میری نەورۆزی

یەکێک لە دابە نەورۆزییەکانی دانیشتوانی بەرزاییەکانی زاگرۆس و دەوروبەر، وەڕێخستنی یاریی میرمیرێنە کە ساڵانە لە بەرەبەری نەورۆزدا لە شار و ئاواییەکان بەڕێوە دەچوو. یارییەکە ئەگەرچی ئێستا لەنێو خەڵکدا کاڵ بۆتەوە و بە دەگمەن شوێنی وا هەیە ئەو یارییەی تێدا بەڕێوە بچێ بەڵام سەردەمانێک پەلی بۆ پێدەشتەکانی عێراق و ناوچە دوورەدەستەکانی ڕۆژهەڵاتی ئێرانیش هاویشتبوو. زۆر جار لە یاری و گەمەیەکی ئاسایی تێپەڕ دەبوو و بۆ چەند ڕۆژان باری ڕاستەقینەی بەخۆوە دەگرت و بەڕێوەبەریی ئەو کۆمەڵگەیەی بەدەستەوە دەگرت کە تێیدا بەڕێوە دەچوو. میرمیرێن وەک یارییەکی بەهاری هەموو ساڵێ لە کۆتایی ساڵ و لە بەرەبەری نەورۆز و ساڵی تازەدا ڕێک دەخرا و بۆ ماوەی چەند ڕۆژان بەردەوام دەبوو. چوارچێوەی جوغرافیایی و دەسەڵاتی میری نەورۆز لە ئاستی گوند، گەڕەک و ڕەنگە هێندێک جار شار و ناوچەشی دەگرتەوە.

میری نەورۆزی لە سابڵاغ
 لە سەردەمی سەیفەددین خانی موکری‌دا ١٨٩٥

میرنەورۆز، میری نەورۆزی و میرمیرێن ناوەکانی ئەو یارییە نیزیک بە ڕاستەقینەیەن کە تا نێوەڕاستەکانی سەدەی بیستەم و درەنگتریش لە کوردستان برەوی هەبوو. وشەی میر دەچێتەوە سەر ناوی میترا کە بە شێوەی جۆراوجۆری وەک میترا، میثرە، مەتەرێ، مێهر، مەر، مێر، میر، ئەمیر و.. لە زمانی کوردی و زمانەکانی دیکەدا شوێنەواری بەجێ هێشتوە و واتای جۆراوجۆری هەر لە ڕەحم و بەزەیی دایکانەوە تا ئازایەتی و پیاوەتی لێ کەوتۆتەوە. میر لە زمانی کوردیدا بریتی لە کەسی خاوەن دەسەڵات، سەروەر، سەردار و گەورەی هۆز، شار، ناوچە یان میرنشینە. بێجگە لە ناوەکەی و جوغرافیای برەوی یارییەکە، لەوەڕا کە میر ناوی زۆربەی دەسەڵاتدارانی هەرێمە کوردییەکان و میرنشین ناوی ئیمارەتەکانیان بووە، ئەو گریمانەیە بەهێزتر دەکا کە هەم وشەکە پێش ئەوەی بچێتە نێو عەرەبان و وشەی جۆراوجۆری وەک ئەمر و ئەمیری لێ ساز بکرێ، لە نێو زمانی کوردیدا گووراوە و هەمیش یارییەکە لە بنەڕەتدا هی کورد و کوردستانییە کە لە سەردەمە جیاوازەکاندا پەلی بۆ ناوچەکانی دەرەوەی کوردستانیش هاویشتوە و لە زۆر شوێنی دیکە برەوی پێ دراوە. بۆ وێنە حافزی شیرازی لە شێعرێکدا ئاماژەی بەو یارییە کردووە:

سخن در پرده می گویم چو گل از غنچه بیرون آی

که بیش از پنج روزی نیست حکم میر نوروزی 

حەقیقی شێعرەکەی حافزی ئاوا وەرگێڕاوە:
قسێکت پێ‌دەڵێم بە دزی، وەکوو خونچە بپشکوو زوو

کە هەر ئەو پێنج ڕۆژەن زەبر و زەنگی میری نەورۆزی (١) 

هەروەها لە کتێبی "سینووهە؛ پزیشکی تایبەتیی فیرعەون"یشدا باس لە باوبوونی ئەو یارییە لە شاری بابل کراوە: 

