە کە ناوەکەشی هەر لە "کەڵ هاوێژ" وەرگرتووە. تەنانەت هەڵکەوتنی لە پەنا دڵۆپەکانی ئاو هەڵگری ئاماژە بە ژیانەوە و زۆربوونی ئاو دوای هەڵاتن و ئەنگوتنی ئەستێرەی گەلاوێژە. بەران هێمای سێکس و بەرخستنەوەیە. نیشاندانی دوو بەران، ئاماژە بە شەڕ و ململانێی نێوان نێرەکان لە دوای ئەنگوتنی گەلاوێژ، بۆ جووتبوون لەگەڵ مێیە. ئەو شێرە کە لە لای چەپی ئەو دوانە وەرکەوتووە، ئاماژە بە چلەی بچووکی هاوینە کە گەلاوێژی تێدا هەڵدێ.  گەلاوێژ، لە ئۆستوورەی لاس و خەزاڵدا، خەزاڵە شۆڕی مەلانەبییانە و پاڵەوانێک کە وەک پاسەوان لە پەنای راوەستاوە، لاسە شۆڕی باڵەکییانە. لاس تەنی پلەی چوارەمی میترایی واتە شێرە کە خودای پاڵەوانانە. تەنانەت تیر و کەوانەکەی بیرخەرەوەی ئەو تیرەیە کە سێڵی مەفرەقی دە لباد وەرپێچراوی پێ کون دەکرد. جۆری ڕاگرتنی تیروکەوانەکەی دەربڕی دەسەڵات و پاڵەوانەتییەکەیەتی. لە سەر یەک ئەم بەشەی جامەکە مۆتیڤی بەیتی لاس و خەزاڵە. 

لە ژێر دەفرەکە چوارگۆشەیەکی شەترەنجی کێشراوەتەوە. لە هەر لایەکی ئەو چوارگۆشەیە بەرانێک بەرەو راست هەنگاو دەنێ. ژمارەی چوار ئاماژە بە چوار وەرزی ساڵە و بەران، ئاماژە بە بورجی بەران و مانگی فەروەدین، یەکەم مانگی بەهارە کە مانگی خێر و بەرەکەتە. بەروان هەروەها ئاژەڵی پیرۆز و تایبەتیی ڤاروونای خودای ڕەوانی پاک و خودای کشتوکاڵە. هەنگاویان بەرەو ڕاست، گەڕان بەرەو ژیانە. هەروەک لە هەڵپەڕین و چەمەریدا گەڕان بەرەو چەپ ئاماژە بە مەرگە. ئەو قوربانیانەش کە لەسەر
جامەکە بە پێشوازی خودایانەوە هێندراون، بە پێچەوانەی ڕەوتی هاتنی خوداکان، لە راستەوە بەرەو چەپ دەبرێن. خانە شەترەنجیەکان لە پەنا یەکتر، هەمان ئاماژەیە کە لە بورجی بەڵەک یا لە رەنگی جامانەدا هەیە. نیشانەی لە پەنا یەک حەوانەوەی دژەکان و ئارام گرتنی خودای شەڕ (رەش) لە پەنا خودای خێر (سپی)ە. ئەمە دەتوانێ شوێنەواری ئایینی زەروانی و باوەڕی هاوماک بوون و جمکایەتیی دوو ماکی خێر و شەڕ بێ کە کەم و زۆر شوێنی لە سەر میترائیسمیش داناوە. لە میترائیسمدا ڕەنگی سپی هی میترایە و ڕەنگی ڕەش هی ئیندرا.
----------------
١ و ٢: آیین مهر، هاشم رضی بەرگی یەکەم
* ئەم بابەتە، دوا بابەتی لێکۆڵینەوەیەکی درێژە لە ژێر ناوی "میترائیسم لە سەر چیاکانی موکریان و لە فەرهەنگ و فۆلکلۆری ناوچەکەدا" کە هێشتا بڵاو نەکراوەتەوە

کرێکار و کارناسان لە کاتی کنە و پشکنینی حەسەنلوودا

ئەویندارانی حەسەنلوو

ریچارد دایسۆن دوای دۆزینەوەی جامەکە

قەڵای حەسەنلوو یان سندووس

"زەرەری بۆ پەز نییە"

دۆستێکی خۆشەویستم سەبارەت بە ئیدیۆمی "زەرەری بۆ پەز نییە" پرسیاری لێ کردم و ئاوام وڵام دایەوە: 

وەک دەزانی زۆربەی کورد مەڕدار بووە و ژیانی لە سەر شیر و خوری و پێست و گۆشتی ئەو گیاندارە بەستەزمانە سووڕاوە. بوون و مانی مرۆڤی کورد بە رادەیەک گرێدراوی پەز و مەڕ بووە کە هەموو رووداوێکی لە دەلاقەی قازانج و زیان بۆ مەڕەکانەوە دیتوە و بەو پێودانە هەڵیسەنگاندوە. هەر شتێک قازانجی بۆیان هەبووبێ، باش و ئەگەر زیانی پێگەیاندبن، ئەوە بە خراپی زانیوە. تا ئاستێک ئەگەر شتێک یا دیاردەیەک خەساری دیکەشی دابێ مادام زیانی بۆ مەڕەکان نەبووبێ، ئەوە بە لای باشدا هەڵسەنگێندراوە یان لانیکەم گوێیان نەداوەتێ.

زۆربەی ئەو پەند و قسە نەستەقانە چیرۆکێکی کورتیشیان لە گەڵ بووە. بۆ ئەوەی بیسەر بزانێ کە ئەو قسەیە لە کوێڕا هاتووە. ئەگەر پەندەکە قورس بووبێ ئەوە زۆر جار لە گەڵ هێنانەوەی قسەکە، کورتە چیرۆکەکەشیان گێڕاوەتەوە بەڵام ئەگەر سووک و رەوان بووبێ و بیسەر و بەردەنگ بە ئاسانی لێی تێگەیشتبێ، ئەوە چیرۆکەکەی بەرەبەرە بەرەو فەرامۆشی و لە بیرچوونەوە چووە و پەند و قسە نەستەقەکە بە تەنێ ماوەتەوە. پێم وایە پەندی "زەرەری بۆ پەز نییە" لە بەشی سادە و رەوانی پەند و قسە نەستەقەکاندا پۆلێن دەکرێ. چونکە ئاوێتەی زۆربەی هەرە زۆری کۆمەڵگا بووە.

