ناو لە زمانی ماد و مانا دا

•  آنزی ANZİ  : ئان زا، 

           ئان: ئاناهیتا خوای باران، هەروەها ئینانا خوای ئەوین و شەڕ لە سۆمەری دا
          زی؛ شێوەیەکی کۆنتری ژی، ژیان
           لە سەر یەک: کەسی زادەی ئان، کوڕی ئان

• آماکارAMAKAR : هەمە کارە، خاوەن دەسەڵاتی بێ سنوور
• بونیسا Bunisa: 
• دوروسی DURUSİ: 
• اینسایİNSAY نیشاآ: 
•  سادا SADA : شادا
•  سارئش SAREŞ : سارێژ
• شوما ŞUMA: 
•  آدا ADA: هەدا، خوای با و تۆفان لە ئایینی ئورارتویی
•  آدادانو ADADANU: هەدادان، هەداداوێ، یان رەنگە لە هەداد + ئانو پێکهاتبێ. ئانو لە ئاناهیتا خوای ئاو دا هەیە
• آلابریا ALABRİA:  هەڵبڕاو، ناوچەی تەریک
•  آماماش AMAMAŞ: رەنگە بنەمای ناوی مامەش بێ. مامەش ناوی هۆزێکی گەورەی کوردە لە دەڤەری پیرانشار
• آنازیروکو ANAZİRUKU (به معنی وارث محافظت شده ی ایزد)
•  آکازی AKAZİ: خاکی ژیان
•  آرباک ARBAK (ئاربابا؟): وەزیری ئاستیاگ و فەرماندەی سپا

                                    ئار: ئاگر
                                    باک: بەگ، گەورە، مەزن

• آرمانکو ARMANKU: قەڵایەک لە وڵاتی ماد

                                ئارمان: هەرمان، هەمیشە، نەمر
                                کو: کۆ، کێو
                                کێوی نەمر

• آرتاساری ARTASARİ: نام حاکم ایالت «شوردیر şurdir» 

                                ئارتا: پیرۆز
                                ساری: سەر، رێبەر 

• داناکو DANAKU: ناوچەیەک لە هەرێمی ماد
• دیاکو، دا- یاوکو DAYAKU: دیاکۆ
•  انکور ENKUR: از اسامی اشخاص مرسوم

                        : ئان کوڕ، کوڕی ئان (ئاناهیتا، خوای ئاو)

• شاکنو(ئاشوری): کن شا یان شاکان، جێگری شا لە هەرێمەکان
•  Erisinni: 
•  Ahsheri
• Azu( شێوەکانی دیکەی: Asau، Asu) 
• کێوی کولار
•  ویس‌پتی : سەرۆکی هەرێمی
• دەهیو پەتی: سەرۆکی دێ
•  بل آلی (ناوێک کە ئاشوریەکان بۆ سەربزێوانی ماننایی بە کاریان دەبرد): بەڵا لێ، بەڵا لێدراو؟

شوێن:

• پانزیش:

• آندیا: ئان دێ، دێی خوای "ئان"

• آئوکانه (هەرێم): ئاو کانی

• ایشتارائورا(چۆمێکی بچووک لە ئائوکانە): 

• زاموا: جەموا؟ جەماوا؟

• اوآشدیریکا (کێوێک کە میتاتی حاکمی زیکرتو لە دەست سارگۆن پەنای بۆ برد):

• اوآش دیرمکو (ئاو ئاش..)

• اوئیشدیش (گۆیا نیزیک مەراغە): 

• اوشکایا (ئۆسکو، ئەسکوێ)

• تاروئی-تارماکیس (تەورێز)

• سان-گی-بوتو (ئەیالەتی باکووری گۆلی ورمێ): سەنگی بوت؟ سەنگ بوت، بوتی لە بەرد

• اولخو (شارێک لە باکوری گۆلی ورمێ): خۆی
• ایزیرتا (قەڵای ماننایی): 

• زیبیه (قەڵای ماننایی): زێویە، زێو

• آدامائیت (قەڵای ماننایی): هەداد(خوای با و تۆفان)/ماهیت(مەزن): هەدادی مەزن

• زکیرتو/زیکرتو: 

• تارماکیس (قەڵا/تەورێز)

• کی‌یروری: ئاشور ناسرپاڵ لەو گوندەوە بەرەو زێی گەورە چووە

•  پاردو (=پاردیه، فراهیه): پاردە، شوێنێک کە رەوەزە بەردی هەیە

                                                یان: پڕ دێ، شوێنێک کە لادێ و گوندی زۆرە

•  ایشتایی پار (ایشنار): 
•  ساکتاتوش (شیخ طبق):
• نانزو (نوروز آباد):  
•  ائوکانه (اوگان، ابرگان): ئاو/کانی

                                               یان: ئاو کن، کن ئاو، قەراغ ئاو

• کابانی (کبودین): کابانی یان گابانی، گاوان، گاوانی
•  قوروسوپا (قره جه قبا): قوڕە سۆبە، قوڕ بۆ سازکردنی سۆبەی گڵ

                                             یان: قوڕ و چڵپە، قوڕ و چڵپاو

• راکسی (=لاکسی، کسلان): راکشی، راکشاو، بریتی لە جێگای درێژ و باریک

                                                       یان: رەق جێ، رەقە جێ، جێگای رەق و بەردەڵان

                                                      یان: رێک جێ. شوێنی رێک

• گیم داکریکا (گون دوغدو): گیمداک؟/رێگا
• باروناکا (بارنجق): 
• سی ترا ( سیه دل):  سێ یان سی دار(ە)
•  تاش دامی (تکمه داش): 
•  تسامیا (=چامیان، کارا چمن):  (جەمیان؟)
• سانگی بوتو (مرند، مێورە، محل بوته های انگور): هەنگی(ر) بوتە
• ساردوری خورد (سیداوا): خورد(ورد،شاری بچووک؟)ی ساردوری
•  خورنکو (خانقاه): خورینگ، جێگای شوشتن
•  خاردانیا (خان دیزه): 
• گیزو آرزو (قیزقلعه): گەز و ئارەزو؟
•  شاشزیسا (شکریازی): شا/زیسا، شا/زی/جا، جێی ژیانی شا
• خودورنای علیا و سفلی (شبانلوی علیا و سفلی): 
• اوادنا اونزا (ایری بوجاق): ئاوەدانی..
• آرازو (عذاب): بڵێی ئازار بووبێ؟
• شادیش سی نیا (سید خاجین): شا/دژ/..
•  سیتو آرزو (سویدلی): 
• زیرما (زروان، زارغان): زرمە
• سورزی (کورتی): سورە/زا (سورچی؟)
•  الیادی نیا (ایواوغلو)
•  سورزیالدیو (سولکده): سورچی یاڵ دێو؟
•  آرمونا (آلمالو) : 
• کی ناشتانیا (جایگاه چشمه): کانی/شتانیا؟
•  خارسی / ارسیته کوهی در اراضی ماننا که در مجاورت ناحیهً پارسوا (استان کردستان کنونی) (هەرسین؟)
•  سیگریس (سنە): 
•  باییت آن (خانهً خدا) (ماڵی ئان)
•  بیت باگای : ماڵی بەگ، ماڵی خوا
•  روستای دیریستانو (محل استراحت کاروانها): دێر/سانۆ(حەسانەوە)
•  اوریاکی: ئاور/ئاخ، خاکی ئاور
•  ریمانوتی
•  اُپورئی: ئاو/پڕژی؟ ئاوپڕژێن؟
•  اویادوئه: ئاوی دووە، دوو ئاوان
• بوستیس: وەش/دژ، دژی خۆش، قەڵای خۆش
•  آپساخوتی (به ظاهر به معنی خداوند جادوگری): ئاپسا/خودێ، حەپسا/خودێ، زیندانی خودا
•  پازئواتی (به ظاهر به معنی دارای آب گرم): پەز/ئاواتی، ئاوەدانیی خاوەن پەز

• اوتیران (به ظاهر به معنی دارای آب نیرومند): ئاو/تێران، تێر ئاوان، جێگایەک ئاوی زۆرە

                                                                                        یان: ئاو/دێران، ئاو داشتن

•  آگازی و آمباندا (به ظاهر به معنی جایگاه سردسیر) ما بین الیپی (کرمانشاه) و خوار (کویر نمک)

                                ئاگازی: ئاخا/زی، ئاخی ژیان، خاکی ژیان 

                                   یان: ئاخی سارد، خاکی سارد

                               ئامباندا: ئاو/بەندا، ئاوبەند - یان هەمبەند

محل قبایل اتحادیه ماننا ها در اطراف دریاچهً اورمیه بنا به شواهد و قرائن از این قرار بوده است: 

•  تئورلئ‌یان (به رواڵەت مانای خاوەن دەسەڵات و بنەماڵەی شاکانی ماننا ) در باشووری گۆلی ورمێ لەو شوێنەی کە ئێستا پێی دەڵێن "شاروێران"ی مەهاباد دەژیان

          تئورلی(ژ): دریاز، دارەلەک، لەج (سێ گوندی نیزیک یەک لە دەشتی شاروێرانن)

          وشەکە لە دوو بەش پێک هاتووە: "تئور" کە رەنگە "دەور" بە مانای دەوروبەر یان "دەوار" بێ.