"هەر کە وەرزی بەهار دەستی پێ دەکرد، دانیشتوانی بابل بۆ ماوەی ١٢ ڕۆژ جێژنی بەهارەیان دەگرت. ڕێوڕەسمی ڕۆژی سێزدەهەمی ئەو جێژنە بە بۆنەی درۆیەکی گەورە (واتە پادشای درۆیینە کۆتایی دەهات) بەو جۆرە بەڕێوە دەچوو کە لە ڕۆژی سێزدەهەمی ساڵی تازەدا خەڵکی بابل یەکێک لە حەنەکترین و گێلترین کەسیان بۆ ماوەی ڕۆژێک دەکرد بە پاشا. دەسەڵاتدارەتیی ئەو پیاوە لە بەیانییەوە دەستی پێ دەکرد و پاشای بابل وەک نۆکەرێک، فەرمانەکانی ئەوی جێبەجێ دەکرد. لەو ڕۆژەدا پاشا کاتییەکە سەرەتا لە کۆڕی بانگهێشتێکی بێسەرەوبەرەدا بەشداریی دەکرد و پاشان بۆ بەڕێوەبردنی عەداڵەت، سەردانی عەداڵەتخانەی دەکرد. ئیدی دوای ئەوە، هەرچی ویستبای، دەیکرد. ئەو پاشا درۆیینە ئەگەر لە ماوەی ڕۆژێک دەسەڵاتداریی خۆیدا دەستی بۆ کوشتن و بڕین و داگیرکردنی ژنی خەڵک بردبا، لە دەمەوئێوارەدا ژاریان بۆ لە پیاڵەیەک شەراب دەکرد و دەرخواردیان دەدا و بەم جۆرە دەیانکوشت. بەڵام ئەگەر لەو ڕۆژە دەسەڵاتدارەتییەی خۆیدا، کارێکی خراپی نەکردبا، لەگەڵ تاریکبوونی هەوا، دەبوو بە نهێنی و بەدوور لە چاوی خەڵک، ڕایکردبا و خۆی شاردباوە. ئەگەر لەکاتی هەڵاتن یان خۆشاردنەوەدا لەلایەن خەڵکەوە دەستبەسەر کرابا، پاشا زۆر بە خراپی تێیهەڵدەدا و بە توندی تەمێی دەکرد."(٢)

میری نەورۆزی لە سابڵاغ ١٩٠٥

یاریی میری نەورۆزی وەک بە ناوەکەیەوە دیارە، لە بەرەبەری نەورۆز و نوێبوونەوەی ساڵدا، لەنێوان شادی و زەنازەنای خەڵکدا دەستی پێ دەکرد. بەپێی هێندێک سەرچاوە ماوەی دەسەڵاتەکەی ٥ و هێندێکیش پێیان وایە ١٣ ڕۆژ بووە. بۆچوونی دووهەم کۆتایی وادەکە بۆ ڕۆژی سێزدەبەدەری دوای نەورۆز دەگەڕێننەوە بەڵام وەک لە شێعرەکەی حافزیشدا هاتووە، درووست پێنج ڕۆژەکەیە. دیاریکردنی ئەو پێنج ڕۆژەش هەڵقوڵاوی باوەڕێکی لەمێژینە و بەپێی ساڵپێوێکی نەریتی داندراوە کە ئێستاش لای بەساڵاچووانی کوردستان بە حیسابی "سی مانگ" یان "سێ‌مانگ‌سێ‌مانگ" باوە.  "ئەبووڕەیحانی بیروونی"ش ئاماژە بەو جۆرە ساڵپێوە دەکا و دەڵێ؛ کاتڕاگری ئێرانی ١٢ مانگی سی ڕۆژە و پێنج ڕۆژی پەنجە (ئەندەرگا) بووە کە ئەو پێنج ڕۆژە سەر بە هیچ مانگێک نییە" (٣). بەپێی ئەو ساڵژمێرە، هەرچەند ساڵ بە درووستی بە دوازدە مانگ دابەش دەکرا بەڵام هەموو مانگەکانیان هەر بە سی ڕۆژ دادەنا. بەم جۆرە ساڵ دەبوو بە ٣٦٠ ڕۆژ کە لەگەڵ ساڵی تەواو یان پڕ ٥ تا ٦ ڕۆژ کەمیی دێنا. بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو کەمایەسییە، لە ساڵی ئاساییدا پێنج و لە ساڵی کەبیسە یان پڕدا شەش ڕۆژ بە ساڵەکە و  بە کۆتایی مانگی ڕەشەممەوە زیاد دەکرا. ئەم پێنج ڕۆژە وەک پێنج ڕۆژی زیادە و لە دەرەوەی زەماندا هەژمار دەکرا و بە پارێزەوە هەڵسوکەوتی لەگەڵ دەکرا. لە فەرهەنگی خەڵکی کوردستاندا ئەو پێنج ڕۆژە بە تار، تارا، پێنجەیتار، پەنجە دزیاگ و پێنج ڕۆژەی تار ناوی هاتووە. بەپێی فەرهەنگی خاڵ پێنجەیتار "پێنج ڕۆژە لە ناوەندی زستان و بەھاردا کە ساڵ تەواو دەبێ ئەم پێنج ڕۆژە دەمێنێتەوە. پێشینان ساڵیان بەدوانزە مانگ و مانگیان بەسی ڕۆژ داناوە، بەم پێیە ساڵ دەکاتە سێ سەد و شەست ڕۆژ، پێنج ڕۆژ دەمێنێتەوە لە ساڵی ڕاستەقینە کە لەسەر ھیچ مانگێک نییە".(٤) ئەم لەسەر هیچ مانگێک نەبوونەی پەنجەی تار، لە فەرهەنگی کورددا بووە بە ئیدیۆم کە بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی لە بێ کردەوەیی کەسێک ئێژن؛ "بووی بە پەنجەی تار و هیچت لە خۆت نەگرتووە!"