ئیدیۆمەکە زیاتر بۆ چۆنیەتی بەرەوڕوو بوونەوە و لە راستیدا بەرەوڕوو نەبوونەوە لە حاند پێشهاتەکاندا دەگوترێ. واتە مرۆڤ هەموو شت لە دەلاقەی بەرژەوەندییەکانی خۆیەوە دەبینێ و بە پێوانەی بەرژەوەندیی خۆی هەڵیدەسەنگێنێ. لەو روانگەوە، رووداو و پێشهاتەکان بە سەر چاک و خراپدا دابەش نابن بەڵکو ئاستی خاس و خراپییان بەوە بەستراونەوە کە چ قازانج یان زیانێکیان بۆ هەڵسەنگێنەر هەیە. بۆ وێنە کەسێک دووکانێکی هەیە، هەر شتێک کە رووی دا یان کە قەرارە روو بدا، بەو پێوانەیەی هەڵدەسەنگێنێ کە ئاخۆ زیان لە دووکانەکەی ئەویش دەدا یان نا. 

بێستوون و فەقرەقا

وشەکانی بێستوون (لە کرماشان) و فەقرەقا (لە مەهاباد) کە هەردوویان بەردی هەڵکۆڵدراون، یەک واتایان هەیە و رەنگە سەرەتا بۆ یەک مەبەست و لە پێناو باوەڕێکی وەکیەکدا هەڵکۆڵدرابن. لە هەردوویاندا بەغ/فەغ بە واتای خودا یا بوت و شێوەیەک لە وشەی بەرد هەیە. 

فەقرەقا: فەغ راکا، بەغ راکا، خودا بەرد، ڕەوەزی خودا 
راک: ئەشکەوت و بەردی بن هۆڵۆڵ (هەنبانە بۆرینە) 
Rock: گاشە بەرد 
---------------------------
بێستوون: بەغ ستوون، فەغ ستوون، خودا بەرد، کۆڵەکەی بەردینی خودا
ستوون: کۆڵەکە (هەنبانە بۆرینە)
ستوون: کۆڵەکەی لە بەرد، خشت، سمیت و.. (دهخدا)
Stone: بەرد

نەتەوەیەکی دادخواز و رێبەرانی دادگەر

کە لاپەڕەکانی تەمەنی کەم بەڵام بە نرخ و بە بایخی کۆماری کوردستان هەڵدەدەینەوە، سەرەڕای هەوڵ و تێکۆشانی لاوانی دڵسۆز و رووناکبیر، مرۆڤ بە تەواوی هەست بەو راستییە دەکا کە ئەگەر پێشەوا قازی محەممەد تێکەڵ بەو بزووتنە سیاسییە نەبوایە و رێبەریی بزووتنەوەکەی بە دەستەوە نەگرتبا، ئاستەم بوو کۆماری کوردستان لە مێژوودا ئاوا تۆمار بکرێ و لە تاریکەسەلاتی مێژووی کورددا وەک گەوهەری شەوچرا، تاهەتایە بدرەوشێتەوە. پێشەوا پێش ئەوەش کە تەڤلی رێکخراوێکی سیاسی بێ، رێبەرێکی کۆمەڵایەتی - سیاسی و جێی متمانەی خەڵک بوو. ژێکافیەکان پێشوەخت مەزنی، خۆشەویستی، نەتەوەپەروەری و نیشتماندۆستیی ئەو پیاوەیان ناسیبوو. دەرکیان بەوە کردبوو کە لەو هەلومەرجەدا پێویستە جڵەوی خەباتەکە رادەستی ئەو رێبەرە نەتەوەییە بکرێ. بڕیاریان دا چۆنی بۆیان دەکرێ هەوڵ بدەن قازی بۆ ناو ریزەکانی رێکخراوەکەیان رابکێشن. 

ئەو قورسایی و متمانەیەی کە پێشەوا قازی محەممەد لە ناو خەڵکی کوردستاندا هەیبوو لە لایەک دەرەنجامی میراتێک بوو کە لە باپیرانیەوە بۆی مابۆوە و لە لایەکی دیکە بەرهەمی کەسایەتیی ئەو وەک خۆی و ئەو متمانە و خۆشەویسییە بوو کە لە پلەی دادوەری و دادئەستێنیی خەڵکەکەیدا، دەستەبەری کردبوو. بەڵام گەیشتنی قازی و دادوەرێک بە پلەی رێبەریی خەڵک، لە ناو ئەو خەڵکەدا کە قازییان بە پێشەوای خۆیان هەڵبژارد، ڕەگی لە فەرهەنگ و لە رابردووی زۆر کۆنی ناوچەکەدایە و میراتێک بوو کە لە قووڵایی مێژووڕا بە وەچەی ئەو سەردەم گەیشتبوو. 

لە ئۆستوورەی میترادا، کە میترائیسم بۆ سەردەمێکی درێژ ئایینی کۆنی دانیشتوانی بەشی هەرە زۆری کوردستان بوو، میترا دوای ئەوەی جیهانی رێکخست و ژیان لە سەر هەردی خوڵقاند، کاروباری بەڕێوەبردنی ئەم جیهانەی بە سەر چەند فریشتە یان مەلایکەتدا دابەش کرد و بۆخۆی وەک هێما و نموونەی بەرزی داد و عەداڵەت، سەرانسوێی کاروباری ئەوانی دەکرد. تا ئەوان عادڵانە بە سەر خەڵکدا حوکم بکەن. لە ئۆستوورەکانی کورددا ئەگەر مەلایکەت یا خێوێک پەردەی داد و عەداڵەت بدڕێ، ئەوە لە گەڵ سزای میترای خودای عەداڵەت بەرەوڕوو دەبێتەوە. روون نییە کە کۆمەڵی کوردەکان لە کەنگێوە ئەوەندەیان هەست بە زوڵم و زۆر کرد کە میترایان وەک خودای داد و عەداڵەت هەڵبژارد بەڵام هەڵبژاردن و خۆشەویستیی زۆری ئەو نیشانەی ستەمی زۆر لە سەر خەڵک و، پێویستی و ئۆگریی زۆری خەڵک بە دادگەر و دادئەستێنە. 