                                                      "ل" کە وێناچێ بە تەنیا بێ وەک لە سێ ناوی "دریاز"، "دارە لەک" و "لەج" یان "لەجێ" دا ماوەتەوە. ئەمەش دەتوانێ             دوو واتای هەبێ. یەکەم "دەور لێژ" بێ بەو واتایە کە هەر سێ دەوری شاروێران شاخ و کێوەو بۆخۆی پێدەشتە. دووهەم دەتوانێ "دەوارلەجێ" بێ بەو               واتایە کە ئەوان کۆچبەر نەبوون و گەرمێن و کوێستانیان نەدەکرد. هەروەها دەتوانێ مانای شوێنێک بێ کە "داری لاس"ی زۆرە. لاس دارێکە کە وەک               سنجو دەچێ. 

          دریاز لای هێرۆدۆت بە "داریوسا" تۆمار کراوە. 

• مسّیئ (بە ڕواڵەت مانای ناوەڕاست) لە دەڤەری میاندواو

                نیزیکتری ناو لەو هۆزە ناوی گوندی "ماسوێ" لە نێوان مەهاباد و نەغەدەیە. 

• دالیان لە تەورێز و دەڤەری "تاڵە رۆ"، تلخە رود

                رەنگە دۆڵەییان بێ. لە دەڤەری مەڵکەندی سەر بە مەراغە، ناوچەی "گاودۆڵ" و شارەدێیەکیش هەر بەم ناوە                       هەیە کە بە دوور نییە ناوی خۆی لەم هۆزە وەرگرتبێ. 

• سونبی ئیان لە گەڵ سندوس و نەغەدە رێک دێتەوە: سوندوس، سندوس

ماکی "سون" کە لە ناوی "ئوللوسونو"ش دا هەیە، بەو مانایانەی خوارەوە هاتوە

- مەدح و پێداهەڵگوتن؛ بەو مانایە دەتوانێ سونبێژ یان سونبێژیان بێ بە مانای شایەر و سەناگۆ. رەنگە وشەکە بنەمای "سوند" یان "سوێند" بێ کە ئەوەش هەر لە مەدح و سەنای خواوە هاتوە. ئەگەر ئەو بۆچوونە راست بێ، ئەوە ئەم تایفەیە ئەرکی پێشەوای ئایینیان لە سەر بووەو بەوەش سندوس لە بنەڕەت دا "سوندوێژ/سوێند وێژ" بووە. 

- سن، بەڵای گەنم

- ریخ و شیاکە

- ساوین (تێهەڵ‌سوون)

• کوموردیان لە رۆژهەڵاتی شاری میاندواوی ئێستا دەژیان

: وای بۆ دەچم گامەردیان یان گامێردیان بووبێ بە مانای پیاوانی گەورە و بە هەیبەت یان پیاوانی گا وەک گیاندارێکی جێگای رێز. رەنگە ناوی جامەرد (ئاواییەک لە فەیزوڵڵابەگیی بۆکان و نیزیک قەڵایچی) پاشماوەی ئەم ناوە بێ. 

گا لە ئایینیی میترایی دا پیرۆز بووە. بۆیەش ئەگەر ئەو ناوە لە بنەڕەتدا "گا مێهردیان" بێ، سەیر نییە. 

لە ئاڤێستا دا زەردەشت شکایەت لە سێ هۆز دەکا کە بەرەوڕووی بوونەتەوەو یەکیان هۆزی "کاوی"یە.

شارەکان

• ایزیرتو (پایتخت آن): قصبات حسنلو، خلیفان
•  خارونا : شاه قلعه وکلانه (قەڵادزێ)
• شودور (شیمری خادیری منابع اورارتویی): محمدیار کە محەممەد لە جێی شیمر داندراوە
•  بشتو: قەڵایەک نیزیک دیواندەرە
• کارالا: 
• کاربیتو به معنی مبارک: سەڵەواتاوای سنە
• باروتا و کوهی به نام آرسیتا (هارشی): بایدر و چل چەمەی سەقز
•  بین میانه و تبریز از قلاع و شهرکهای:
•  سوکا (سیسان):
•  بالا (اوجان): باڵا، سەروو
•  آبی تینکا (بستان آباد): تەنکاو، ئاوی تەنک
•  شوان داخول (شبلّی): شوانە دۆڵ، شوان داوەڵ یان شوان دەهۆڵ
•  دوردوکا، دور دوکّا (دوزدوزان): 
•  مسی (به اوستایی مئیذیه یعنی میانه): مەزی، مەزن
• ---------------------------
• لە هەرێمی پارسوا:
•  گیزیل بوندا (قزل اوزن): گوزەر بەند، جێی پەڕینەوە، یان بە پێچەوانە گوزەر بەستراو
• زیزی (چیچکۆ) : 
•  آپپار (پاپالە)
• زالا (چالاب): چاڵاو (ز بە چ نووسراوە)
•  کیت پات (گنبد): کیت (کەد،ماڵ)، پات(تەخت)
• سیبار (سهرورد) :سێبەر، نیسێ یان سێ بەرد
•  ساگ بیت (سجاس): ساج ماڵ
• پوری (آب پارە): پڕی، پڕ ئاو، پڕاو
• سی تو آریا (شاتی راراگا -ئورارتو)، (شریف آباد):

 http://anahetar.blogfa.com/post-175.aspx

لە هەرێمی کیشەسو Kišessu:

•  بیت ساگبات
• بیت خیرمامی
•  بیت اومارگی
• دژی خارخوبارا
• کیلامباتی 
• آرمانگو

لە هەرێمی ساپاردا (Saparda) 

• قەڵای کیلمان (کولومان)

ناوچەکان (ئاشووری: ناژە)

ناژە: ناچە، ناوچە

• سوریکاش (سقّز و بانە؟): سوورە کەژ؟، بوونی سوورکێو، سوورێن، سوورەبان و... لە ناوچەی بانە سەرنج راکێشن. بە دوور نییە سوریکاش هەمان سوورکێو بێ.
•  مسّئی (سەرووی چۆمی جەغەتو؛ بیجاڕ، دیواندەرە و تیکاب): مەزی، مەزن
•  اوئیشدیش (رۆژهەڵاتی گۆلی ورمێ - مەراغە): ئاو/هاژە/تیژ ، ئاوێک کە هاژەی زۆرە
• زیکیرتو: میانە
• اندیه: رۆژهەڵاتی میانە بەرەو دەریای خەزەر
• آرسیانشی: 
• ارشته-یان: 
• ئالابریا: حەڵەب رێگا؟ حەڵەب رێ؟ رێی حەڵەب؟
• گیلزان: گڵەجان یان گەلی زان
• ئاندیا: هەنداوێ؟
• کیشه سو: کەژ هەڵچو؟
• زاموآ (باکووری سلێمانیی ئێستا): جەماوا، جەم بوون، جێی کۆبوونەوەی زۆر
• پارسوآ (ناحیه بالای دیاله و دژی داشت به نام نیکور):  پەراسو، ناوچەی تەنیشت یان پارساوا(شارەدێیەک لە نیزیک ئەردەوێڵ)
• مادای (در پایین کیشه سو و در مسیر قزل اوزن و در گذشته دیائوکو بر آن پادشاهی می کرد): 
• ساپاردا (که پیش از آن بخشی از ناحیه خارخار بود و به احتمال در جنوب خط زنجان تا قزوین قرار داشت): سپاردە، پارێزراو
• خارخار (که مرکز آن دژی بود به همین نام و در غرب همدان کنونی واقع بود)، «بیت کاری» (همدان کنونی): خوڕخوڕە
• آراپخا (که مرکز آن دژ آراپخا بود - کرکوک کنونی - و در گذشته بخشی از نامار بود در در ناحیه جنوب خاوری دره دیاله قرار داشت)
• بیت همبان (در باختر کرمانشاه کنونی): ماڵی دێوان (هومبە لە گیلگەمێش دا دێوێکە و لە کوردەواریش دا بۆ کەسی قەڵەو و زل دەگۆترێ)
• «کارکاشی» (بیت کاری= ماڵی کۆچبەران نیزیک هەمەدان): 
• «سیبار» در ناحیه زنجان : سێبەر یان سێبەرد
• دژ «اوشیشا»: 
• دژ «کیلمان»: 
• «گردنه ساپاردا» : سپاردە، پارێزراو
• «سی سیرتو» (دژ خارخاریان در مرز عیلام): 
• شوبریا لە لای ئەرمەنستان: شوب/رێگا
• «اوراش» قەڵای گیزیل بوندا
• گردنه بونائیس لە خاکی زاموآ

ناوچەکانی نیزیک لە زاموای باشوور ( پارسوآ)

• هەرێمی موساسینا ... ناوەندەکەی دژی بوناسی یا بونائیس ...
• هەرێمی کی‌یرتیارا ... ناوەندەکەی قەڵای لاربوسا
• هەرێمی کیّروری ... ناوەندەکەی دژی بارا (بارو، دژ)
• هەرێمی سابینا ... ناوەندەکەی دژی خودون ...