 مەولەوی لە شێعرێکدا پەنجەیتاری بە ڕۆژانی کۆتایی تەمەنی خۆی لە سەروبەندی هاتنی وەرزی بەهاردا زانیوە:
وەی من دیارن "پەنجەی تار"مەن                 سەر وەخت هامن نەووەهارمەن
پیرەمێرد ئەو بەیتەی مەولەویی بەو شێوەیەی خوارەوە گۆڕیوە:
ئازیز دیارە "پەنجەی تار"مە                         ڕۆژی ئەوەڵی نەوبەهارمە
هەر لەم بارەوە پیرەمێرد ئەوەی خوارەوەشی وتووە:

خۆزگە کە ئەڵێن خەوی "پێنجەی تار"            خەوی هێجگاریی ئەخست لە بەدکار  

عەلائەددین سەججادی لە ڕشتەی مرواریدا باوەڕی پشت ئەو پێوەندیەی نێوان خەو و پێنجەی تاری هێناوە و دەڵێ: "ئەڵێن کە ڕۆژەکانی پێنجەی تارا، هەر کەس بنوێ، ئەوە هەموو ساڵەکە هەر خەوی دێت." (٥) 

 پێنجەی تار لە فارسیی کۆندا بە "بەهیزەک" و "ئەندەرگا" و دواتر "پنجە دزدیدە"، لە عەرەبیدا بە "خمسە مسترقە" و لە مازەندەرانیدا بە "پیر زن پتک" ناوی هاتووە و لە فەرهەنگی گەلانی دیکەشدا ڕەنگدانەوەی زۆری هەبووە. ئەفسانەکانی پشت ئەم پێنج ڕۆژە هەروەها پەڕیوەتە نێو  ئایینەکانەوە. لە باوەڕی پێشینیاندا ڕۆژانی گەڕانەوەی ڕەوانی کۆچکردووان بووە کە لە ئاڤێستادا بە "فرەوەشییەکان" بەناوبانگن و گۆیا دەهانای زیندووەکان دێن. سەرانسەری یەشتی درێژی فرەوەشییەکاندا کە ١٥٨ بەندە، پڕە لەم جۆرە یارمەتییانەی ڕەوانی باب و کالان. ئەوان لە شەڕدا، لە پاڵ پیاوانی پاک و لەگەڵ سپای باوەڕداراندان. لە شەڕدا بە دژی دوژمن، لە پێشەوەی لەشکری پێڕەوانیاندا هێرش دەبەن و لەناویان دەبەن. لەبەر شکۆ و فەڕی ئەوانە کە هەموو ڕەوتەکانی چاکە و ڕاستی لەگەڕدان. لە جێژنی فەروەردەگاندا، کە گەورەترین جێژنی ئاریاییەکانە و لە سەرەتای بەهاردا دەست پێ دەکا، دەگەڕێنەوە سەر هەرد و لە لایەن پێڕەوان و وەچەکانیانەوە بە شێوەیەکی شیاو ڕێزیان لێ دەگیرێ و  میواندارییان لێ دەکرێ. بەم جۆرە بوونی مینۆییان لە ڕووی ڕۆحییەوە بەرجەستە دەکرا. ئەم باوەڕە کۆن و ڕەسەنە دوای چەندین سەدە، هێشتا لە داب و نەریت و باوەڕە باوەکانی سەردەمی ئێمەدا دەبیندرێ و بەردەوامە(٦)

باوەڕی گەڕانەوەی ڕەوانی باب و کالان (فرەوەشییەکان) لە ڕۆژانی نەورۆزدا هۆیەکی پێڕاگەیشتن بە دەرک و بان و ماڵ تەکاندن، چوونە سەر قەبران و شادی و هەڵپەڕکێی سەری ساڵە. لە ڕاستیدا ئەم پێنج ڕۆژە، پێنج ڕۆژی ڕۆحی و ئاسمانین کە لە ئاڤێستادا هەر کامیان ناوی تایبەت بە خۆیان هەیە و بە ڕیز بریتین لە؛ ئەهەنەوەد، ئەشەتتەوەد، ئەسپەندمەز، وەهووەخشتەرە و هەشتەوەش. بە وتەی میرجا ئێلیادە، "ئەم پێنج یان شەش ڕۆژە، ڕۆژانی ئاڵۆز و شێواون. گەڕانەوەی مردووەکان بێجگە لە ڕۆژانی ئاڵۆز و ئاژاوە کە تێیایاندا بەند و بەستەکانی کۆمەڵگا لێک هەڵدەوەشێن، نایەتە ئاراوە. دەتوانین ڕۆژانی کۆتایی ساڵ لەگەڵ ڕۆژانی ئاڵۆزی پێش خوڵقاندن بەراوەرد بکەین."(٧)  

