لە سەر کات و شوێنی لە دایکبوونی زەرتۆشت، خاوەنڕایان بۆچوونی جیاوازیان هەیە. بەشێک پێیان وایە ئەو لە باکووری رۆژهەڵاتی ئێران و بە روونی باشووری زەریای "ئاراڵ" لە دایک بووە. بەشێکیش شوێنی ژیانی ئەو بۆ باکووری رۆژئاوای ئێران و بە روونی باشووری گۆلی ورمێ دەگەڕێننەوە. بۆ ساڵی لەدایکبوونیشی لە ٦٠٠ تا ١٢٠٠ ساڵ پێش لە زایین، جیاوازی بۆچوون هەیە.
سەبارەت بە ناوەکەیشی بۆچوونی جۆراوجۆر هەیە. زەرتۆشت، زەردۆشت، زەردەشت، زەرتوشت، ئەشوزەرتۆشت و بە پێی ناوەرۆکی بابەتە ئەوێستاییەکان زەراثوشترا هاتووە. هەروەها مانای جیاوازیش بۆ ئەو ناوە لێکدراوەتەوە. بۆچوونێک پێی واتە لە دوو بەشی "زەرەت" بە مانای زەردو زێڕین و "ئۆشترا" بە واتای وشتر چێ بووە و لە سەر یەک بریتی بووە لە خاوەنی وشتری زەرد. بەشێکیش بەشی دووهەمی وشەکە دەگەڕێننەوە سەر وشەی ئەسترا بە واتای ئەستێرە. خاوەن وشتری زەرد، خاوەن وشتری پیر، خاوەن وشتری ئازا، زێڕین و درەوشاوە وەک زێر، کوڕی ئەستێرە، ئەستێرەی درەوشاوە و رووناکایی زێڕین ئەو بۆچوونە جیاوازانەن کە لە سەر واتای ناوی زەردەشت هەن.
سەرەتا زۆربەی خاوەنڕایان و لێکۆڵەرانی ئایینی زەرتۆشتی، لە سەر ئەوە کۆک بوون کە زەردەشت لە کوردستان لە دایک بووە و دینەکەی لە کوردستان یان بە گوتەی ئەوان لە رۆژئاوای ئێرانەوە سەری هەڵدا. بەڵام دواتر ئەو ڕایە گۆڕدراو بەشێک لە زەرتوشت ناسان باکووری رۆژهەڵاتی ئێران بە مەوتەنی ئەو دەزانن. بنۆسیش ئەوەیە کە زمانی ئاڤێستا لە زمانی دانیشتوانی ئەو هەرێمانە نیزیکترە. ئەگەرچی ئەمن تا ئێستا بەراوەردکاریەکی ئەوتۆم لەم بارەوە نەدیوە.
لە بابەت شوێنی لەدایکبوونی زەرتۆشت، بەش بە حاڵی خۆم زیاتر بۆچوونی کاک سۆران حەمەرەشم بە لاوە پەسندە کە پێی وایە زەرتۆشت لە کوردستان لە دایک بووە بەڵام بانگی خواپەرەستیەکەی لە لایەن خەڵکی ئەو هەرێمەوە پێشوازی لێ نەکراوە. بەڵگەشی بوونی چەمکەکانی پێچەوانەی ئایینی زەردەشتە کە لە ئایینەکانی یارسان، ئێزدی، عەلەوی و دەروزی دا دەبیندرێ. ئەو ئایینانە کە وێدەچێ سەرجەمیان سەر بە یەک بنەماڵەی ئایینی بووبن و بە هۆی هەڵکەوتی جوگرافیایی و هێرشی ئایینی بەهێزی ئیسلام، تووشی لێک دوورکەوتنەوە بوون، لە باوەڕ بە دۆنادۆن و تەناسۆخ، رەتکردنەوەی دوئالیزمی زەرتۆشتی و رێزدانانی هاوکات بۆ رەحمان و شەیتان دا کۆکن. مانەوەو بوون و بەهێزی ئەو ئایینە و لاوازیی ئایینی زەرتۆشتی و ئاسەوارەکانی لە ناو کوردان دا، ئەو بۆچوونە بەهێزتر دەکا. وێڕای ئەوانە ئەمن پێم وایە سەرهەلدانی بیری نوێ، ناتوانێ بە بێ پێشینەو بە بێ پێشخان لە دایک بێ. کوردستان لە جیرانەتیی زلهێزە مێژوییەکانی سۆمەر و بابل و ئاشوور هەڵکەوتوە کە بێگومان ئەوانە لە باری هزریەوە شوێنەواریان بە سەر خەڵکی کورد دا بە جێ هێشتوە. هاوکات زۆر پێش لەو وادەیە کە بۆ لەدایکبوونی زەرتۆشت دیاری کراوە، لە کوردستان دا دەسەڵات و شارستانیەتە مەزنەکانی عیلامی، هیتی، هوریانی، میتانی و ئورارتو هەبوون و یەکەم دەسەڵاتی سیاسی لە ئێرانیش هەر بۆ ئەو ناوچەیە و بۆ دەسەڵاتی ماد/میدەکان دەگەڕێتەوە. لە حاڵێک دا لە باکووری رۆژئاوای ئێران شارستانیەتیەکی ئەوتۆ بۆ ئەو سەردەم تۆمار نەکراوە.