ناوچەکان لە  زاموآ

•  کیرّوری
•  سمسی
•  سیمره
• اولمانیا
• آداعوش
• خارگا
•  خارماسا
•  لاربوسا
• وڵاتی گیلزان

قەڵا و گوندەکانی دیکە:

• قلعه آمارو
• قلعه پارسیندو^[۸]
• قلعه ایریتو
• قلعه سوریتو
• قلعه خارتیش
• دهکدهٔ اوزه
• دهکدهٔ بیرتو
• دهکدهٔ لالاگا
• دهکدهٔ بارا
• دهکدهٔ دور- لولومه
• دهکدهٔ بی‌نوسا ( بوناسی )

باروئاتا (بیت باروآ) لە جیرانەتیی پارسوا و نیزیک لە عیلام

• مرعوبیشتو»
• «آرکودو
• بوشتو
• النزاس (النزاش، النزیاش)
•  سی‌سیرتو
• کولومان (کولمان، کیلمان)

هۆزەکان: 

• ماننا: مانن (مانا-نیه بای بە زمانی ئەکەدی) 
• ماننا: مآت-ماننایی (ئاشوری، واتە هۆزەکانی ماننا)
• ته-اورلیان: لە ناوچەی شاروێرانی ئێستا نیشتەجێ بوون.
• تئورلی(ژ): دریاز، دارەلەک، لەج (سێ گوندی نیزیک یەک لە دەشتی شاروێرانن)  وشەکە لە دوو بەش پێک هاتووە: "تئور" کە رەنگە "دەور" بە مانای دەوروبەر یان "دەوار" بێ.

                                                      "ل" کە وێناچێ بە تەنیا بێ وەک لە سێ ناوی "دریاز"، "دارە لەک" و "لەج" یان "لەجێ" دا ماوەتەوە. ئەمەش دەتوانێ دوو واتای هەبێ. یەکەم "دەور لێژ" بێ بەو واتایە کە هەر سێ دەوری شاروێران شاخ و کێوەو بۆخۆی پێدەشتە. دووهەم دەتوانێ "دەوارلەجێ" بێ بەو واتایە کە ئەوان کۆچبەر نەبوون و گەرمێن و کوێستانیان نەدەکرد. هەروەها دەتوانێ مانای شوێنێک بێ کە "داری لاس"ی زۆرە. لاس دارێکە کە وەک سنجو دەچێ. 

دریاز لای هێرۆدۆت بە "داریوسا" تۆمار کراوە. 

مِسّیان: 

• دالی-ییان: دەرەیی، ئەوانەی لە دۆڵ و دەرە دا دەژین
• سونبی-ییان: سوند بێژی
• کوموردیان: گا مەردیان یان گا مێردیان (گوندی جامەرد لە ناوچەی فەیزوڵڵابەگیی بۆکان)
•  بوسیان: 
•  ستروخاتی:
• بودی (بودو:
• آریزانتی، ئاریازەنتا:
•  مغ:
• پارتاکان یا پارتاکانی:
• ساگارتی (زاکروتی، ساگرتی)؛ لە سەرچاوەکانی یونانی دا وەک کەمەند هاوێژان یان نیشتمانی کەمەند هاوێژان هاتوە. بەوەش وێدەچێ وشەکە لە دوو بەشی "زێ" واتە زێی کەمان و گرتی لە کرداری گرتن پێکهاتبێ. لە سەر یەک؛ زێ گرتی، زێ گرتو
• مسی، میسسی، می‌سیاندا
• «زالیتپیان» لە پارسوا

• ایللی لیان
•  ناکّابیان
•  دونی‌ئیان
•  بیلی‌یان
•  بانی‌تیان
•  سانگیلیان
•  بودی‌ئیان 
•  دانیشتوانی گوندی بابلیی نرگال ایلو اینا ماتی

• gilzan : گڵەجان، شوێنێک کە گڵی سووری هەیە بۆ سازکردنی کوپە و دەفری گڵی، یان گەلی زان (گوندی گه‌لاز(گه‌لازان) سه‌ر به‌ ناوچه‌ی شنۆ، گەلی ئازا(ان)، گەلی ئازایان - رەحیم شنۆیی مەحمودزادە)
•  هەڵبڕاو، ناوچەی تەریک کەوتەallabria
•  مەزی، مەزنmessi
•  واتا، مانا، بیر manna
•  پەراسو، شوێنێک کە کەوتۆتە تەنیشتەوە parsua
•   هۆش دژ یان خۆش دژuishdish
•  گوندی قازلیان لە ناوچەی بۆکانم وەبیر دێنێتەوە gizilbunda
• هەنداوێ، گوندێک لە ناوچەی خانێ لەم ناوە نیزیکە  andia 
•  زیکیرتو: شوێنی زیکر(ئەگەرچی زیکر بە وشەیەکی عەرەبی دەناسرێ بەڵام رەنگە زۆر زووتر لە سۆمەری یان ئارامی وەرگیرابێ)، یان جێگرتو 
• سانگی بوتو: سەنگ بوت، ئەوانەی بوتیان لە سەنگە، بوت بەرد
• puluadi
• زیپیه (ایزیپیه ازیپنا)  زێویەی ئێستا لە نیزیک سەقز
•  آرماثیت : ئارمردەی بانە وەبیر دەخاتەوە
• Farnah (= فر)
• ؛ Paradayda (= پردیس)؛ پەرە دان، پەرە پێدان
• Vazraka (= بزرگ)؛
•  Vispa (= همه)؛
•  Spaka (= سگ)؛
•  Mitra (= مهر)؛
•  Xshayathia (= شاه)]: "خ" وەک زیادە دەنوێنێ و وشەکە وێدەچێ "شایەتی" بێ. شایەدیش X نیشانەی گەورەیی و خاوەنداریی شا بێ. خوا شایەتی، شایەک کە لە جێی خودایە، شایەک کە وەک خودایە

پەرستگا:

• Mazdakku: مەزداخو، مەزداخوا، مەزندە خوا، خوا مەزن
• Bagparna: خوای باڵدار
• Auraparnu : ئاگری پەڕدار، ئاگری باڵدار
• Artasiraru: ئەرتاسیرارو، ئەرتاچراڕوو، چراڕووی پیرۆز
• Bagdatti بەگ + داتی : یاسای خودایی یان خودا داوە (گوندی "ئیسکی بەغدا" لە ناوچەی بۆکان لەم ناوە نیزیکە. وێدەچێ "ئیستی بەغدا" بێ بە مانای شوێنی وەستان و وچانی بەگدا)
• Bagmashda : بەگ موژدە، موژدەی خودا

شا:

• اولوسونو/اولسنو: هەڵەسوون، ئەوەی جاری دووهەم سەر هەڵدەداتەوە  (ناوەکە، ناوچەی "ئاڵەشین"ی بۆکان بیر دەخاتەوە)،  
• متاتی (حاکمی زیکرتو و ئائوکانە): 
• بویهمر (Boehmer: 
• ملیکیشویلی (Melikishvili): 
• دیاکو (Daiukku): 
• بگداتی (Bagdatti) : بەگ داتی
• اودکی (Udaki): 
•  آزا (Azā):  ئازا
• اوپو/اپو لە گیلزان: ئاپۆ
• ئاوآلکی لە ماننا (ئیزیرتۆ): ئاواڵی کەی(کەی کاووس، کەی قوباد..)
• شولوسونو لە هارونا: 
• آرتاسارو لە شوردورا: 
• نیک دیارا  (یا میکتیارا) لە ئایدا(زاموآ):
• تلوسینا لە ئاندیا: 
• بەگداتی لە اوئیش دیش
• متاتی لە زیکیرتو
• ئێرانزو: ئاران زێ، ئەو کەسەی لە گەرمێن لەدایک بووە یان گەرمێنی لە سەر زێ (زاب) هەڵکەوتوە. بەشی دووهەمی وشەکە واتە "زوو" دەتوانێ زێو بێ و ئەگەر ئەو بۆچوونەش دروست بێ ئەوە ناوەکە لە بنەڕەتدا دەکرێ ئارانزێو بووبێ بە مانای کەسێک کە زێوی لێ ئاڵاوە، زێوی پێوەیە، ئاڵانزێو. 
• «خشتریتی» گەورەی گوندی «کارکاشی» (بیت کاری= ماڵی کۆچبەران نیزیک هەمەدان)
• مامی تیارشو» گەورەی هەرێمی مادای
• «دوساننی» گەورەی هەرێمی ساپاردا
• «نابوریمانی» سەرۆکی هەرێمی پارسوآ 
• «ایشپاکای» سەرۆکی سەکاکان
• «پارتاتوآ» (پروتوتی): سەرۆکی دووهەمی سەکاکان
• "مادی يس" سەرۆکی دواتری سەکاکان
• « آبدادانا»: 
• ديوکس (دياکو )
•  فرورتيس، فرااورت، (فرورتیش) : فرە خورت، زۆر بە هێز
• خشتریته: 
• هووخشتره (کیاکسار)(کیخسرو): خوا گشت رە، گەورەی هەموان
• ایشتوویگو، ایختویگو ( آستياگ، ...): ئاشتی خوو
• گارپاگا فەرماندەی ئەرتەشی ئشتەویخۆ: 
• «پیریشاتی» شای گیزیل بوندا
• «شارسینا» پادشای «گیلزان»
• «اِنگور»: یەکی دیکە لە رێبەرانی گیزیل بوندا
• «هاناسیروکا» لە ساگ بیتۆ کە هەرێمی مادەکان بوو
• «مون-سو-آرتا»، فرمانرەوای «آرازیاش»
• نورآداد: ناسراو به ناسی‌کو، سەرۆکی بەشی داگارا لە زاموآی ناوخۆ ( ماننا )
• آمکا ....... ناوەندی قەڵای زامرو (لە پارسوا
• آمّالی ....... ناوەندی دژ آراشتوا (لە پارسوا)
• مسو ....... ناوەندی دژی ئاتلیل (لە پارسوا)
• متاتی حاکمی زیکرتو (میانە)
• بگداتو حاکمی ئوئیشدیش(مەراغە)
•  تلوسینا - حاکمی ئاندیا (ئەم سیانە دژی ئازای کوڕی ئیرانزو یەکیان گرت)
• «دالتا» یان تالتا لە ئێللی پی
• «نیبه» کوڕی دالتا