میترا کەسایەتییەکی ئاسمانی و خوڵقاوی زەینی دادخوازانەی مرۆڤی کورد بوو. بەڵام لە رەوتی مێژوو، بە کردەوە، لە سەر هەرد و لەو هەرێمە، تووشی هەڵبژاردنی یەکەم رێبەر بە هەمان پێوانەی دادگەر و دادئەستێن دەبین. ئەویش دیاکۆ، بناخەدانەری دەوڵەتی میدیایە. هێرۆدۆت لەو بارەوە دەگێڕێتەوە: "لە نێو میدییەکاندا مرۆڤێکی وشیار و زیرەک بە ناوی دیاکۆ، کوڕی فەرائورت هاتە مەیدان. ناوبراو ئەو کاتە قازی بوو.. دیاکۆ سەرەتا لە شارۆچکەکەی خۆی و دواتر لە سەرانسەری وڵاتدا بوو بە خاوەن ناو و ناوبانگ و رێز و حورمەت... تێکۆشانی ئەو راست لەو سەردەمەدا بوو کە لە وڵاتی میدیادا بێسەرەوبەرەیی حاکم بوو.. دیاکۆ دەیزانی کە ناهەقی، دوژمنی سەرەکیی حەق و راستییە.. میدییەکان کاتێک چاویان بە ئەخلاق و رەفتاری باشی ئەو کەوت، وەک قازیی خۆیان هەڵیانبژارد."  بە وتەی هێرۆدۆت، دیاکۆ لە پلەی دادوەریدا ئەوەندە عادڵانە بڕیاری دەدا کە وای لێ هات خەڵک لە سەرانسەری وڵاتەوە کێشە و ناکۆکییەکانی خۆیان بۆ لای ئەو دەبرد "چونکە دەیانزانی هەردوو لایەن دادگایی بەرهەق دەکرێن."  ئەم متمانە زۆرەی خەڵک سەرەنجام دیاکۆی بە پلەی هەرە بەرزی دەسەڵات گەیاند و لە لایەن گەورە و مەزنانی میدیاوە بە پاشای وڵات و بناخەدانەری پاشایانی ماد هەڵبژێردرا. 

مێژووی نەنووسراو یان سڕاوە زۆر شتی لێ ون کرووین بەڵام ئەم رۆحی دادگەری و داخوازییە، بێ ئەوەی ئاگای لە مێژوو هەبێ، لە هەناوی مرۆڤی کورددا، بەردەوام بووە. کەریم خانی زەند کە هیچی لە پاشایانی دیکە کەم نەبوو، بە قەولی مامۆستا هەژار  هەر چونکە کورد بوو، ئامادە نەبوو ناوی پاشا لە سەر خۆی دابنێ و خۆی وەک وەکیل الرعایا یان پارێزەری هەژاران دەناساند.

دادخوازیی نەتەوەیی و دادگەریی قازیەک، هەزاران ساڵ دوای هەڵبژێرانی دیاکۆی دادوەر بە یەکەم پاشای میدیا و سەدان ساڵ دوای خۆ ناساندن بە پارێزەری مافی هەژاران لە لایەن کەریمخانی زەند، لە نێوەڕاستەکانی سەدەی بیستەمدا جارێکی دیکە یەکیان گرتەوە. قازیی خۆشەویست و جێی متمانەی خەڵک، بوو بە پێشەوای حیزبی دێموکراتی کوردستان، حیزب کۆماری کوردستانی دامەزراند و پێشەوا لە ناو پێشوازیی گەرم و گوڕی خەڵکدا لە چوارچرای مەهاباد، بە یەکەم سەرۆک کۆماری کوردستان هەڵبژێردرا. بەڵام ئەوە تەنیا قەزاوەت و دادوەری نەبوو کە پێشەوا نەک هەر ئەو سەردەم بەڵکو هەتا ئێستاش لە زەینی مرۆڤی کورددا بە رێبەرێکی عادڵ و دادگەر ماوەتەوە. لە راستیدا پێوەندیی نێوان پێشەوا لە حاند دادگا بە سێ قۆناخ یان سێ بوار دابەش دەکرێ کە لە هەر سێیاندا کارنامەی سەربەرزانەی تۆمار کردوە:
یەکەم؛ پێشەوا وەک قازی و دادوەر کە توانایی و عەداڵەتگریی ئەو لە دادئەستێنی و یەکلایی کردنەوەی کێشەکاندا خۆشەویستی و متمانەی زۆری خەڵک بۆ ئەوی لێ کەوتەوە. هەمان خۆشەویستی و متمانە کە بە میترا هەبوو یان دیاکۆ لەو کارەدا و لەو بوارەدا بۆخۆی دەستەبەر کرد. هەر ئەوە کە تا ئێستاش نەبیستراوە تۆمەتبار یان حەقخوراوێک لە ئەنجامی دادگایی و دادوەریی قازی محەممەد دڵمەند و بە گلەیی بووبێ، گەورەترین نیشانەی دادگەری و توانایی ئەو مرۆڤە لە یەکلایی کردنەوە و چارەسەری کێشەکانی خەڵک بووە.
دووهەم؛ پێشەوا قازی محەممەد وەک سکاڵاکەر یان سکاڵا لێکراو. ئەویش لە کاتێکدا کە سەرۆک کۆماری کوردستان بوو. میرزا عەوڵای قازی دەگێڕێتەوە؛ "ئەو کات کە سەرۆک کۆمار بوو، ئەو هەمووە دەستی دەڕۆیی، باغێکی ترێی لە نیزیک باغی ساوا هەبوو کە باغەوانەکەی زوڵمی لێ دەکرد و کرێی نەدەدایە. پێشەوا لە دادگوستەریی کۆمار لە لای قازی کەریم شکایەتی لە کابرای باغەوان کرد کە باغەکەی لێ خواردوە و هیچی ناداتێ. کابراش دەیگوت خەرجم زۆر لێ کردوە و دەرینەهێناوەتەوە. لە ئاخریدا بە موساڵحە گوزەرا و کابرا شتێکی دا بە پێشەوا."  بە پێی گێڕانەوەی خاتوو رابیعە ناهید، باخەوان شکایەت لە پێشەوا دەکا و بەوە تۆمەتباری دەکا کە ویستوویەتی لێی بدا . وێدەچێ هەردوو گێڕانەوە راست بن. هەم پێشەوا شکایەتی لە کابرای باغەوان کردوە و هەم کابرای باغەوان بۆ دیفاع لە خۆی ئیدیعای کردوە کە پێشەوا خەریک بووە لێی بدا. هەردوو گێڕانەوە ئەوە دەردەخەن کە پێشەوا لە گەڵ باخەوانەکەی کێشەی هەبووە و کێشەکەیان بردوەتە بەردەم دادگا. ئەمەش نیشان دەدا کە لە سایەی دەسەڵاتی قازی محەممەد، سەرۆک کۆماری کوردستاندا، باخەوانێک - بە حەق یا ناحەق - دەخۆی ڕادیوە کە ئیجار بە سەرۆک کۆمار نەدا، سەرۆک بۆ ئەستاندنی مافی خۆی لە جیاتی بە کار هێنانی زۆر، پەنای بۆ دادگا و یاسا بردووە و لەوێش باخەوان توانیویەتی بەرگری لە خۆی بکا و تەنانەت تۆمەتی ئەوەش لە سەرکۆماری کوردستان بدا کە دەستی لێ هەڵێناوەتەوەو ویستوویەتی لێی بدا.
سێهەم؛ پێشەوا وەک تۆمەتباری سیاسی لە بەردەم بێدادگای دەسەڵاتی حەمەرەزاشادا. بێدادگایەک کە بە پێچەوانەی خواست و مەبەستی دەسەڵات، لە سای زانایی و ئازایی پێشەوای مەزندا، بوو بە شوێنی بەرگری لە مافە نەتەوەیی و مرۆییەکانی کورد و بە مەیدانی دادگایی کردنی دەسەڵاتی داگیرکەر. بە رادەیەک کە سەرەڕای دۆخی کپ و بێدەنگی سەردەم، هەواڵنێرانی سەر بە دەسەڵات نەیانتوانی ئەو راستییە بشارنەوە. سەروان كیومەرسی ساڵح کە وەک هەواڵنێری ئەرتەش شاهیدی رەوتی دادگا بوو، لە بابەت بەرگری و بەرەنگاربوونەوەی سەرۆک کۆماری کوردستان ئاوای نووسی‌: "من لە زۆربەی‌ دادگاكانی‌ مەیدانی ‌‌و سەربازی‌ وەك هەواڵنێر بەشداریم كردووە، بەڵام هەرگیز هیچ كەسێكم بە رادەی‌ قازی‌ محەمەد بە جەرگ‌و بوێر نەدیوە. ئەو لە كاتی‌ دادگایی‌كردندا نەیدەزانی‌ ترس چییە. زۆر بە بێباكی‌ قسەی‌ دەكرد ‌و وەڵامی‌ پرسیارەكانی‌ دەدایەوە." سەروان شەریفی یەکی دیکە لە ئامادەبوانی دادگا دانی پێدانا کە "لە راستیدا ئەوە پێشەوا بوو دادگای محاکەمە دەکرد". نەجەفقولیی‌ پەسیان  وتەكانی‌ پێشەوا لە دادگای لەو چەند رستەیەدا کورت کردەوە و نووسێ‌: لە كاتی‌ موحاكەمەدا قازی‌ محەمەد پەلاماری‌ دەبردە سەر سیاسەت‌و ئاكاری‌ دەوڵەتی‌ تاران‌و دەیگوت؛ "من لە قوژبنی‌ گرتووخانە دەنگی‌ خۆم بەرز دەكەمەوە لە دژی‌ دەوڵەتی‌ تاران‌و سەرۆكەكانی‌‌و دەڵێم تاوانبار ئێوەن نەك ئێمە. ئێوە وڵاتتان لێ‌ داگیر كردووین.."
پێشەوا کە پیاوی یاسا و دادگا بوو، تا دوا هەناسەکانی ژیان لە بەرگری مافە نەتەوەییەکانی نەکەوت. رەنگە گرینگترین پەیامی ئەو لە پای سێدارەوە بە گوێی نەتەوەکەی و دوژمنانی نەتەوەکەی گەیی کە وتی: "ئێوە قازی‌ محەمەدێك دەكوژن، بەڵام بزانن لە هەر تنوكە خوێنێكی‌ من قازی‌ محەمەدێك شین دەبێتەوە. داوا لە گەلی‌ كورد دەكەم خەباتی‌ خۆی‌ لەپێناو رزگاریی‌ كوردستاندا پەك نەخا، باوەڕ بە دەوڵەتی‌ خۆفرۆشی‌ تاران مەكەن. بژی‌ كورد‌و كوردستان"