لە بەسەرهاتی زەرتۆشتیش دا ئاماژە بەوە دەکرێ کە بانگی خواپەرەستانەی زەرتۆشت لە نیشتمانی خۆیدا، لە گەڵ دژایەتیی توندی خەڵک بە تایبەت رێبەرانی ئایینی بەرەوڕوو بووە. بۆیەش ناچار بە کۆچ بوو. بوونی زۆرتری ئاسەوارەکانی ئایینی زەرتۆشتی لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران و نەبوون یان کەم بوونی لە بەشەکانی دیکەی کوردستان بە تایبەت لە باکوور، دەتوانێ زیاتر پشتی ئەو بۆچوونە بگرێ. بە واتایەکی دیکە ئەمن لە گەڵ ئەو بۆچوونە کۆکم کە زەرتۆشت لە کوردستانەوە سەری هەڵدا بەڵام لە لایەن نەتەوەکانی دیکەی نیشتەجێی ئێران لەوانە پارس یان پارتەکانەوە بە شێوەی رێژەیی پێشوازی لێ کرا.
ئەمڕۆژانە بیرم لە وشەکانی ئایینی زەردەشت و ئەوێستا دەکردەوە کە ئاخۆ ئەو وشانە تا چەند لە زمانی کوردی نیزیکن و تا چەند دەکرێ لە ناو زمانی ئەمڕۆی کوردی دا واتایان بۆ بدزۆینەوە، کە بەو زانیاریانەی خوارەوە گەیشتم؛
امشاسپندان
ئیمشاسپەندان لە ئایینی زەرتوشتی دا بە دوو واتای "پەسنەکانی ئەهورامەزدا" و "فریشتەکانی ئەهورامەزدا" هاتوە. لە ٦ چەمک یان فریشتە پێکهاتوون کە هەر کامیان پارێزەر و چاوەدێری لایەنێکی مرۆڤ و مرۆڤایەتی دەکەن. لە بابەت پێکهاتە و واتای وشەکە ئاوای بۆ دەچم؛
ئەمشاسپەندان/ئیمشاسپەندان :
ئەمشا/ئیمشا: هەمیشە
سپەند (١): ئەمانەتدار، پارێزەر
ان: نیشانەی کۆ
لە سەر یەک؛ ئەمانەتدارانی هەمیشەیی، ئەمانەتدارانی نەمر، پارێزەرانی تاهەتایی
بێگومان ئەوانەی سووکە ئاشنایەتیەکیان لە گەڵ ئایینی زەردەشتی هەبووبێ، دەزانن کە ئەم ئایینە لە سەر سێ کۆڵەکەی بیری چاک، گوتاری چاک و ئاکاری چاک دامەزراوە یان ئەو سیانە دروشمی سەرەکیی ئەو ئایینەن. ئێستا با بزانین بنەمای ئەو سێ چەمکە لە باری وشەسازی و دارشتنەوە چ پێوەندیەکیان بە زمانی کوردیەوە هەیە:
١- وەهومەنە/ بهمن : پندار نیک
وەهو: وەهـ، بەهـ، بوها،
مەنە: مانا، واتا
وەهومەنە: وەش مانا، مانای باش
بەشی یەکەمی وشەکە واتا "وەهو" یان "وەهۆ" لە زمانی کوردی دا، لەو وشانەدا دەبیندرێ:
وەهـ: وتەی خۆشی، وتەی زۆر پەسند کردن و خۆشی
بوهـ: دارا و دەوڵەمەند
بوها: بە نرخ و گران‌قیمەت
وەها: نرخ، قیمەت
وەها: ئاو و شیناوەرد لە بیاباندا
وەها: زۆر، رادەی زۆر
بوهار: بەهار،وەرزی خۆشی
وەهار: بەهار
بوهیشت: بەهەشت
وەهومەنە یەکەم پەسنی ئاهورامەزدا و یەکێکە لە ئیمشاسپەندان. وەک دەبینین لە سەرجەم وشەکانی سەرەوەدا وەهـ یان شێوە نوێترەکەی واتە "بەهـ" بە مانای زۆر، بە نرخ و باش هەیە. وای بۆ دەچم کە هەر لەو وشەیە، وەش و دواتر باش کەوتبێتەوە.