ماد - دیاکۆ لە ویکیپێدیاوە:

دیاکو یا دیااُکو بنیان‌گذار حکومت ماد بود. نام وی در منابع گوناگون، به صورت‌های مختلفی ذکر شده‌است؛ هرودوت نام وی را به صورت «دِیوکِس» نوشته، در متون آشوری Da-a-a-uk-ku و در عیلامی به صورت Da-a-(hi-)(ú-)uk-ka و Da-a-ya-u(k)-ka ضبط شده‌است. نام دیاکو برگرفته از واژهٔ ایرانی-Dahyu-ka است و اسم مصغر واژهٔ -dahyu به‌معنی سرزمین است.^[۴۷]
فْرَوَرتی،  فرَوَرتیش (فارسی باستان: فْرَوَرتی، اوستایی: فْرَوَشی، یونانی: فرااُرتِس، بابلی: پَرومَرتیش، عیلامی پیرومَرتیش)^[۶۲] دومین شاه ماد بود. به گفتهٔ هرودوت فرورتیش پسر دیاکو بود و قبایل مادی را متّحد و به یک کشور تبدیل کرد
اوُوَخْشَترَ،  هووخشتره (پارسی باستان: ^hUvaxšatara، اکدی: ^mÚ-ak-sa-tar و ^mUk-sa-tar، عیلامی: ^mÚ-ak-sa-tar, ^mUk-sa-tar و ^mÚ-ma-ku-iš-tar، فریگی باستان:Ksuwaksaros، یونانی: Kyaxárēs)^[۷۱] 
 اَرشْتْی‌وَییگَ، ایشتوویگو آخرین پادشاه ماد بود که از سال ۵۸۵ تا ۵۵۰ پیش از میلاد حکومت کرد.^[۸۲] نام وی در منابع یونانی Astuágē و Astuígas یا Astuigâs ذکرشده و در منابع بابلی، Iš-tu-me-gu نوشته شده‌است. امروزه تصور رایج بر این است که این نام‌ها برگرفته از واژهٔ Ṛšti-vaiga در پارسی باستان به‌معنای «نیزه‌گردان» است. شکل رایج این نام در زبان یونانی، وضوحاً تصحیف از ریشهٔ پارسی آن است. این نام در زبان ایلامی، چند بار در لوحه‌های باروی تخت جمشید به‌صورت Iš-ti-/Ir-iš-ti-man-ka نوشته شده است که وابسته بودن آن‌ها به نام آستیاگ، مورد مناقشه است. ایشتوویگو در کتب تاریخی به آستیاگ معروف است.
شیدیرپَرنَ،
 تَخمَ‌سپادَ

شوێن: 

در زبان فارسی باستان «هَمگمَتانَ» ،^[۳۶] در ایلامی «اَگ-مَ-دَ-نَ» و در زبان اکدی «اَ-گَ-مَ-تَ-نُ» در زبان یونانی «اِکباتانا، اِگباتانا» در زبان لاتین «اکباتانا، اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم» در زبان آرامی «اَحمِتَ»، در زبان ارمنی «اَحمَتَن، هَمَتَن، اِکبَتَن» و در زبان فارسی میانه «هَمَدان»

1. /tsv/ ایرانی> sp مادی (مانند sp اوستایی در مقابل s پارسی باستان):^[۱۰۶]
   1. spaka مادی (یعنی سگ).
   2. aspa مادی (یعنی اسب).
   3. vispa مادی (یعنی همه، پارسی باستان visa، اوستایی vīspa، هندو ایرانی ṵíćṷa> ودایی víśva؛ از جمله در مادی (وامواژه پارسی باستان) به صورت vispa-zana یعنی «دارای همه نژادها» در مقابل visa-dana پارسی باستان) و vispa-dahyu مادی (یعنی (دروازه) همه ملت‌ها) در مقابل پارسی باستان visa-dahyu پارسی باستان. مورد آخر توسط هرودوت بیان شده است.
2. /dz/ ایرانی> z مادی است (مانند z اوستایی در مقابل d پارسی باستان):^[۱۰۷]
   1. عبارت zana (یعنی نژاد،dana پارسی باستان، jána هندوایرانی jána ودایی) آشکارا مادی است، چرا که در ترکیب vispa-zana آمده است.
3. /ts/ ایرانی> s مادی (مانند s اوستایی در برابر ủ پارسی باستان):^[۱۰۸]
   1. کلمه suxra(یعنی «درخشان، روشن، سرخ) نام شخصی است (پارسی باستان θuxra، اوستایی suxra، هندوایرانی ćukrá> ودایی śukrá) که به علت وجود جفت‌های معادل مادی است.
4. /θr/ ایرانی> ůr مادی (مانند ůr اوستایی در برابر ç فارسی باستان) :^[۱۰۹]
   1. čiůra مادی «چهر، نژاد» (= čiça فارسی باستان، čiůra اوستایی) در نام خاص čiůra-taxma در برابر čiçantaxma فارسی باستان
   2. xšaůra مادی «شهریاری» (= xšaça فارسی باستان، xšaůra اوستایی، kšatrá هندوایرانی -> kșatrá ودایی)، از جمله در نام xšaůr-ita خاص یکی از مادها در DBe6 مادی است که به علت وجود جفت‌های معادل و به ویژه به علت بافت مادی.

دیگر ویژگی بارز زبان مادی با این شیوه به خوبی دریافتنی نیست: hv ایرانی> f مادی همانند havarnah ایرانی (xvarənah اوستایی) farnah مادی «فر» (که از سده‌های نهم و هشتم پیش از میلاد در نام اشخاص دیده شده است)، به تازگی کاملاً مادی بودن آن مردود دانسته شده یا اینکه باید تحت یکی از گویش‌های گوناگون مادی به شمار آید. مایرهوفر، تنها تعدادی واژه در زمینه اصطلاحات حقوقی، سپاهی‌گری و نام‌های خاص از قلمرو پادشاهی هخامنشی را مادی دانسته است. در عین حال اشمیت بر برخی از آنها تردید دارد، برای مثال، xšāyaθiya به معنی شاه، دارای /θiy/ (به جای /ti/ ایرانی> /šiy/ پارسی باستان) نیست، بلکه بیشتر thii هندوایرانی> /θiy/ پارسی باستان است و بنابراین لزوماً نباید مادی شمرده شود.^[۱۱۰]

اینکه تا چه اندازه، واژه‌ها و به ویژه نام‌جای‌هایی را (که داده‌های ریشه شناختی آنها را به درستی از لحاظ معنایی و منطقی پذیرفت) که در روایات فرعی یونانی، ایلامی، بابلی و غیره دوران هخامنشی ثبت شده‌اند، تنها بر پایه معیارهای زبانی از جمله sp، z مادی و مانند آن می‌توان به طور قطع مادی دانست، مطلبی است که باید در جزئیات آن تصمیم گیری شود. در این میان نام‌های پادشاهان محلی ماد از زاگرس و جای نام‌های مربوطه که در منابع آشوری از زمان شلمنصر سوم (میانه سده نهم پ. م) ذکر شده، استثنا است.^[۱۱۱]

لغاتی که در متون یونانی انعکاس یافته است:^[۱۱۲]

مادی	انعکاس در متن یونانی	توضیح
Dahyuka	Δηιόκηζ	نخستین پادشاه ماد
Fravarti	ΦραόρΊης	دومین پادشاه ماد و نام یک شورشی مادی در کتیبه بیستون
Huvaxštra	κναζάρης	سومین پادشاه ماد
uštivaiga	Άστνάγης	چهارمین و آخرین پادشاه ماد

در کتیبه‌های پارسی باستان واژه‌هایی دیده می‌شوند که بر خلاف قواعد آوایی پارسی باستان است، که این واژه‌ها را باید مادی دانست:^[۱۱۳]

مادی	پارسی باستان	معنی
aspa	asa	سگ
zana	dana	نژاد
xšāça	xšāθra	شاه
vispa	visa	همه
zūrah	dūrah	فریب، بدی
vazṛka	vadṛka	بزرگ
pati-zbay	pati-zay	اعلام کردن
hufrasta	hufrašta	خوب مواخذه شده
vinasta	vinšta	تباهی، آسیب