——

ژێدەر:

١- میترائیسم لە سەر چیاکانی موکریان و لە فەرهەنگ و فۆلکلۆری ناوچەکەدا - لێکۆڵینەوەیەکی بڵاونەکراوەی نووسەرە 

٢- هێرۆدۆت؛ مێژووی شەڕی پارسەکان – عەلی فەتحی لە یونانیەوە کردوویە بە کوردی

٣- چێشتی مجێور - هەژار موکریانی

 ٤- وڵاتی من – بیرەوەریەکانی حاجی عەوڵای قازی

 ٥- وتووێژ لە گەڵ رابیعە ناهید – حەسەن قازی – ماڵپەڕی روانگە

 ٦- نجفقلی پسیان؛ از مهاباد خونین تا کرانەهای ارس

 ٧- شەریف فەلاح؛ ژیان و خەباتی پێشەوا قازی‌ محەمەد سەرۆك كۆماری كوردستان

ئەم بابەتە لە ژمارە ٧٢٣ی کوردستان، ئۆرگانی حیزبی دێموکراتی کوردستاندا بڵاو کراوەتەوە

"نا"یەک بە پانتایی ئێران بە کۆماری ئیسلامی لە ئێران

هەڵەیە ئەگەر پێمان وا بێ دەسەڵاتەکان بەدەر لە خواستی رێژەیی کۆمەڵگا و بە بێ بوونی پشتیوانی لە ناو خەڵک دا، دەتوانن بۆ ماوەیەکی زۆر درێژە بە دەسەڵاتی خۆیان بدەن.  کۆماری ئیسلامی لە ئێرانیش لەو راستییە بەدەر نییە. دەسەڵاتێک کە خۆی دەرەنجامی شۆرشی بەرینی خەڵکە. شۆرشێک کە وەک دەڵێن دەیزانی چی ناوێ و نەیدەزانی چی دەوێ. دەرەنجامی ئەم زانین و نەزانینە دەسەڵاتێکی تۆتالیتەری مەزهەبی بە ناوی کۆماری ئیسلامی بوو. دەسەڵاتێک کە ئەوە ماوەی نیزیک بە چل ساڵە لە مەزهەب بۆ رازی کردن، بێدەنگ کردن، تاوانبار کردن و سەرەنجام سەرکوت کردنی خواست و ویستە سیاسی و بژیویەکانی خەڵکی ئێران کەلک وەردەگرێ. 

بە درێژایی نیزیک بە چوار دەیە تەمەنی ئەم رێژیمە، زۆر بەرخودان و بەرەنگاربوونەوەی ناوچەیی و هەرێمی بە مەبەستی پاشەکشە بە دیکتاتۆری و دەستەبەرکردنی بەشێک لە ماف و ئازادیەکانی نەتەوەیەکی بندەست یان سەرانسەری ئێران هاتوەتە ئاراوە. کوردستان، بلوچستان و عەرەبستانی ئێران لەو هەرێمانە بوون کە بە درێژایی چل ساڵی رابردوو خەبات بۆ دێموکراسی لە ئێران و بۆ دابین بوونی مافی نەتەوەیی لە هەر کام لەو هەرێمانە دا کەم و زۆر بەردەوام بووە. بەڵام بە هۆی ناوچەیی بوونی خەباتەکەیان، نەیانتوانیوە دەسەڵات لە تاران بە چۆک دا بێنن و بە لانیکەمی ماف و خواستەکانیان بگەن. لە پاڵ ئەم خەباتە ناوچەییانە دا، بە درێژایی چوار دەیە تەمەنی دەسەڵاتی رێژیمی مەزهەبی لە تاران، چوار سەرهەڵدان و ناڕەزایەتی لە ناوەندی ئەم وڵاتەشەوە سەری هەڵداوە یان ناوەندی گرتوەتەوە کە دوایەمین و جیدیترینیان لە سەرەتای مانگی بەفرانباری ئەمساڵ دا بوو. 