بەشی دووهەمی وشەکە "مەنە"یە. وەک دەزانین سەرجەم وشەکە بە واتای بیر و ئەندێشەی چاکە و دەبێ رەگی بیر و هزر لەو بەشەدا دەرکەوتبێ. نیزیکترین وشەش بۆ "مەنە" دەتوانێ مانا بێ. ئەگەرچی واتای مانا لەم سەردەمەدا بڕێک لە بیر و هزر جیاوازە.
بە گشتی وەهومەنە کە لە ئاڤێستادا واتای بیری چاکی و هزری بە نرخی هەیە کە فارسەکان کردویانە بە "بەهمەن" و واتای خۆیان بۆ داتاشیوە، لە دوو بەشی "بەها مانا" پێکهاتووە.
٢- ئەشە وەهیشتە / اردیبهشت : گفتار نیک
ئەشە: راستی، ئەشێ، شیان، شیاو
وەهیشتە: وێشتە، وێشتن، وێژتن، گۆتن
= راست وێژی
ئەشە وەهیشتە دووهەم پەسنی ئاهورامەزدایە و یەکێکە لە فریشتەکانی ئەمشاسپەندان. فارسەکان کردویانە بە اردیبەهێشت بێ ئەوەی لە رەگ و بنەوانی وشەکە بزانن. ئەشە وەهیشتە بە واتای گوتاری باش هاتووە. بەڵام ئاخۆ ئەم واتایە لە کوێی ناوەکەدا خۆی حەشار داوە؟
ئەشە: بنەمای کردارەکە "شیان"ە. لە "ئەشێ" دا وشەکە جوانتر خۆ دەردەخا. بە واتای شتێک کە شیاوە. شتێک کە شیاوی ئەوەیە بکرێ، بگوترێ..
وەهیشتە: زیاتر لە رووی واتای سەرجەم وشەکە (گوتاری باش) روون دەبێتەوە کە دەبێ پێوەندی بە گۆتن و قسە کردنەوە هەبێ. ئەوەش شتێک نییە غەیری کرداری "وێشتن" لە زمانی کوردی دا. چاوگی "وێشتن" ئەمڕۆ لە زمانی کوردیش دا بە زۆری بە کار نابردرێ بەڵام وێژ و وێژە و ئەوێژم... گوتەی باوی ناو زمانی کوردی بە تایبەت لە ناوەڕاست و باشووری رۆژهەڵاتی کوردستانە. هەر ئەم کردارەیە کە بە شێوەی نیگەتیڤیش فارسەکان وەریانگرتوە و کردویانە بە چاوگی "نوێشتن/نەوێشتن". واتە شتێک کە ناوێشترێ، دەنووسرێ.
بەو پێیە بنەمای "ئەشە وەهیشتە"، "ئەشێ وێشتە"یە. ئەوەی شیاوی وێشتنە، شیاوی گۆتنە، ئەشێ بوێشترێ، بۆ ئەوە دەبێ بوێشترێ. لە سەر یەک "ئەشێ وێژی".