تێکستی سەر بەردەنووسراوەکەی قەڵایچیی بۆکان

هەر کەسێ ئەم بەردەنووسراوە لابەرێ
لە شەڕدا بێ یان بە ئاشتی
هەر چی بەڵای سەر دنیایە
بە سەر وڵاتی‌ ئەو شایەدا ببارێ و 

لە خۆی نەبینێ چ خێر و بێرە

بکەوێتە بەر نەفرەتی خودایان و
لۆمەی خاڵدی لە سەر بێ
کە ئەوەتانێ ماڵی لە "زێتێر"ە
حەوت مانگای تازە زاو
شیر بە گوێلکێکی بدەن‌و
بە هەموان نەیکەنەوە تێرە
حەوت ژن نان بە تەندوورێکیەوە بدەن‌و
لێی دەرنەهێنن تاقە یەک کوللێرە
دووکەڵی ئاورو دەنگی ئاش بە وڵاتی‌دا نەگەڕێ‌ و
خاکی ببێ بە شۆرەکات و گڵە سوێرە
ئەو شایەی لە سەر ئەم بەردەنووسراوە بنووسێتەوە دێڕە
"هەدا(د)" و "خاڵدی" تەختی لێ وەرگەڕێنن‌و
هەداد وڵاتی پڕ کا لە تۆفان و باهۆڕە

هەتەرێ مەتەرێ ، هەلاوە مەلاوه

دەستم بە سەرچاوەیەکی تایبەت بە نەریت و دابەکانی نەورۆز لە کوردەواری‌دا رانەگەیشت بەڵام پشتبەستو بە بیری منداڵیم، یەکێک لە یاریەکانی نەورۆزانمان، "هەتەرێ و مەتەرێ" بوو. مناڵان بۆ داواکردنی نەورۆزانە لە ماڵان و لە گەورەکان، چەند جۆر هۆنراوەی مناڵانەیان هەبوو کە یەک لەوانە "هەتەرێ مەتەرێ" بوو؛

هـــــــــــــــــــــەتەرێ مەتەرێ

شتێکمان بۆ بخەنە بن چەپەرێ

 

یان

هـــــــــــــــــــــەتەرێ مەتەرێ

شتێکمان بۆ باوێنە بن چەپەرێ

 

یان

هــــەتەرێ مـــەتەرێ

نەورۆزە وەرنە دەرێ

نەورۆزانەمــان دەرێ

 

یان

هەتەرێ و مــــــــــــــــەتەرێ

 سەری ئاواڵم بە قوونی کەرێ

 شتێکم بۆ باوێنە بەر چەپەرێ

 

ئەوانەی سەرەوە جۆرەکانی ئەو تێکستە منداڵانەیە کە ئەمن لە بیرم ماوە. رەنگە بە درێژایی زەمان تێکستەکە ئاڵوگۆڕی بەسەردا هاتبێ و هێندێک جار لەوە درێژتر بووبێ. بەڵام ئەوەی کە لە هەمواندا وەک خۆی ماوەتەوە دوو وشەی "هەتەرێ" و "مەتەرێ"یە. دوو وشە کە هیندە باو و هیندە لە سەر زاران سووک و خۆشن، رەنگە کەم کەس بیری لە مانایان کردبێتەوە. بەڵام بۆ من پرسیارن و لە بیرکردنەوەیەکیش دا هاتمە سەر ئەو باوەڕە کە نەریتەکە و وشەکەش رەگی لە ئایینی کۆنی کوردان واتە میترائیسم دایە.

 

بە پێچەوانەی ئەوەی کە دەگۆترێ، زەرتۆشتیش وەک زۆربەی ئەو پێغەمبەرانەی لە ناو خەڵکانی دانیشتوی کوردستانەوە سەریان هەڵدا، لە ناو هۆز و نەتەوەکەی خۆی‌دا پێشوازی لێ نەکرا. ریها (روحا، ئورفا) بە شاری پێغەمبەران ناسراوە. پێغەمبەران گەلێک جار لە کوردستانەوە هەوڵیان دا جێگەو پێگەیەک بۆ خۆیان بکەنەوە بەڵام کوردەکان هەر وەک ئێستا، لە سەر ئایین رژد بوون و بە ئاسانی ئامادە نەبوون ئایینێکی نوێ وەرگرن. ئیبراهیم کورەی ئاگری بۆ نێڵ درا و ناچار بوو لە ئورفاوە هەڵوەدا بێ و بە واتایەک لە دەشتی عەرەبستان گیرسایەوە. زەرتوشتیش هەر بەو شێوەیە شار بەدەر کرا و رووی لە خەڵک و زێدی خۆی تارێندرا. بۆخۆی دەڵێ کە "کاوی"ەکان، "کەرپان"ەکان و "ئوسیج"ەکان وەک پێشەوایانی ئایینی بەرەوڕووی بوونەوەو شاربەدەریان کرد.

 

نیشانەکانیش لە کوردستان ئەوەمان پێ ناڵێن کە زەردەشت و ئایینەکەی پێگەیەکی هەراوی لە ناو خەڵکی کوردستان‌دا هەبووبێ. تەنانەت ئەگەر ئاورگەکانیش تایبەت بە ئایینی زەردەشتی بزانین، دەبینین کە تەنیا لە بەشی رۆژهەڵات و تا رادەیەک باشووری کوردستاندا شوێنەواریان هەبووە و تا بەرەو باکوورتر هەڵکشێین، ئاسەواریان کەمتر دەبێ و تەنانەت جوقەواریان لێ دەبڕێ. بەرامبەر بەوە شوێنەواری ئایینی میترایی و میترائیسم لە کوردستاندا گەلێک زیاترە. ئەو ئایینانەش کە لە سەردەمە کەوناراکانەوە تا ئەمڕۆ کەم و زۆر لە کوردستاندا درێژە بە ژیانی خۆیان دەدەن، نیزیکایەتیەکی کەمتریان لە زەردەشتی و خزمایەتی زیاتریان لە گەڵ میترائیسم هەیە. بەوەش پێم وایە ئایینی کوردان پێش لە ئیسلام، میترائیسم بووە. کە باسیش بێتە سەر نەورۆز و داب و نەریتەکانی، ئەوا زۆربەیان لە گەڵ ئەم ئایینە تەبان و یەک دەگرنەوە. بۆ وێنە گرینگی خۆر یان رۆژ لە ئایینی میترائیسم و دەرکەوتنی خۆر لە نەورۆز یان نەورووژ دا، تەنانەت گرینگیی ئاگر کە زەردەشت لە میترائیسمەوە وەریگرت، سفرەی حەوسین و گرینگی ژمارەی حەوت لە حەوت نهۆمی ئاسمان و حەوت پلەی ئایینی لە میتراییدا، حەوت جار شوشتنەوە بۆ پاک بوونەوە(هەفتاو، حەوتاو)، حەوت رۆژی هەفتە و.. نیشانەکانی ئایینی میترایین کە لە کوردستان‌دا بە لێشاو ماونەتەوە.

 

بێمەوە سەر باسی "هەتەرێ مەتەرێ" و پێوەندی ئەم دوو وشەیە بە ئایینی میترا کە ئایینی کۆنی دانیشتوانی زنجیرە کێوەکانی زاگرۆس بووە. لەم هۆنراوەیەدا مناڵ هەواڵێکی خۆش بە بەردەنگەکەی دەدا و بەرامبەر بە گەیاندنی ئەم هەواڵە خۆشەش داوای مزگێنی لێ دەکا. ئەوەش ناتوانێ شتێک بێ بەدەر لە دیاردەی دەرکەوتنی خۆر پاش زستانی درێژ و سەخڵەت. بۆیەش من پێم وایە هۆنراوەکە لە بنەڕەتدا ئاوا بووە: 

 

هاتە ڕێ مـــــــــــــــــــــــەتەرێ

شتێکمان بۆ باوێنە بن چەپەرێ

 

یان

هاتە دەرێ مـــــــــــــــــــەتەرێ

شتێکمان بۆ باوێنە بن چەپەرێ

 

نیشانەی مەتەر/مێهر/مێر/میترا لە ئایینی میترائیسم دا خۆرە. تا ئاستێک کە پێرەوانی ئەم ئایینە بە خۆرپەرست ناودێر کراون.

 

رەنگە ئەم بۆچوونە لە تێکستی "هەلاوە مەلاوە"شدا خۆی مەڵاس دابێ:

هـــەراوە، مـــــــــــــەهراوە

بەشـــی من لەو ماڵەدا ماوە

شتێکمان بۆ باوێنە بن تاوە

خوایە کچتان بە بووک بێ‌و

کــــــــــــورتان ببێ بە زاوا

 

 هەراو واتە کرانەوە و فرەیی کە ئەوەش لە نەورۆز و هاتنی وەرزی بەهار دا هەیە. "مەهراو" دەکرێ شێوەیەکی دیکەی وشەی مێهر/مەهرا/ مێر/ مەتەر و میترا بێ. مناڵ هەواڵ دەگەیەنێ کە مێهر/خۆر دەرکەوتوە و هەراوی و فرەیی هاتوە. کۆمەڵێک خۆز بە دڵی ئەندامانی بنەماڵە دەخوازێ و داوا دەکا مزگێنیەکەیان بۆ بخەنە بن تاوەکە...