باوەڕ بەو پێنج ڕۆژە بۆش و بەتاڵەی ساڵ لە میسری کۆنیشدا هەبووە. لە ئۆستوورەی لەدایکبوونی ئیزیس و ئۆزیرێس‌دا هاتوە؛ نۆت، دا-خودای ئاسمان و هاوسەری "رەع" خودای خۆر بوو بەڵام نۆت خیانەتی لە ڕەع کرد و لەگەڵ سێب یان گێبی خودای زەوی خەوت و لێی دووگیان بوو. ڕەع کە ئەوەی زانی، دووعای لە نۆت کرد کە لە هیچ ڕۆژ و مانگێکی ساڵدا ئەو منداڵەی نەبێ و گرێی بەدایکبوونی لە دڵدا نەکرێتەوە. بەڵام دا-خودا دڵدارێکی دیکەشی بەناوی "تۆث" هەبوو کە خودای زانست بوو و هاوکات لەویش دووگیان دەبێ. تۆث بەڵێنی بە نۆت دەدا کە کێشەکەی بۆ چارەسەر بکا. تۆث داوای لە مانگ کرد لەسەر پارەیەک لە ڕووناکایی خۆی، یاریی تەختەنەردی لەگەڵ بکا. مانگ قەبووڵی دەکا بەڵام هەموو جارێ هەر دەدۆڕێ. تۆث هەر جارە پلێک لە مانگ دەباتەوە کە دواجار ئەو پاژانە لەپەنا یەکتر دادەنێ و دەبینێ ٧٢ پاژن و بە یەکەوە پێنج ڕۆژ پڕ دەکەنەوە. ئەو پێنج ڕۆژانە کە بەدەر لە ساڵی میسری بوون، وەبەر نفرینی ڕەع نەدەکەوتن و بەم جۆرە نۆت لەو پێنج ڕۆژەدا چوار یان پێنج منداڵی دەبێ کە خودایانی داهاتووی میسر بوون؛ ئۆزیریس لە ڕەع، سێت لە گێب، نێفتیس لە گێب و ئیزیس لە تۆث. (٨) 

وشەی تار لە پەنجەی تاردا بە مانای تاریک و تەماوییە. هەروەها بە واتای تەریک و دەرکراو و دوور کەوتوو هاتوە. پەنجەی

شانۆی میری نەورۆزی لە چۆمانی ناوچەی ڕواندز لەلایەن تیپی شانۆی شەقڵاوە
١٩٦٩

 تار لە هزر و باوەڕی خەڵکدا بەرەبەرە بە ڕۆژانی نائاسایی و ڕەنگە شووم سەیر کراوە. پێنج ڕۆژ کە جیهان ئاڵۆز و پشێوە و زەمان هێشتا تەکووزی و ڕێکوپێکی پێ نەدراوە. لە ڕاستیدا هەر ئەو پشێوی و بەدەر لە زەمانەیە کە خەڵک و دەسەڵاتدارانی هێناوەتە سەر ئەو باوەڕە کە وا باشە لەو پێنج - شەش ڕۆژەدا دەست لە دەسەڵات و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە هەڵگرن. گریمانە دەکرێ ئەو بۆشایی دەسەڵاتە بواری بە پیاوخراپ و ڕێگر و ملهوڕ داوە کە لەو ڕۆژانی بێ سەرەوبەرەییەدا ئەسپی خۆیان تاو بدەن و زیان بە سەر و ماڵی خەڵک بگەیەنن. ئەمەش خەڵک و حاکمانی هێناوەتە سەر ئەو باوەڕە کە پێویستە ئەم بۆشایی دەسەڵاتە بەجۆرێک پڕ بکرێتەوە. بۆ ئەوەش پێویست بووە کەسێک لەنێو خەڵکدا و لە دەرەوەی دەسەڵات و کۆشکی میری ئەرکەکە ڕاپەڕێنێ. میرێک کە ڕاستەقینە و هیندە جیددی نەبێ کە دواتر ببێ بە هەڕەشە و سەرئێشە بۆ دەسەڵات. بەم جۆرە میری نەورۆزی و یاریی میرمیرێن پەیدا بوو.  

یاریی میرمیرێن بەپێی ساڵپێوە نەریتییەکە لە شەوی کۆتایی مانگی ڕەشەممە و بەپێی ڕۆژژمێری ئێستا لە ئێوارەی ٢٤ یان ٢٥ی ڕەشەممە بە کۆبوونەوەی پیاوماقووڵان و حەشیمەتی ئۆگر دەستی پێ دەکرد. ئەوانەی خوازیاری میرایەتی بوون، ڕیز دەبوون و یەک بە یەک خۆیان لە بۆتەدا تاقی دەکردەوە. ڕێوشوێنێکی دیاریکراو و یەکدەست بۆ هەڵبژاردنی میر لەبەردەستدا نییە. بە بیری شەخسیی خۆم، میر بە هەڵاویشتنی قالبە شەمچە یان شقارتە هەڵدەبژێردرا. بەجۆرێک کە لەسەر تەنیشتەکانی قالبە شەمچەکە وشەی میر و هێندێک جار لەسەر لای دیکەی "وەزیر" و بەرامبەر بە وەزیر "دز" دەنووسرا. قالبە شەمچە بە نۆرە هەڵداویشترا تا بۆ یەکێک لەسەر لای میر ڕادەوەستا و بەم جۆرە میر هەڵدەبژێردرا. ئەو کارە پێشتر بە جگ دەکرا. بە هۆی ئەم یارییە، "لای (تیو) لە یاریی جگاتێدا ناوی "میر"ی لێ نراوە. خوازیارانی میرایەتی بۆ بوون بە میر یاریی جگێنیان دەکرد و کێ جگی میر هاتبا، دەبوو بە میر (٩). قورعە کێشانیش دەتوانێ شێوازێکی دیکەی دیاریکردنی میر بووبێ بەو جۆرە کە ناوی خوازیارانی میرایەتی لەسەر کوتە کاغەزێک دەنووسرا  لە کوولەکەیەک دەهاویشترا. هەر ناوێک لە کوولەکە هاتبا دەر، دەبوو بە میر. بەڵام سەرەڕای هەمووی ئەوانە ڕەنگە باوترین شێوازی دیاریکردن یان هەڵبژاردنی میر ڕاستەوخۆ بە ڕاگەیاندنی ئامادەیی کەسەکان خۆیانەوە دەستی پێ کردوە و پاشان ئامادەبووان لەسەر میرایەتیی یەکیان کۆک و هاودەنگ بوون. 