٣- خشترە ویریە/ شهریور : (کردار نیک)، شهریار دلخواه، شهریار مطلوب، هاوڵاتیی دڵخوازی هەموان
خشترە = گشت + رە: بۆ گشت، بۆ هەموان
ویریە: یار، یاوەر
یار و یاوەری هەموان
"خشترە ویئریە" سێهەم پەسنی ئاهورا مەزدایە. باس لە بە کەلکی بۆ کۆمەڵگا و بۆ مرۆڤەکان دەکا. بە "هاوڵاتیی دڵخوازی هەموان" مانا کراوەتەوە. فارسەکان کردویانە بە "شەهریوەر/شهریور" کە هاوکات یەکێک لە مانگەکانی ساڵە. بەڵام با بزانین زمانی کوردی چۆن وڵامی ئەو واتایەی وشەکە دەداتەوە:
خشترە: لە دوو بەش پێکهاتووە. خشت کە رەنگە خراپ خوێندراوە یان بنەمای وشەی گشت بێ بە مانای هەموو و سەرجەم. ئەم وشەیە بە شێوەی "خشت"یش لە زمانی کوردی دا بە واتایەکی جیاواز هەیە.
خشت: بێ کەم و زیاد، رێک، رێک و پێک
بەشی دووهەمی "خشترە"، ئامرازی پێوەندی "رە"یە بە واتای "لە گەڵ". ئەم ئامرازە بە تایبەت لە زاراوەی کرمانجی دا وەک خۆی ماوە:
"ب مەرە وەرە"
لە سەر یەک "خشترە" بریتی‌یە لە "گشت‌رە" بە واتای لە گەڵ گشت، لە گەڵ هەموان
بەشی دووهەمی وشەکە واتە "ویریە"، دەتوانێ شێوەی کۆنتری وشەی "وێڕا" یان "وێکڕا" بێ بە مانای هاوڕێیەتی و لە گەڵ بوون. بۆ وێنە "دیاکۆ وێڕای من هات". هەروەها بنەمای وشەکانی یار و یاوەر و یارمەتی‌یە. لە سەر یەک دەبێتە "گشت‌رە یار"، "یاری گشت"، "یاری هەموان"، "وێڕای هەموان". هاوڵاتی دڵخوازیش بۆ هەموان ئەو کەسەیە کە یار و یاوەری هەموانە و لە وەختی پێویست دا یارمەتیی خەڵک دەدا. کەواتە مەبەست لە ئاکار و کرداری چاک (کردار نیک) ئەوەیە کە کەس چەندە بۆ کۆمەڵگا بە قازانجە و ئامادەیە یارمەتیی خەڵک بدا.
کەواتە تا ئێرە سێ کۆڵەکەی ئایینی زەردەشتی بەو شێوەیەی خوارەوە لە زمانی کوردی دا ساخ دەبنەوە:
بیری چاک: وەهومەنە، بەها مانا - مانای بە نرخ (پندار نیک - بهمن)
گوتاری چاک: ئەشە وهیشتە - ئەشێ وێشتن - شیاو وێژی (گفتار نیک - اردیبهشت)
کرداری چاک: خشترە ویریە - گشت‌رە وێڕا - وێڕای گشت (کردار نیک - شهریور)
٤- سپەنتەئارمئیتی، سپندارمذ/اسفند:
سپەن: ئەمانەت، پاراستن
سپەن/دار: ئەمانەتدار، پارێزەر
مئیتی/مذ: مەهـ، مەهیتی، مەزنێتی، مەزنایەتی، مەزن (بۆ وێنە "مەهـ لە ماهیدەشت دا)
ئەمانەتداری مەزنایەتی، پارێزەری مەزنایەتی
٥- هئورتات (خرداد)
هئور: هەور
تات: دا یان دادوەر
هەورداد، کەسێ کە هەور دەدا بۆ بارین (نەریتی نوێژە بارانە)
٦- ئامرتات یان مرتات / مرداد
ئامر: نەمر
تات: دا/دادوەر
نەمرداد، کەسێ کە نەمری دەدا
شایەدیش وەک هەورداد، مەڕداد بێ بە مانای فریشتەیەک کە پارێزەری مەڕە بە سەرنجدان بە ژیانی ئاژەڵداری و مەڕداری و گرینگیی مەڕ لە رابردوو دا
٧- سرَوشَه یا سروش : سەر وشە
سەر: سەرەتا، دەسپێک
وشە: وتە، واژە
وشەی دەسپێک کە حەتمەن دەبێ خودا بێ
سَر دیوان : سەردێوان، سەرۆکی دێوەکان
١- اکومن (اَکه مَنه) : دوژمنی وەهومەنە/بهمن، دژ مانا (رەنگە ئەکە/ئەکو بنەمای حەک بێ بۆ دوعا لێ کردن)
٦- زَیریز (زئیری): زەڕ(زیان) رێژ