یەکەم ناڕەزایەتی و سەرهەڵدانی گشتی لە مانگی جۆزەردانی ساڵی ١٣٦٠ی هەتاوی دا بوو. دوای ئەوەی خومەینی و رێبەرانی دیکەی نیزام پلانی لادانی بنی سەدر، یەکەم سەرکۆماری هەڵبژێردراوی خەڵکی ئێرانیان جێبەجێ کرد، هاوکات پلانی دەرکردنی موجاهیدینی خەڵقی ئێران لە دەسەڵات، گرتنی رێبەران و هەڵتەکاندنی تەشکیلاتەکەشیان داڕشت. موجاهیدین بە هۆی ئەو تەشکیلاتە بە هێزەی کە هەیبوو، نارەزایەتی و خۆپێشاندانی لە ناوەند و بەشێک لە شارەکانی دیکەی ئێران وەڕێخست. شەڕ بۆ ماوەیەک شەقامەکانی تارانی گرتەوە. بەڵام دەسەڵات، سەرەڕای ئەو زیان و خەسارەی لە ئاکامی ئەو شەڕ و ناڕەزایەتیانەدا بەری کەوت، پاش ماوەیەک توانی دۆخەکە کۆنترۆڵ بکا. 

پیاوانی ئایینیی دەسەڵات بە دەست، بە کەلک وەرگرتن لە هەستی ئایینی و هەڵخڕاندنی هەستی وەتەن پەرەستیی خەڵک دژ بە دەستدرێژیی عێراق بۆ سەر وڵاتەکەیان، توانیان سەرانسەری دەیەی شەست و تا نێوەڕاستەکانی حەفتای هەتاویش بێ ناڕەزایەتییەکی گشتی و ئاشکرا، حکومەت بەڕێوە بەرن. بەڵام ئەوە بەو مانایە نەبوو کە خەڵکی ئێران لەو رێژیمە و لە ئاکار و کرداری رێبەرانی رازی بن. هەژاری و گرانی هەروا لە پەرەگرتن دا بوو، بەشێکی بەرچاو لە داهاتی وڵات بۆ ناوەندە نیزامی و ئەمنیەتیەکان لە ناوخۆ و دەرەوەی وڵات تەرخان دەکرا، ئاڵقەی ماف و ئازادیەکانی خەڵک بەردەوام تەنگتر دەکرایەوەو حکومەت بە تەواوی دەستی خستبووە ناو ژیان و هەست و نەستی خەڵکەوە. هاوکات لە ناو دەسەڵاتدارانیش دا ململانێی دەسەڵات و ناکۆکی لە سەر چۆنیەتیی بەڕێوەبەریی وڵات لە ئارا دا بوو. سەرەنجام ناڕەزایەتیەکانی خەڵک و ململانێکانی ناو دەسەڵات دەستیان بە دەستی یەک دا و بزووتنەوی ئیسلاح خوازی لە دایک بوو. پشتیوانیی خەڵک ئەم بزووتنەوەیەی لە هەڵبژاردنی سەرکۆماریی ساڵی ١٣٧٥ و دواتر لە هەڵبژاردنەکانی پارلمانیش دا سەرخست. باڵی پاوانخواز لە زەینی خەڵک دا نوێنەرایەتیی راستەقینەی کۆماری ئیسلامی دەکرد. ناڕەزایەتیەکان بەوەندە نەوەستان و لە پووشپەری ١٣٧٨ دا خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیی خوێندکارانی تاران دژ بە داخستنی رۆژنامەی "سەلام" و دژ بە بەربەست کردنی ئەو نەختە ئازادیەی کە خەڵک لە ژێر چەتری ئیسلاح خوازی دا دەستەبەریان کردبوو، هاتە ئاراوە. بەڵام ئەم خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیانە لە لایەن خەڵکەوە بە کردەوە پشتیوانی نەکرا و تەنیا وەک نارەزایەتییەکی خوێندکاری مایەوە. بەو هۆیەش خواستەکانی گشتگیر نەبوون و پەرەیان نەسەند. دەسەڵات بە توندترین شێوە ئەم نارەزایەتییانەی سەرکوت کرد. چەندان خوێندکار کوژران و ژمارەیەکی زۆریان لی بریندار کرا و زیاتریشیان دەستبەسەر کران.  بەڵام سەرکوتی بێبەزەییانەی ئەم ناڕەزایەتیانە هەتا ئێستاش وەک پەڵەیەکی شەرم بە ناوچەوانی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی و رێبەرانیەوە ماوەتەوە.