مەرج نەبوو هەر براوەیەکی جگێنی میرایەتی دوای هەڵبژێران بتوانێ لە پلەی میریدا خۆی ڕابگرێ چونکە مەرجی سەرەکیی لە کڵ دەرچوونی میر، تارانی بزە لەسەر لێوان و شێلگیری لە میرایەتیدا بوو. ئەوەش لە بەرامبەر حەنەکایەتیی وشکەڕن و گاڵتە و گەپی خەڵکدا ئاستەم و چەتوون بوو.  هەموو میرێک نەیدەتوانی تاب بێنێ و وەپێکەنین نەکەوێ. هەر بۆیەش تا گەیشتن بە میری سەقامگیر وا هەبوو چەند میرۆکە خۆیان تاقی بکەنەوە و تاب نەهێنن. پێکەنین نەک هەر هۆی لە میرایەتی کەوتن بەڵکو لێدان و تێهەڵدان لەلایەن حەشیمەتی بەشداری بەدواوە بوو. دوای خیچان و لێکەوتن و تێهەڵدانی میرۆکە، خێرا دەست بە هەڵاویشتنی جگ دەکرایەوە و میری نوێ هەڵدەبژێردرایەوە.

دوای ئەوەی میر جێگیر دەبوو، دەستەودایرە لە وەزیر و گزیر و میرزا و جەللاد هەڵدەبژێردران کە کارەکانیان بەو جۆرەی خوارەوە دیاریکراو بوو؛

١- کۆنەوەزیر؛ پیرەپیاوێکی نوکتەباز و قسەخۆشی گوند کە ڕاوێژکاری یەکەمی میر بوو 

٢- وەزیری دەستەڕاست؛ ئەرکی جێبەجێکردنی فەرمانە ئاسایی و ڕاستەقینەکانی میری لە ئەستۆ بوو

٣- وەزیری دەستەچەپ؛ فەرمانە نائاسایی و گاڵتەجاڕییەکانی میری بەڕێوە دەبرد

٤- میرزا؛ بنووسی فەرمانەکانی میر بوو. 

٥- گۆپاڵ زێوین؛ بە گۆپاڵێکەوە لە کۆڵان و گەڕەکەکاندا فەرمانە نووسراوەکانی میری جاڕ دەدا

٦- وشکەڕن؛ خەریکی حەنەکایەتی و وەپێکەنین خستنی میر و خەڵک بوو (١٠)

دیارە کار و فەرمانەکان تەنیا ئەوانە بەڕێوەیان نەدەبرد و میر بۆی هەبوو فەرمان تەنانەت بە ئەوانەش بدا کە لە دیوەخانی میردا ئامادە نەبوون. کەس بۆی نەبوو لە فەرمانی میر دەربچێ. زۆربەی دەستەودایرەکە لەلایەن میر خۆیەوە هەڵدەبژێردران بەڵام وشکەڕن کە دەبوو کەسێکی حەنەک و گاڵتەچی بێ، لەسەر پێداگریی خەڵک هەڵدەبژێردرا. ئەرکی وشکەڕن وەپێکەنین خستنی خەڵکەکە و لەو ڕێگایەوە هەوڵدان بۆ لە میرایەتیی خستنی میر بوو هەرچەند نەدەبوو ڕاستەوخۆ خۆ لە قەرەی میر بدا. ئەوە لە ڕاستیدا بۆ دانی شێلگیری و جیددیەت بە کارەکە بوو تا کەمتر باری گەمە و یاریی هەبێ و پتر وەک بەڕێوەبەرییەکی ڕاستەقینە ئەرکەکانی خۆی جێبەجێ بکا. وێڕای ئەوە خەڵکیش بە خەڵاتکردنی باڵتۆیەکی ڕازاوە بە ئێسک و پرووسک و شووشەوات و شتی ئاوا بە میر، لە وەپێکەنین خستنی میردا بەشدارییان دەکرد. "ده‌مو چاویان به‌ خه‌ڵووز ره‌ش ئه‌کرد و به‌ ئێسکی ئاژه‌ڵ قلیانیان بۆ ساز ئه‌کرد به‌ڵام نه‌ده‌بوو پێبکه‌نێ. یانی به‌ هیچ جۆر ئیجازه‌ی پێکه‌نیینی نەبوو.(١١) 