وەک دەزانین پیتی "ل" لە ئاڤێستایی و لە کەوندا نەبووە و بەرهەمی گەشەسەندنی پیتی "ر/ڕ"یە. هەروەها دەکرێ دەربڕینەکە بۆ دەربڕینێکی مناڵانە بگەڕێنینەوە کە پیتی "ر" لە سەر زاریان بۆ پیتی "ل" دەگۆڕدرێ. "هەتەرێ مەتەرێ" لە حاند "هەلاوە مەلاوە" هی مناڵانی باوخۆشتر و تازە لاوانە.

وشەکانی پێوەندیدار بە ئەمشاسپەندان لە ئایینی زەرتوشتی دا

لە سەر کات و شوێنی لە دایکبوونی زەرتۆشت، خاوەنڕایان بۆچوونی جیاوازیان هەیە. بەشێک پێیان وایە ئەو لە باکووری رۆژهەڵاتی ئێران و بە روونی باشووری زەریای "ئاراڵ" لە دایک بووە. بەشێکیش شوێنی ژیانی ئەو بۆ باکووری رۆژئاوای ئێران و بە روونی باشووری گۆلی ورمێ دەگەڕێننەوە. بۆ ساڵی لەدایکبوونیشی لە ٦٠٠ تا ١٢٠٠ ساڵ پێش لە زایین، جیاوازی بۆچوون هەیە.
سەبارەت بە ناوەکەیشی بۆچوونی جۆراوجۆر هەیە. زەرتۆشت، زەردۆشت، زەردەشت، زەرتوشت، ئەشوزەرتۆشت و بە پێی ناوەرۆکی بابەتە ئەوێستاییەکان زەراثوشترا هاتووە. هەروەها مانای جیاوازیش بۆ ئەو ناوە لێکدراوەتەوە. بۆچوونێک پێی واتە لە دوو بەشی "زەرەت" بە مانای زەردو زێڕین و "ئۆشترا" بە واتای وشتر چێ بووە و لە سەر یەک بریتی بووە لە خاوەنی وشتری زەرد. بەشێکیش بەشی دووهەمی وشەکە دەگەڕێننەوە سەر وشەی ئەسترا بە واتای ئەستێرە. خاوەن وشتری زەرد، خاوەن وشتری پیر، خاوەن وشتری ئازا، زێڕین و درەوشاوە وەک زێر، کوڕی ئەستێرە، ئەستێرەی درەوشاوە و رووناکایی زێڕین ئەو بۆچوونە جیاوازانەن کە لە سەر واتای ناوی زەردەشت هەن.

سەرەتا زۆربەی خاوەنڕایان و لێکۆڵەرانی ئایینی زەرتۆشتی، لە سەر ئەوە کۆک بوون کە زەردەشت لە کوردستان لە دایک بووە و دینەکەی لە کوردستان یان بە گوتەی ئەوان لە رۆژئاوای ئێرانەوە سەری هەڵدا. بەڵام دواتر ئەو ڕایە گۆڕدراو بەشێک لە زەرتوشت ناسان باکووری رۆژهەڵاتی ئێران بە مەوتەنی ئەو دەزانن. بنۆسیش ئەوەیە کە زمانی ئاڤێستا لە زمانی دانیشتوانی ئەو هەرێمانە نیزیکترە. ئەگەرچی ئەمن تا ئێستا بەراوەردکاریەکی ئەوتۆم لەم بارەوە نەدیوە.

لە بابەت شوێنی لەدایکبوونی زەرتۆشت، بەش بە حاڵی خۆم زیاتر بۆچوونی کاک سۆران حەمەرەشم بە لاوە پەسندە کە پێی وایە زەرتۆشت لە کوردستان لە دایک بووە بەڵام بانگی خواپەرەستیەکەی لە لایەن خەڵکی ئەو هەرێمەوە پێشوازی لێ نەکراوە. بەڵگەشی بوونی چەمکەکانی پێچەوانەی ئایینی زەردەشتە کە لە ئایینەکانی یارسان، ئێزدی، عەلەوی و دەروزی دا دەبیندرێ. ئەو ئایینانە کە وێدەچێ سەرجەمیان سەر بە یەک بنەماڵەی ئایینی بووبن و بە هۆی هەڵکەوتی جوگرافیایی و هێرشی ئایینی بەهێزی ئیسلام، تووشی لێک دوورکەوتنەوە بوون، لە باوەڕ بە دۆنادۆن و تەناسۆخ، رەتکردنەوەی دوئالیزمی زەرتۆشتی و رێزدانانی هاوکات بۆ رەحمان و شەیتان دا کۆکن. مانەوەو بوون و بەهێزی ئەو ئایینە و لاوازیی ئایینی زەرتۆشتی و ئاسەوارەکانی لە ناو کوردان دا، ئەو بۆچوونە بەهێزتر دەکا. وێڕای ئەوانە ئەمن پێم وایە سەرهەلدانی بیری نوێ، ناتوانێ بە بێ پێشینەو بە بێ پێشخان لە دایک بێ. کوردستان لە جیرانەتیی زلهێزە مێژوییەکانی سۆمەر و بابل و ئاشوور هەڵکەوتوە کە بێگومان ئەوانە لە باری هزریەوە شوێنەواریان بە سەر خەڵکی کورد دا بە جێ هێشتوە. هاوکات زۆر پێش لەو وادەیە کە بۆ لەدایکبوونی زەرتۆشت دیاری کراوە، لە کوردستان دا دەسەڵات و شارستانیەتە مەزنەکانی عیلامی، هیتی، هوریانی، میتانی و ئورارتو هەبوون و یەکەم دەسەڵاتی سیاسی لە ئێرانیش هەر بۆ ئەو ناوچەیە و بۆ دەسەڵاتی ماد/میدەکان دەگەڕێتەوە. لە حاڵێک دا لە باکووری رۆژئاوای ئێران شارستانیەتیەکی ئەوتۆ بۆ ئەو سەردەم تۆمار نەکراوە.

لە بەسەرهاتی زەرتۆشتیش دا ئاماژە بەوە دەکرێ کە بانگی خواپەرەستانەی زەرتۆشت لە نیشتمانی خۆیدا، لە گەڵ دژایەتیی توندی خەڵک بە تایبەت رێبەرانی ئایینی بەرەوڕوو بووە. بۆیەش ناچار بە کۆچ بوو. بوونی زۆرتری ئاسەوارەکانی ئایینی زەرتۆشتی لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران و نەبوون یان کەم بوونی لە بەشەکانی دیکەی کوردستان بە تایبەت لە باکوور، دەتوانێ زیاتر پشتی ئەو بۆچوونە بگرێ. بە واتایەکی دیکە ئەمن لە گەڵ ئەو بۆچوونە کۆکم کە زەرتۆشت لە کوردستانەوە سەری هەڵدا بەڵام لە لایەن نەتەوەکانی دیکەی نیشتەجێی ئێران لەوانە پارس یان پارتەکانەوە بە شێوەی رێژەیی پێشوازی لێ کرا.

ئەمڕۆژانە بیرم لە وشەکانی ئایینی زەردەشت و ئەوێستا دەکردەوە کە ئاخۆ ئەو وشانە تا چەند لە زمانی کوردی نیزیکن و تا چەند دەکرێ لە ناو زمانی ئەمڕۆی کوردی دا واتایان بۆ بدزۆینەوە، کە بەو زانیاریانەی خوارەوە گەیشتم؛


امشاسپندان
ئیمشاسپەندان لە ئایینی زەرتوشتی دا بە دوو واتای "پەسنەکانی ئەهورامەزدا" و "فریشتەکانی ئەهورامەزدا" هاتوە. لە ٦ چەمک یان فریشتە پێکهاتوون کە هەر کامیان پارێزەر و چاوەدێری لایەنێکی مرۆڤ و مرۆڤایەتی دەکەن. لە بابەت پێکهاتە و واتای وشەکە ئاوای بۆ دەچم؛
ئەمشاسپەندان/ئیمشاسپەندان :
ئەمشا/ئیمشا: هەمیشە
سپەند (١): ئەمانەتدار، پارێزەر
ان: نیشانەی کۆ
لە سەر یەک؛ ئەمانەتدارانی هەمیشەیی، ئەمانەتدارانی نەمر، پارێزەرانی تاهەتایی

بێگومان ئەوانەی سووکە ئاشنایەتیەکیان لە گەڵ ئایینی زەردەشتی هەبووبێ، دەزانن کە ئەم ئایینە لە سەر سێ کۆڵەکەی بیری چاک، گوتاری چاک و ئاکاری چاک دامەزراوە یان ئەو سیانە دروشمی سەرەکیی ئەو ئایینەن. ئێستا با بزانین بنەمای ئەو سێ چەمکە لە باری وشەسازی و دارشتنەوە چ پێوەندیەکیان بە زمانی کوردیەوە هەیە:


١- وەهومەنە/ بهمن : پندار نیک
      وەهو:  وەهـ، بەهـ، بوها،
      مەنە: مانا، واتا
      وەهومەنە: وەش مانا، مانای باش
بەشی یەکەمی وشەکە واتا "وەهو" یان "وەهۆ" لە زمانی کوردی دا، لەو  وشانەدا دەبیندرێ:
     وەهـ: وتەی خۆشی، وتەی زۆر پەسند کردن و خۆشی
     بوهـ: دارا و دەوڵەمەند
     بوها: بە نرخ و گران‌قیمەت
     وەها: نرخ، قیمەت
     وەها: ئاو و شیناوەرد لە بیاباندا
     وەها: زۆر، رادەی زۆر
     بوهار: بەهار،وەرزی خۆشی
      وەهار: بەهار
     بوهیشت: بەهەشت
  وەهومەنە یەکەم پەسنی ئاهورامەزدا و یەکێکە لە ئیمشاسپەندان. وەک دەبینین لە سەرجەم وشەکانی سەرەوەدا وەهـ یان شێوە نوێترەکەی واتە "بە‌هـ" بە مانای زۆر، بە نرخ و باش هەیە. وای بۆ دەچم کە هەر لەو وشەیە، وەش و دواتر باش کەوتبێتەوە.
بەشی دووهەمی وشەکە "مەنە"یە. وەک دەزانین سەرجەم وشەکە بە واتای بیر و ئەندێشەی چاکە و دەبێ رەگی بیر و هزر لەو بەشەدا دەرکەوتبێ. نیزیکترین وشەش بۆ "مەنە" دەتوانێ مانا بێ. ئەگەرچی واتای مانا لەم سەردەمەدا بڕێک لە بیر و هزر جیاوازە.
بە گشتی وەهومەنە کە لە ئاڤێستادا واتای بیری چاکی و هزری بە نرخی هەیە کە فارسەکان کردویانە بە "بەهمەن" و واتای خۆیان بۆ داتاشیوە، لە دوو بەشی  "بەها مانا" پێکهاتووە.


٢- ئەشە وەهیشتە / اردیبهشت : گفتار نیک
    ئەشە: راستی، ئەشێ، شیان، شیاو
    وەهیشتە: وێشتە، وێشتن، وێژتن، گۆتن
    = راست وێژی
ئەشە وەهیشتە دووهەم پەسنی ئاهورامەزدایە و یەکێکە لە فریشتەکانی ئەمشاسپەندان. فارسەکان کردویانە بە اردیبەهێشت بێ ئەوەی لە رەگ و بنەوانی وشەکە بزانن. ئەشە وەهیشتە بە واتای گوتاری باش هاتووە. بەڵام ئاخۆ ئەم واتایە لە کوێی ناوەکەدا خۆی حەشار داوە؟
ئەشە: بنەمای کردارەکە "شیان"ە. لە "ئەشێ" دا وشەکە جوانتر خۆ دەردەخا. بە واتای شتێک کە شیاوە. شتێک کە شیاوی ئەوەیە بکرێ، بگوترێ..
وەهیشتە: زیاتر لە رووی واتای سەرجەم وشەکە (گوتاری باش) روون دەبێتەوە کە دەبێ پێوەندی بە گۆتن و قسە کردنەوە هەبێ. ئەوەش شتێک نییە غەیری کرداری "وێشتن" لە زمانی کوردی دا. چاوگی "وێشتن" ئەمڕۆ لە زمانی کوردیش دا بە زۆری بە کار نابردرێ بەڵام وێژ و وێژە و ئەوێژم... گوتەی باوی ناو زمانی کوردی بە تایبەت لە ناوەڕاست و باشووری رۆژهەڵاتی کوردستانە. هەر ئەم کردارەیە کە بە شێوەی نیگەتیڤیش فارسەکان وەریانگرتوە و کردویانە بە چاوگی "نوێشتن/نەوێشتن". واتە شتێک کە ناوێشترێ، دەنووسرێ.
بەو پێیە بنەمای "ئەشە وەهیشتە"، "ئەشێ وێشتە"یە. ئەوەی شیاوی وێشتنە، شیاوی گۆتنە، ئەشێ بوێشترێ، بۆ ئەوە دەبێ بوێشترێ. لە سەر یەک "ئەشێ وێژی".



٣- خشترە ویریە/ شهریور : (کردار نیک)، شهریار دلخواه، شهریار مطلوب، هاوڵاتیی دڵخوازی هەموان
 خشترە = گشت + رە: بۆ گشت، بۆ هەموان
   ویریە: یار، یاوەر
   یار و یاوەری هەموان
"خشترە ویئریە" سێهەم پەسنی ئاهورا مەزدایە. باس لە بە کەلکی بۆ کۆمەڵگا و بۆ مرۆڤەکان دەکا. بە "هاوڵاتیی دڵخوازی هەموان" مانا کراوەتەوە. فارسەکان کردویانە بە "شەهریوەر/شهریور" کە هاوکات یەکێک لە مانگەکانی ساڵە. بەڵام با بزانین زمانی کوردی چۆن وڵامی ئەو واتایەی وشەکە دەداتەوە:
خشترە: لە دوو بەش پێکهاتووە. خشت کە رەنگە خراپ خوێندراوە یان بنەمای وشەی گشت بێ بە مانای هەموو و سەرجەم. ئەم وشەیە بە شێوەی "خشت"یش لە زمانی کوردی دا بە واتایەکی جیاواز هەیە.
خشت: بێ کەم و زیاد، رێک، رێک و پێک
بەشی دووهەمی "خشترە"، ئامرازی پێوەندی "رە"یە بە واتای "لە گەڵ". ئەم ئامرازە بە تایبەت لە زاراوەی کرمانجی دا وەک خۆی ماوە:
"ب مەرە وەرە"
لە سەر یەک "خشترە" بریتی‌یە لە "گشت‌رە" بە واتای لە گەڵ گشت، لە گەڵ هەموان
بەشی دووهەمی وشەکە واتە "ویریە"، دەتوانێ شێوەی کۆنتری وشەی "وێڕا" یان "وێکڕا" بێ بە مانای هاوڕێیەتی و لە گەڵ بوون. بۆ وێنە "دیاکۆ وێڕای من هات". هەروەها بنەمای وشەکانی یار و یاوەر و یارمەتی‌یە. لە سەر یەک دەبێتە "گشت‌رە یار"، "یاری گشت"، "یاری هەموان"، "وێڕای هەموان". هاوڵاتی دڵخوازیش بۆ هەموان ئەو کەسەیە کە یار و یاوەری هەموانە و لە وەختی پێویست دا یارمەتیی خەڵک دەدا. کەواتە مەبەست لە ئاکار و کرداری چاک (کردار نیک) ئەوەیە کە کەس چەندە بۆ کۆمەڵگا بە قازانجە و ئامادەیە یارمەتیی خەڵک بدا.

کەواتە تا ئێرە سێ کۆڵەکەی ئایینی زەردەشتی بەو شێوەیەی خوارەوە لە زمانی کوردی دا ساخ دەبنەوە:
بیری چاک: وەهومەنە، بەها مانا - مانای بە نرخ (پندار نیک - بهمن)
گوتاری چاک: ئەشە وهیشتە - ئەشێ وێشتن - شیاو وێژی (گفتار نیک - اردیبهشت)
کرداری چاک: خشترە ویریە - گشت‌رە وێڕا - وێڕای گشت (کردار نیک - شهریور)

٤- سپەنتەئارمئیتی، سپندارمذ/اسفند:
 سپەن: ئەمانەت، پاراستن
 سپەن/دار: ئەمانەتدار، پارێزەر
 مئیتی/مذ: مەهـ، مەهیتی، مەزنێتی، مەزنایەتی، مەزن (بۆ وێنە "مەهـ لە ماهیدەشت دا)
ئەمانەتداری مەزنایەتی، پارێزەری مەزنایەتی




٥- هئورتات (خرداد)
       هئور: هەور
       تات: دا یان دادوەر
   هەورداد، کەسێ کە هەور دەدا بۆ بارین (نەریتی نوێژە بارانە)

٦- ئامرتات یان مرتات / مرداد
ئامر: نەمر
تات: دا/دادوەر
نەمرداد، کەسێ کە نەمری دەدا
شایەدیش وەک هەورداد، مەڕداد بێ بە مانای فریشتەیەک کە پارێزەری مەڕە بە سەرنجدان بە ژیانی ئاژەڵداری و مەڕداری و گرینگیی مەڕ لە رابردوو دا

٧- سرَوشَه یا سروش : سەر وشە

  سەر: سەرەتا، دەسپێک

  وشە: وتە، واژە

  وشەی دەسپێک کە حەتمەن دەبێ خودا بێ

سَر دیوان : سەردێوان، سەرۆکی دێوەکان

١- اکومن (اَکه مَنه) : دوژمنی وەهومەنە/بهمن، دژ مانا (رەنگە ئەکە/ئەکو بنەمای حەک بێ بۆ دوعا لێ کردن)

٢- ایندرَه (اِندَر) : دوژمنی اردیبهشت (ئان درە، دژە درۆ؟)

٣- ساوول (سَروَه): رەنگە بنەمای سرتە و سریوە بێ بە واتای بە دزی قسە کردن

٤- ناهیه (نانگهیثیه) : دوژمنی اسفند، ناحەز

٥- تَیریز (تئیری) : تەیرێژ 

٦- زَیریز (زئیری): زەڕ(زیان) رێژ

* بۆ واتای "سپەن" سەرنجی بابەتی "سپاس" بدە

"حە" پێشگری پێچەوانە لە زمانی کوردی دا

لە زمانی ئەوێستایی دا، "ئا/ئە/ئەن" ئامرازی پێچەوانە کردنی مانای وشە بوون. ئەم ئامرازە بە شێوەی جۆراوجۆر لە زمانی کوردی دا ماوەتەوە کە ئەمن لێرە باس لە پێشگری "حە" دەکەم کە لە سێ کرداری زمانی کوردی دا دەبیندرێن. ئەوانیش بریتین لە:

 حەسان (حەسانەوە)
حەجمین
 حەشار(شاردنەوە، وەشاردن..)
 