دە ساڵ دوای سەرکوتی خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیەکانی ناسراو بە "کوی دانیشگا"، سێهەم ناڕەزایەتیی گشتی هاتە ئاراوە. لە درێژەی ململانێکانی ناو دەسەڵات و لە ئاکامی هەڵبژاردنەکانی سەرکۆماریی ساڵی ١٣٨٨، دوای ئەوەی مەحموودی ئەحمەدی نەژاد بە پاڵپشتی عەلی خامنەیی جارێکی دیکە بە براوەی هەڵبژاردن راگەیەندرا، کاندیداکانی بەرەی ئیسلاحات و خەڵکێکی زۆر ئەمەیان نەپەژراند. لە ئەنجام دا خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیی بەرین شەقامەکانی تاران و بە رێژەی کەمتر، چەند شاری گەورەی دیکەی ئێرانی گرتەوە. لە تەمەنی کۆماری ئیسلامی دا، ئەم خۆپێشاندانانە بەرینترین خۆپێشاندان و ناڕەزایەتی بوون. حەشیمەتی زۆر تێیاندا بەشداری کرد و ماوەی نیزیک بە حەوت مانگی خایاند. بەڵام خواستی رێبەرانی خۆپێشاندان کۆماری ئیسلامیی تێنەپەڕاند و لە پێداچوونەوە بە ئاکامی دەنگەکانی خەڵک، واوەتر نەچوو. بەو هۆیەش خۆپێشاندانەکان نەک بۆ شار و ناوچەکانی دیکە پەلوپۆیان نەهاویشت و پەرەیان نەگرت، بەردەوام بەرەو کزی چوون و سەرەنجام کۆتاییان هات. دەسەڵات لە رۆژی ٩ی بەفرانباری هەمان ساڵ دا، خۆپێشاندانێکی حکومەتی ساز کرد و کۆتایی ئەو خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیانەی راگەیاند. کۆتایی ئەو خۆپێشاندانانەش ئەوەندە بە لای دەسەڵاتدارانەوە گرینگ بوو کە رۆژی ٩ی بەفرانباری ساڵانی دواتریش شانۆی خۆپێشاندانی بۆ دووپات دەکردەوە. لە هەشتەمین ساڵی خۆئامادەکردن بۆ نیشاندانەوەی ئەم شانۆی خۆپێشاندانانەش دا بوو کە چوارمین خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیی بەرینی خەڵکی ئێران دژ بە دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی هاتە ئاراوە. خۆپێشاندانێک کە هاوپێوەندیی لە گەڵ هیچکام لە خۆپێشاندان و ناڕەزایەتییەکانی پێشوو دا نەبوو. گەرچی لە ساڵەوەختی سەرکوتی خۆپێشاندانەکانی ناسراو بە بزووتنەوەی سەوز دا بوو بەڵام کەمترین ئاماژە بەو بزووتنەوەیە و ئامانجەکانی لە دروشم و هێمای ناڕەزایەتیەکانی بەفرانباری ٩٦ دا نەبوو. گەرچی خوێندکاران هەر زوو کەوتنە بەر شاڵاوی گرتن بەڵام زانستگا و زانکۆکان رۆڵ و دەوری بەرچاویان لەو خۆپێشاندانانە دا نەبوو. گەرچی وەک رێکخەرانی خۆپێشاندانی جۆزەردانی ١٣٦٠ خوازیاری نەمان و رووخانی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی بوون بەڵام خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیەک نەبوو کە حیزب و لایەنێکی تایبەت رێکیخستبێ یان لە پێناو حیزب، رێکخراو یا ئیدئۆلۆژیەکی تایبەت دا سەری هەڵدابێ. خۆپێشاندانێک بوو کە هەڵگری نەخشەی سیاسیی ئێرانی داهاتوو بوو. ئێرانێک کە بیر و بۆچوونە سیاسیە جیاوازەکان بتوانن لە پاڵ یەکتر دا درێژە بە تێکۆشانی خۆیان بدەن. ئێرانێک کە هی یەک نەتەوە و یەک ئایین نییە، سامانی وڵات بێ جیاوازی و هەڵاواردن دابەش دەکرێ و هەژاران و چین و توێژەکانی خوارەوەی کۆمەڵگا بەشی خۆیان لە سامانی زۆر و زەبەندی ئەو وڵاتە پێ دەبڕێ. ئاماژەکان وایان نیشان دا کە باڵی ئوسولگەرا دژ بە دەوڵەت چەخماخەی ئەم خۆپێشاندانانەی لێدا بەڵام خۆپێشاندەران زۆر زوو عەلی خامنەیی، رێبەری کۆماری ئیسلامی و هێمای نیزام و ئەو جەناحەی دەسەڵاتیان کردە ئامانج. لەو لاوە ئیسلاح تەڵەبانیش سەرەڕای هەڵوێستی هاوشێوەیان دژ بە خۆپێشاندەران، لە رۆژانی دواتر دا هەوڵیان دا بە جۆرێک خۆ لەو خۆپێشاندانانە دا بدۆزنەوە و دژ بە باڵەکەی دیکە کەلکی لی وەرگرن. بەڵام کەمترین دروشمی لاگری لە دەوڵەت یان لە ریفۆرمخوازان لە خۆپێشاندانەکان دا نەبوو. بەوەش خۆپێشاندەران ئەو پەیامەیان گەیاند کە ئەگەر لە هەڵبژاردن دا دەنگ بە کاندیدی ئیسلاح خواز دراوە، بەو ئامانجە بووە کە لەو رێگایەوە دەسەڵاتی دیکتاتۆر پاشەکشەی پێ بکرێ نەک هەڵبژێردراو دوای دەنگ وەرگرتن ئاوا ببێتەوە بە بەشێک لە دەسەڵات دیکتاتۆر.

سەرهەڵدانی بەفرانباری ٩٦ لە زۆر بوار دا رچەشکێن بوو. لە باری جوغرافیاییەوە زۆر زوو سەرانسەری ئێرانی تەنیەوە. ئیدیعای حکومەتی خودایی دایە بەر گەپ. لە زۆر شار و ناوچەدا نەتەوە و ئایینە جیاوازەکان شانبەشانی یەکتر دروشمی نا بۆ دیکتاتۆرییان گوتەوە. دروشمەکان زۆر زوو باری خۆپارێزییان تێپەڕ کرد و لوتکەی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامییان کردە ئامانج. بە پێچەوانەی ئیدیعای چل ساڵی رابردووی کۆماری ئیسلامی کە خۆی بە نوێنەری هەژاران و موستەزعەفان لە قەڵەم دەدا، هەژاران و چین و توێژەکانی خوارەوەی کۆمەڵگا بەشدارانی هەرە سەرەکیی ئەو خۆپێشاندانانە بوون. ئەو چین و توێژانەی کە ئامادەیی زیاتریان هەیە تا لە پێناو ئامانجەکانیان دا خەسار و تێچووی خەباتەکەیان بدەن. بەڵام سەرهەڵدانەکە بێ کەمایەسیش نەبوو. وەک چۆن بزووتنەوەی سەوز بە چینی مامناوەند و بە بێ بەشداریی چین و توێژەکانی خوارەوەی کۆمەڵگا نەیتوانی ئامانج بپێکێ، لەم خۆپێشاندانانەش دا چینی مامناوەندی کەمتر تێکەڵ بە خۆپێشاندان و ناڕەزایەتییەکان بوو. سەرەڕای ئەمە، کەمایەسیی هەرە گەورەی ئەم بزووتنەوە گۆڕانخوازە، نەبوونی رێبەر و رێبەرییە. ئەم بزووتنەوەیە هەرچەندی ئامادە بێ تێچووی خەبات بدا بەڵام ئاستەمە لە ژێر زەبروزەنگی دەسەڵاتی سەرکوتکەردا بتوانێ رێبەریی شۆرشەکەی خۆی بگرێتە دەست و بە سەختی دەتوانێ لە ناو خۆی دا رێبەر و ئاڵترناتیڤ بۆ دوای روخانی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ساز بکا. هەر بۆیەش لە کاتی خۆپێشاندانەکان دا درووشمی بێ واتای سەڵتەنەت خوازی یان رەحمەت ناردن بۆ رەزا شا و شتی لەو بابەتە دەبیسترا. ئەمە ئەگەر بەشێکی بۆ قەڵسەگێڕان لە دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی بوو، ئەو پەیامەشی گەیاند کە ئەم ناڕەزایەتیە لە رێبەر دەگەڕێ و لایەنە ئۆپۆزیسیۆنەکانی کۆماری ئیسلامیش نەیانتوانیوە لە زەینی خەڵک دا ببن بە جێگرەوە و ئاڵترناتیڤێکی جیدی. ئەمە یەک لەو فاکتەرانە بوو کە خۆپێشاندانەکانی ئەمجارە نەیانتوانی زیاتر درێژە بکێشن. بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە کە کۆتاییان هاتووە. لە راستی دا ئەوەی لە ماوەی یەک حەتووی ئەو خۆپێشاندانانە دا ڕاگەیەندرا، "نا"یەکی گەورە و سەراسەری بە کۆماری ئیسلامی بوو. بۆ یەکەم جار خەڵکی شارە گەورە و بچووکەکانی ئێران، بە چین و توێژی جیاواز، بە ئایین و ئایینزای جیاواز و بە نەتەوەی جۆراوجۆر، مەترسیی گرتن، زیندان و کوشتنیان بە گیان کڕی تا درووشمی مەرگ بۆ دیکتاتۆر بڵێنەوە و "نا" بە کۆماری ئیسلامی بڵێن. ئەوان هاتن تا بەو رێژیمەو بە دژبەرانی ئەم رێژیمە رابگەیەنن کە کۆماری ئیسلامییان ناوێ. سروشتییە کە دەسەڵاتە دیکتاتۆرەکان زۆر درەنگ دەنگی خەڵک دەبیسن یان تا لێواری مەرگ نایبیسن بەڵام ئەوەی لەم نێوەدا دەبێ پەیامی ئەو خۆپێشاندانانە ببیسێ، ئۆپۆزیسیۆن و رێبەرانی دژبەری کۆماری ئیسلامین. ئەوان ئەگەر دەیانهەوێ ئەم رێژیمە بڕوا، ئێستا کاتی ئەوەیە وەخۆ بێنەوە و یەکتر بدۆزنەوە. دڵنیا کردنی کۆمەڵانی ناڕازیی خەڵکی ئێران لە ئاڵترناتیڤێکی جیدی و لە هەمان کات دا دێموکراتیک و گشتگیر، ئیستا لە هەموو کات زیاتر ئازادیخوازانی ئێران لە ئامانجەکانیان نیزیک دەکاتەوە. ئاڵترناتیڤێکی دێموکرات کە بەرنامەی بۆ دابین کردنی مافی هەژاران، نەتەوە بندەستەکان، ژنان، ئایین و ئایینزاکان و سەرجەم جیاوازیەکانی کۆمەڵگا هەبێ، باشترین یارمەتیدەر و پەرەپێدەری ئەو نا گوتن و ناڕەزایەتییانەی خەڵکی ئێران دژ بە کۆماری ئیسلامیی ئێرانە.