میر دەبوو وەک میرغەزەب شێلگیرانە و دوور لە بزە و گاڵتە و پێکەنین کاری خۆی بەڕێوە ببا. کایەکە ئەوەندەی باری یاری و گەمەی هەبوو، ئەوەندەش ڕاستەقین و پێویست بوو؛ پێنج ڕۆژ بۆشایی دەسەڵات لە ئارادا بوو و دەبوو کەسێک ئەرکی بەڕێوەبەری و پاراستنی ئاوایی، گەڕەک، شار و تەنانەت میرنشین بە ئەستۆ بگرێ، هێمنایەتی و تەناهی بپارێزێ و خەڵکیش سەرگەرمی خۆشی و گەمەی دەمەونەورۆز بکا. دەبوو نەهێڵێ زوڵم و زۆر و دزی و گزی بێتە ئاراوە و شیرازەی کارەکان لێک بترازێن. میر تا زیاتر خۆی ڕاگرتبا، سەقامگیرتر دەبوو. شێلگیریی میر دەبوو بە هۆی ئەوە کە خەڵک زیاتر حیسابی لەسەر بکەن، دەستەودایرەکەی چاکتر فەرمانەکانی ڕاپەڕێنن و خەڵکیش لە دۆخی خۆیان ئەرخەیانتر بن و بە دڵی ئاوەڵاوە دیاری و دەستەک بە پیاوەکانی بدەن. دیاری و باجێک کە پیاوەکانی میر لە دەوڵەمەندان و دەستڕۆیشتووان کۆیان دەکردەوە و دۆنکیشۆت ئاسا بەسەر خەڵکی هەژار و فەقیردا دابەشیان دەکرد. ئەگەر کەسێک زوڵمی لێ کرابا، میر هەوڵی دەدا مافی بستێنێ، ئەگەر کوڕ و کچێک دڵیان بە یەکەوە با، ڕێگای پێکگەیشتنیان بۆ خۆش دەکرا، ئەگەر کەسێک زۆر نەدار با، دارایی بۆ کۆ دەکراوە و بەم جۆرە لەو ماوە کورتەدا  کاروباری خەڵکی ڕیز و ڕاست دەکرد. میرمیرێن لەڕاستیدا شانۆیەک بوو کە خەڵک تێیدا هەم ئەکتەر بوون و هەمیش تەماشاگەر. هەم لە هەڵبژاردنی دەسەڵاتدا بەشدار دەبوون و هەمیش لە بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەکەیاندا ئەرکدار. بەو پێیەش لەو ماوەیەدا پتر هەستیان بە گرینگیی ڕۆڵی خۆیان لە کۆمەڵگەدا دەکرد. میریش زۆر جار بڕیارەکانی سنوورە باو و ئاساییەکانی تێدەپەڕاند و مرازی خەڵکی بێمرازی حاسڵ دەکرد. تەنانەت جاری وا بوو بڕیار و فەرمانەکانی لەگەڵ خواست و ویستی میری ڕاستەقینە ناتەبا بوون و ڕەنگ بوو دوای میرایەتی سەریشی لەسەریان بە فیڕۆ بدا. 

میر "هه‌ر فه‌رمانێکی بدایه‌ ئه‌بوا به‌ قسه‌ی بکه‌ن جا هه‌ر که‌س بوایه‌ ره‌عیه‌ت یان ئاغا فه‌رقی نه‌ده‌کرد چون حوکمی ره‌وا بووه‌... ئه‌گه‌ر فه‌رمانی بدایه‌ بچن بۆ ماڵ فڵانه‌ ئاغا له‌ فڵانه‌ ئاوایی خۆی بێنن یان پاره‌ی لێ بستێنن ئه‌چوون و ئاغایش حوکمی میری قبوڵ ئه‌کرد و ئه‌یوت: سڵاو له‌ میر ئه‌که‌م،چون زستانه‌ خۆم ناتوانم بێم به‌ڵام ئه‌مه‌ پووڵ و خودا حافیزتان. له‌ دوای ئه‌و چه‌ند رۆژه‌ له‌ حوکمات ئه‌هاته‌ خوار و هه‌رچی په‌یدایان بکردایه‌ به‌ فه‌قیر و هه‌ژاریان ئه‌دا." (١١)

 یاریی میرمیرێن لە مەهابادی سەردەمی شەڕی دووهەمی جیهانیدا شانبەشانی شانۆی "دایکی نیشتمان" ڕۆڵی لە باوەڕبەخۆبوون و هاندانی جەماوەردا دەگێڕا. غه‌نی بلووریان کە لە سەردەمی ژێکافدا هەڵسووڕ و ئەکتەرێکی شانۆی دایکی نیشتمان بوو، سەبارەت بە یاریی میرمیرێن و ده‌سته‌ڵاتی میر نه‌ورۆزی دەڵێ: "ڕاده‌ی ده‌سته‌ڵاتی میر، له‌ شار و لادێیه‌کانی نزیکیدا، زۆر به‌رفراوان بوو. ئه‌و ده‌یتوانی خه‌ڵک سزا بدات و باج له‌ مرۆڤی ساماندار بستێنی. پاره‌کانی میر، له‌ خه‌زینه‌ی میردا کۆده‌بووه‌وه‌. میر به‌و پارانه‌، یارمه‌تی بنه‌ماڵه‌ی هه‌تیوباره‌کان، پیر و په‌ککه‌وتووه‌کان و ئه‌و لاوه‌ دڵدارانه‌ ده‌دا که‌ پاره‌ی زه‌ماوه‌ندیان نه‌بوو. میر ده‌یتوانی، ناکۆکی نێوان خه‌ڵک چاره‌سه‌ر بکات و ئه‌وان له‌ دژایه‌تی له‌گه‌ڵ یه‌کتر و ڕووبه‌ڕوو بوون دژی یه‌کتر بپارێزێ و گه‌لێک داب و نه‌ریتی جوانی کورده‌واری، زیندوکاته‌وه‌.."