حەسان / حەسانەوە

 هەر چەوســــانەوەی بێ حەسانەوە

 ئەی مردن لە کوێی، ژیان کوشتمی 

                                "هەژار"

کرداری حەسانەوە بە مانای ئیسراحەت و دەرچوونی ماندویەتی لە لەشە. بنەمای ئەو کردارە کە شێوە راستەقینە یان پۆزەتیڤەکەیەتی بریتیە لە "سان".
 لە زمانی کوردی دا و هەر لە ماکەی "سان"، کرداری "راسان" هەیە بە واتای ئامادە بوون بۆ لێدان، حاڵەتی مرۆڤ پێش ئەوەی بوەشێنێ، دەست هەڵێنانەوە بە مەبەستی لێدان.

هەروەها کرداری "تاسان" هەیە بە مانای حەپەسان، گێژ و وڕ بوون.

 کرداری "چوخسان" حاڵەتی مەڕمەڕ یان کەللای مێشێنە کاتێک لە کەللای بەرامبەری دەدا و رەق رادەوەستێ.
 وەک دەبینین لە هەموو ئەو کردارانە دا جۆرێک رەق بوون و وەستانی بێ جوڵە دەبیندرێ. ئێستا ئەگەر بێینەوە سەر وشەی "سان" بریتی‌یە لە سڵاوی سەربازی. سەرباز کاتێک لە بەرامبەر پلەدارێک دا سڵاو دەکا، دەبێ رەق و بێ جوڵە رابوەستێ. ئەمە بنەمای سەرجەم کردارەکانی راسان، تاسان، چوخسان و حەسان یان حەسانەوەیە. وەک دەزانین لە حەسان یان حەسانەوە دا ئەو رژدی و رەق بوونە نییە و مرۆڤ یان گیانداری دیکە تخێل دەبێ و لەشی شل دەبێتەوە. بەو پێیەش بە دوور نییە دوو کرداری سان و حەسان لە بنەڕەت دا لە زمانی پێوەندیدار بە کاروباری سەربازی و چەکداریەوە هاتبن. لە سەر یەک:

سان: خۆ رەق کردن

حەسان: شل بوونەوە

 حەجمین

 ژوانی بن سیـــلەو پەسیلەی لاوەتی یادی بە خێر

 کچ رەوەک بوو، من گوتم هێدی بە، حەجمین‌م دەوێ

                                             "هێمن"

حەجمین بریتی‌یە لە ئۆقرە گرتن، داسەکینن و ئارام بوون. پێچەوانەی ئەم کردارە "جمین"ە کە بە واتای جوڵە، بزووتن و بزووتنی ئاپۆرەی زۆری خەڵکە. هەر ئەوەش بنەمای کرداری حەجمین کە بە هۆی پێشگری "حە" پێچەوانە بۆتەوە.

جمین: بزووتن، جوڵان، 

حەجمین: ئۆقرە گرتن.

 حەشار

 لە بابەتێکی دواتر دا باس لەوە دەکەم کە "شا" و "شار" شێوەیەکی کۆنتری وشەی "سەر"ن. بەو پێیە حەشار واتە شتێک کە لە سەرەوە نییە، لە بەر چاوان نییە. کرداری شاردنەوە یان وەشاردن، پێشگری "حە"ی پێوە نییە کە ئەوەش لە ئەنجامی سوان و قورس بوونی کردارەکەیە. لە بەر ئەوەش "حەشار" زیاتر بە هۆی کرداری "دان" گەردان دەکرێ: حەشاردان. ئەگینا شاردنەوە بە تەنیا، لە باری رەچەڵەک ناسیەوە مانای پێچەوانەی ئەو واتایەی هەیە کە ئێستا لێی هەڵدێنجین. هەر لە سەر بنەمای حەشار، وشەکانی "حەسار" بە مانای حەوشە و دەرک و بانی بە دیوار و پەرژین و رەنگە وشەی حەوشە خۆیشی، هەروەها حەشارگە بە واتای شوێنی خۆ حەشار دان چێ بووە.

بنەمای وشەی سپاس

سپاس لە دوو بەشی "سپ"،"پات" پێکهاتووە. بەشی یەکەم بە تەنیا مانای وەفاداری، متمانە و ئەمانەتداری، هەروەها پاراستن و پارێزگار کردنی هەیە. پێوەندی چەمکەکانی وەفا، ئەمانەت و پاراستن  پێوەندیەکی توند تۆڵن. وەفا پاراستنی پەیمان و بەڵێنی‌یە.  بۆیەش هەر گا کەسێ خاوەنی یەک لەو چەمکانە بێ، ئەوە دەتوانین دوو چەمکەکەی دیکەشی تێدا ببینین.

 سەگ یەکێک لە کۆنترین گیاندارانی هاوڕێی مرۆڤە کە بۆ وەفا و ئەمەگناسی و بە ناوبانگە و هەروەها ئەرکی پاراستن و پارێزگاری لێ کردنی هەیە. لە ئەوێستایی دا سپەن و لە مادی دا سپەخا یان سپەکۆ، ناوی سەگ بووە. هەر ئەم ناوە ئەمڕۆ لە هێندێک زاراوەی زمانی کوردی دا بە شێوەکانی سپەڕ، سپلۆ، سپڵۆت و سپڵۆک ماوەتەوە و من پێم وایە بەشی یەکەمی وشەکە پێوەندی بە وەفا و وەفاداری، هەروەها پارێزگاری کردنەوە هەیە وەک خدەی زەقی ئەم گیاندارە ماڵیە.
سپ لە بەشی یەکەمی وشەی "سپڵە"ش دا دەبیندرێ کە ئەمن پێم وایە لە دوو بەشی سپ+لا پێکهاتوە و لە بنەڕەت دا بە مانای کەسێکە کە لە وەفا و پێزانین لایە، کەنارە، دوورە و بە لای دا ناچێ.
مەحوی دەڵێ لە رووسووریی عیبادەت "لا"م و رووزەردی خەجاڵەت مام..

 سپ بە مانای وەفا لە وشەی "سفەت"یش دا هەیە بە گۆڕانی "پ" بە "ف". ئەم وشەیە ئەگەرچی رواڵەتی عەرەبی هەیە (صفت) بەڵام لە موکریان بە مانای وەفا و پێزانین بە کار دێ و پێچەوانەکەی "بێ سفەت"ە بە مانای بێ ئەمەگ، سپڵەو پێنەزان. پێم وایە ئەم سفەتە لە بنەڕەت دا سپەت بووە بە مانای وەفاداری.
 بە دووری نازانم کرداری "سپاردن"یش کە جۆرێک متمانە و ئەمانەتداری دە خۆی دا هەڵگرتوە، بە سەرنجدان بە پێوەندی نێوان ئەمانەتداری و وەفاداری، هەر بگەڕێتەوە سەر وشەی "سپ". ئەگەر ئەم بەنە زیاتر رابکێشین رەنگە بگەینە سەر ثوابی عەرەبی و سوپاپی فەرەنسی. 
رەنگە لە وشەی "سپا"ش دا، سپ بە مانای وەفاداری هەبێ. وەک دەزانین سپا لەشکری وەفاداری دەسەڵاتدارە. وشەکە هەر وەها "سپەر"یشی لێ چێ بووە بە مانای پارێزەر، ئەو کەرەسە خڕ و پانەی سەرباز لە کاتی شەڕدا بە خۆیەوە دەگرێ و خۆی پێ دەپارێزێ.
لە وشەی سبات دا بە گۆڕانی "پ" بە "ب"، پارێزراوی دەبیندرێ. 
 وێڕای هەمووی ئەوانە  سپ بە هۆی هاتنی وشەکانی وەفا و ئەمانەتی عەرەبی و ئەمەگی تورکی و.. لە ناو زمانی کوردی دا گەشەی نەکردوە و بە شێوەی سنووردار ماوەتەوە.
 بەشی دووهەمی وشەکە واتە "پاس" رەنگە لە بنەڕەت دا "پات/پاث/ بووبێ بە واتای گەڕاندنەوە و دانەوەی ئەمانەت وەک خۆی. هەر ئەو وشەیە بە شێوەی پات/پاتە (دووپاتە و دووپات کردنەوە) لە زمانی کوردی دا ماوە بە مانای دیسان ئەنجام دانەوە یان سەرلەنوێ گوتنەوەو وڵامدانەوە وەک خۆی. لە سەر یەک سپاس بە مانای دوپات کردنەوەی چاکە، وڵامدانەوەی چاکە بە چاکە، وەفادار مانەوە بە چاکە و چاکە دە چاو دا مانەوەیە.