لینکی چەند بابەت بە شێوەی PDF

-     ساڵی کچە هەرمەنی لە موکریان (بە پێی بەڵگەنامەکانی رۆژهەڵات و رۆژئاوا)

- سزای ڕاوی کەڵەکێوی (خوێندنەوەیەکی دیکە بۆ دوو بەیتی سەیدەوان‌و 
خەج‌وسیامەند)                                                        

-         رێسای واو و جووت واو لە زمانی کوردی دا

-         میترائیسم لە بەیتی شێخمەند و شێخڕەش دا

-         لە لۆڤیسای فینلاندەوە تا غەوساباتی کوردستان (بە بۆنەی سەدەمین ساڵی سەربەخۆیی فینلاند)

-         بە شوێن فانیی شاعیر دا

"شاری جوان و کوردنشینم"

کە بوومەلەرزەی ماڵوێرانکەر بەشێک لە خاکی رۆژهەڵاتی کوردستانی هەڵتەکاند، ئازارەکەی تەنیا ئەوانە نەیانچێشت کە ژیان و ماڵیان بەر بوومەلەرزە کەوت. هەستی نەتەوەیی، نیشتمانپەروەری و مرۆڤدۆستی، وای کرد هەمووان هەوڵ بدەن خەمەکان لە سەر شانی خەڵکی بەڵالێدراو سووک بکەن. کوردان لە سەرانسەری شار و ناوچەکانی رۆژهەڵاتی کوردستانەوە، بە هانای هاونەتەوەییە بوومەلەرزە لێدراوەکانیانەوە چوون. ئەم بەهانا چوون و بە فریا گەیشتنە حەماسەیەکی نەتەوەیی کەموێنەی لە ناو خەڵکی کوردستان دا خوڵقاند. لەم حەماسە نەتەوەییەدا، هیچ ناوچەیەکی کوردستان بێ خەم نەبوو. هیچ شارێکی کوردستان خۆی وەدوا نەدا. جیاوازییە ناوچەیی، زاراوەیی و ئایینی‌یەکان، هیچ شوێنێیان لە سەر هاوخەمی و ئاستی بەهاناوە چوونی ئەوان دانەنا. بەڵام لە ئاسمانی پڕ ئەستێرە و لە ناو ئەستێرە گەشەکانی ئاسمانی ئەو رۆژانەی رۆژهەڵاتی کوردستان دا، ئەستێرەیەک زیاتر درەوشاویەوە و ناوی شارێک زیاتر بەر گوێ دەکەوت. 

لە رەوتی کێشانەوەی یارمەتییە مرۆییەکان لە شار و ناوچە جۆراوجۆرەکانی کوردستانەوە بۆ خەڵکی بوومەلەرزە لێدراوی ناوچەی کرماشان، مام ئەبووبەکری مەعروفی، سەرەڕای هەڵکشانی تەمەن و کەمبوونەوەی تاقەتی سەفەر بۆ رێگای دوور، ماشێنەکەی لە یارمەتیە سەرەتاییەکانی خەڵک بۆ هاونیشتمانانی لێقەوماو، ئاخنی و لە بۆکانەوە بەرەو کرماشان وەڕێکەوت. گەرچی دڵ هەروا بە خۆشەویستیی نەتەوە و نیشتمانەوە لێی دەدا بەڵام رێگا دوور، شەو تاریک و چاوەکانی شۆفیرە بە ساڵاچووەکەی ئێمەش سۆمایی ساڵانی لاوییان تێدا نەمابوو. لە نیزیک شاری جوانڕۆ ماشێن چەپی کرد و نەگەییە مەنزڵ. لە ئەنجامی ئەو رووداوەش دا بە داخەوە کاک ئەبوبەکری مەعرووفی گیانی لە دەست دا. 