بەشداری و هەڵسووڕان لە یاریی میرمیرێن‌دا جۆرێک شێلگیری و هەست بە بوونی لەو کەس و  کۆمەڵگەیەدا دەخوڵقاند کە لەو شانۆیەدا کەم و زۆر ڕۆڵیان دەگێڕا. ئەوە بەتایبەت لەسەر هەستی ئازادیخوازیی و خۆبەڕیوەبەریی خەڵکی کورد و کۆمەڵگەی کوردستان‌دا کاریگەریی بەجێ دەهێشت. خەڵک بۆ چەند ڕۆژ سایەی ستەمی دەسەڵاتداری بێگانەیان لەسەر دەڕەوی و لە سایەی میرێک کە لە کۆمەڵگەی خۆیانەوە هەڵقوڵابوو و لە هەڵبژاردن و بەڕێوەبەریی کارەکانیدا  بەشدار بوون، هەستیان بە ئازادی دەکرد و بێگومان حەزیان دەکرد ئەو مەودایە درێژتر و ئەو دۆخە تا هەتایی بێ. موکریان بەتایبەت شاری مەهاباد لە دوایین ناوچەکانی کوردستان بوو کە تا نێوەڕاستەکانی سەدەی بیستەمیش ساڵانە یاریی میرمیرێنی تێدا بەڕێوە دەچوو. کۆنترین وێنەیەک کە لەم بارەوە لەبەردەستدایە بۆ ساڵی ١٨٩٥ی سەدەی ڕابردوو لە مەهاباد یان سابڵاغی ئەو کات دەگەڕێتەوە کە هێشتا ماوەیەکی زۆر نەبوو کامێرا بە دەست بیانییەکانەوە گەیشتبووە کوردستان. وێنەی دوای ئەوە بۆ ڕێوڕەسمی هەڵبژاردنی میری نەورۆزیی ساڵی ١٩٠٥ی هەمان شار دەگەڕێتەوە و وێنەیەکی تر پێمان نیشان دەدا کە ساڵی ١٩٤٤ لە لایەن کۆمەڵەی ژێکافیشەوە یاریی میرمیرێن لە مەهاباد بەڕێوە چووە. ئەوانە نیشان دەدەن کە یاریی میری نەورۆزی لە موکریان و ناوەندەکەی مەهاباد لە دێر زەمانەوە بەردەوام و بە داب و دەستوور بەڕێوە چووە. ئەوەش ئاستی گرینگیی ئەو یارییە لای خەڵکی ناوچەکە پێشان دەدا کە سەرنجی گەشتیارانی بیانیشی بۆ لای خۆی ڕاکێشاوە. ئەو گرینگییە لە شێعرێکی وەفایی سابڵاغی شاعیری سەدەی نۆزدەی ئەو شارەشدا ڕەنگی داوەتەوە؛

ئەگەرچی میری نەورۆزی نەویدی وەسڵی گوڵ دێنێ

میری نەورۆزی لە مەهاباد ١٩٤٤

هەتا گوڵ دێ به ناز، بولبول له حەسرەت عومری نامێنێ

عەبدوڵڵا ئەبریشەمی یەک لە کەسایەتییەکانی شارەکە باس لە چۆنییەتیی هەڵبژاردنی میری نەورۆزی و ئاکارەکانی دەکا و دەڵێ: له‌دوای تێکچوونی (حکوومەتی) ڕه‌زاشا، به‌ تێکۆشانی چه‌ند که‌سێک شانۆی میرمیرێن‌ له‌ مه‌ڵبه‌ندێکی شار(مه‌هاباد) وه‌ڕێکه‌وت، جێگایه‌ک بۆ دانیشتنی میر و ده‌ست و پێوه‌ندی ساز‌کرا، میر بۆ ماوه‌یه‌کی دیاریکراو هه‌ڵبژێردرا. ئه‌ویش له‌ ده‌وری خۆی وه‌زیرو گزیری له‌ چه‌شنی کوێخا و هێزی تایبه‌ت به‌ بنکه‌ی میر که‌ زۆرتر وه‌ک قۆڵ سوور (له‌ چه‌شنی پۆلیس) بوون پێکهێنا که‌ فه‌رمانی میریان به‌جێ دێنا. به‌وچه‌شنه‌ ده‌زگای میر وه‌ڕێ که‌وت و به‌ کێشه‌ی ئه‌و که‌سانه‌ راده‌گه‌یشت که‌ ده‌هاتنه‌ لای، بۆ به‌ڕێوه‌چوونی ده‌زگای میریش له‌ خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتان باج وه‌رده‌گیرا. (گێڕانەوە و بیرەوەری - فەیسبووکی نووسەر)

سوارە ئیلخانیزادە پێی وایە "«میر میرێن» نومایشنامەیەکی کۆمێدییە و بۆ ڕەخنەگرتن و قەشمەری کردن بەزۆردار ساز ئەکرێ." (١٢)