هەواڵی گیان لە دەستدانی کاک ئەبوبەکر مەعروفی لە رێگای گەیاندنی یارمەتیە مرۆییەکان بۆ هاونەتەوەیی و هاونیشتمانانی، تۆمار بە تۆمار بڵاو بۆوە و کوردستانی پێ خەمبار بوو. خەڵک هەر زوو وەک قارەمانێکی نەتەوەیی ناویان برد و ناسناوی شەهیدی مرۆڤایەتییان پێ دا. دواجاریش مەرگی ئەو بوو بە هۆکار تا ئەو هاوسۆزیە نەتەوەییەی کە بۆ بەهاناوەچوونی بوومەلەرزەلێدراوان لە شار و ناوچەکانی رۆژهەڵاتەوە دەستی پێ کردبوو، بە هەمان حەماسەی نەتەوەیی، لە پارێزگای بوومەلەرزە لێدراوەوە رەوتی پێچەوانەی بگرێ. دانیشتوانی پارێزگای کرماشان و پاشان سنە، تەرمی کاک ئەبووبەکریان وەک قارەمانێکی نەتەوەیی بەرەو بۆکان بەڕێ کرد. بەڵام ئەمە یەکەم جار نەبوو کە پێوەندیی و خۆشەویستیی نێوان دوو شاری بۆکان و کرماشان ئاوا خۆی دەنواند. ئەمڕۆژانە کە لاوانی بۆکان لە یاریی تیمی سەرداری بۆکان دا پلاکاردێکیان بە ناوەرۆکی "کرماشان بۆکان تۆ هیچکات لە بیر ناکا" بەرز کردبۆوە، حیکایەتی هاوسۆزیەکی سادقانە بوو کە رەگی لە رابردووی خۆشەویستیی نێوان ئەو دوو شارە دایە. کارەساتی بوومەلەرزە و پاشان مەرگی کاک ئەبووبەکر، لە راستی دا پێوەندیی عاتفی و خۆشەویستیی ئەم دوو شار و ئەو دوو ناوچە خۆشەویستەی کوردستانی نوێ کردەوە.  

ئەگەر کرماشان لە دێرزەمانەوە بە هەڵکۆڵدراوە مێژوییەکانی بێستوون و ئەفسانەی فەرهاد و شیرین بە ناوبانگە، ئەوە هیچ شار و ناوچەیەکی کوردستان هیندەی بۆکان لە ژێر کارتێکەریی ئەم ئەفسانەیە دا نەبووە. سەرەڕای ناجیرانەتی و دووریی جوگرافیایی دوو ناوچە لە یەکتر، چیرۆکی شیرین و فەرهاد لە ناوچەی بۆکانیش دا بە هەمان شێوەی نەزم و هۆنراوە، چیرۆکێکی ئاشنا بوو. ئەگەرچی بە نەنووسرانەوەی، رەنگە بە داخەوە لە بیرچووبێتەوە و ئیستا نەمابێ. ئەمن بۆخۆم زۆر دێڕی هۆنراوەی شیرین و فەرهادم لە پێشینان بیستبوو. یەکەم جاریش لە کاتی نووسینی "ساڵی کچە هەرمەنی"دا بیرم بۆ کارتێکەریی چیرۆکی شیرینی ئەرمەن چوو وەک یەک لەو فاکتەرانە کە سەد و سی ساڵ لەوە پێش، خەڵکی ناوچەکەی هان دا تا بەهانای عەزیز و فاتمی تازە موسوڵمانەوە بچن و لە دەست دوو دەسەڵاتی تاران و بریتانیا بیانپارێزن. 

جگە لە چیرۆکەکە، لە باری فیزیکیش، رەنگە هیچ ناوچەیەک هیندەی بۆکان، ئیلهامی لە ئەفسانەی بێستوونی کرماشان وەرنەگرتبێ.  هەر لە فەرهادتاشەکانی بی‌بی کەند و سماقانەوە تا پێمەڕەی فەرهادی پاڵ تەرەغە، چەندان چیا و ئەشکەوتی تاشراو و هەڵکۆڵدراوی ناوچەی بۆکان ناوی فەرهادیان بەسەرەوەیە. تا ئاستێک کە فەرهادتاش ناوی ناوچەیەکی بەرینی هەرێمەکەیە. 

بەڵام ترۆپکی خۆشەویستیی بۆکان بۆ کرماشان، بە هۆی حەسەن زیرەک، هونەرمەندی بە ناوبانگی بۆکان و کوردستان بوو. ئەگەر بۆکان و کرماشان هەردوویان کوردستان نەبان، دەکرا بڵێین زیرەک سەفیری بۆکان لە کرماشانە. کرماشانیەکانیش خۆشەویستیی بێ سنووریان بۆ ئەو هونەرمەندە ئەفسانەییەی کوردستان و بۆکان هەبوو و هەیە. بەڵام زیرەک بە گۆرانیی "کرماشان" لە ترۆپکی ئەم پێوەندی و خۆشەویستیەی نێوان ئەو دوو شارە خۆشەویستەدا راوەستاوە. ئەو رەنگە هیچ گۆرانیەکی تازەی خۆی هیندەی "کرماشان" نەگوتبێتەوە و دووپات نەکردبێتەوە. تەنیا ئەو جارانەی کە لە گەڵ گوتنەوەی دا توانیویەتی تۆماریشی بکا و ئەمن لە سەر یوتیوب توانیم گوێیان لێ بگرم، زیاتر لە چوار تۆمارکراوی جیاوازە. بە جیاوازیی موزیکەکانیشیانەوە دیارە کە زیرەک بە میوانی یا ئاوارەیی، لە هەر دوو دیوی ئێران و عێراق، خۆشەویستیی کرماشانی بە گۆرانیی کرماشان لە گەڵ خۆی گێڕاوە. ئەوە سەرەڕای تێکستی پڕ لە هەستی نەتەوەیی ناو گۆرانیەکە لەوانە "شاری جوان و کوردنشینم" یان "کرماشان جێگای ئەژدادم". گەرچی ئێمە زیرەک بە گۆرانیبێژێکی سیاسی نازانین بەڵام گۆرانیی کرماشان داکۆکیی ئاشکران لە کوردستانی و کوردبوونی کرماشان و هەوڵدان بۆ بڕینی چاوی تەماحی بێگانە لە سەر ئەم شارە خۆشەویستە. 

لە کۆتایی دا، هیوا دەخوازین شارەکەمان لە بەڵای سروشت بە دوور و لە دەست داگیرکەر رزگار بێ، بوومەلەرزە و هیچ بەڵایەک روو لەو شارە و هیچ جێگایەکی کوردستان نەکا و لە گەڵ زیرەکی مەزن دەڵێین:

کرماشان شارێکی بەرزە

شارێکی بە نەزم‌و تەرزە

دوور بی تۆ لە بوومەلەرزە

-------------------------
بە هێندێک جیاوازی، لە ژمارە ٧١٥ی رۆژنامەی کوردستان، ئۆرگانی حیزبی دێموکراتی کوردستان دا بڵاو کراوەتەوە