هونەرمەند محەممەدی ماملێ یاریی میرمیرێن بە کایەیەکی سیاسی ناوزەد دەکا کە ڕۆڵی گرینگی لە دەربڕینی هەستی سیاسیی خەڵکدا دەگێڕا، بەو هۆیەش "به‌رده‌وام له لایه‌ن حكومه‌تی ناوه‌ندییه‌وه قه‌ده‌غه ده‌كرا". بە وتەی ئەو هونەرمەندە نەتەوەییە، یارییەکە دوا جار دوای شه‌ڕی دووهه‌می جیهانیی لە مەهاباد به‌ڕێوه چووه و لەم بارەوە دەڵێ: "حاكمێكی ڕاسته‌قینه بۆ كوردستان هه‌بوو، به‌ڵام میری گه‌مه ده نێو خۆماندا هه‌ڵده‌بژێردرا. ئه‌و میره ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆی دیاری ده‌كرد، وه‌زیر و ویشكه‌ڕنی هه‌بوو، به هه‌موویان هه‌وڵیان ده‌دا وه‌پێكه‌نینی خه‌ن. ئه‌گه‌ر میر پێكه‌نیبا، كایه‌كه ته‌واو ده‌بوو. ئه‌من قه‌ت میرێكم نه‌دی پێبكه‌نێ. دوایین میر، سه‌دیقی سیاسه‌ری، له گه‌ڕه‌كی مەدا ده‌ژی، چه‌ند ماڵ ئه‌ولاتر، ئه‌و له‌و ده‌مێوه هێشتا هه‌ر پێنه‌كه‌نیوه. میرمیرێن گه‌مه‌ی منداڵان نییه، له هه‌موو دێهاته‌كان ده‌یكه‌ن و چه‌ند شه‌و و ڕۆژان ده‌خایه‌نێ. زۆر جاران ده‌و ده‌مه‌یدا ده‌ست پێده‌كا كه كوردێک زیندانی ده‌كرێ. ڕه‌خنه ده‌ربڕینێكه، وه‌ک دامه‌زراندنی حكومه‌تێكی دیكه، دژی ده‌سه‌ڵاتی سه‌ركوتكه‌رانه‌ی حكومه‌تی ناوه‌ندیی تارانێ، وایه. میری گه‌مه‌ی ئێمه میری ڕاسته‌قینه‌ی، كه به بێ قانوون و به ئه‌وپه‌ڕی دڕنده‌یییه‌وه له مه‌هابادێ حكومه‌تی ده‌كرد، ناچار كرد زیندانیی سیاسی ئازاد بكا. به‌و چه‌شنه كه ده‌سته‌یه‌كی دیاریكراو له لایه‌ن میری گه‌مه‌وه كورتانێكی كه‌رێ ده‌گه‌ڵ خۆیان ده‌به‌ن و ده‌چنه كن میری ڕاسته‌قینه و پێیده‌ڵێن: “ئه‌تۆ یان ده‌بێ ئه‌و كورتانه‌ی له خۆت نێی یان ده‌بێ زیندانییه‌كان ئازاد بكه‌ی.” ئه‌ویش ناعیلاج ڕێگای دووهه‌م هه‌ڵده‌بژێرێ. له جه‌نگه‌ی گه‌مه‌ی میرمیرێن دا هه‌موو دوكان و بازاڕ داده‌خران، له هه‌موو شوێنان ده‌خورا و ده‌خوراوه، هه‌ڵپه‌ڕكێ و زه‌ماوه‌ند ساز ده‌بوون. [..] بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندان شانازی بوو كه له كاتی ئه‌و جێژنه دا پووڵ و خوارده‌مه‌نییان به‌خشیباوه. ئه‌گه‌ر به مه‌یلی خۆیان ئه‌وه‌یان نه‌كردبا، میری گه‌مه پیاوی خۆی ده‌سه‌ر ده‌كردن، هه‌تا پووڵیان لێ ئه‌ستاندبان، پاشان ئه‌و پووڵه به سه‌ر هه‌ژاراندا ده‌به‌خشراوه."

ماملێ لە درێژەی گێڕانەوەکەیدا بە شلومبێرگێر دەڵێ: "بزانه، ئێمه هه‌ر ئه‌وده‌می به‌و گه‌مه‌یه ویستوومانه حكومه‌تی تایبه‌تیی خۆمان، عه‌داڵه‌تی تایبه‌تیی خۆمان، ڕێكخراوی تایبه‌تیی خۆمان دامه‌زرێنین و خۆمان ڕابێنین، به‌ڵام به چه‌شنێک كه گاڵته و خۆشیشی ده‌گه‌ڵ بێ. بۆیه ترسی حكومه‌تی شای سه‌باره‌ت به گه‌مه‌ی میرمیرێن زۆر به‌جێ بوو."

سەبارەت بە کاریگەریی یاریی میرمیرێن لەسەر دامەزرانی کۆماری کوردستان، کەریم دانشیار کەسایەتییەکی دیکەی ناوچەکەیە کە لەم بارەوە دەگێڕێتەوە؛ "لە سەردەمی پێش کۆمار، لە سابڵاغدا "میر میرێن" هەبوو. "میر" کەسێک بوو ئەگەر مەیموونیشت لە پێش هەڵپەڕاندبایە، نەدەبوایە زەردەی بەدەمدا بگەڕێت. لەژێر سەری میر و میرمیرێندا کۆرپەیەکی سیاسی دەهات زمان بگرێت و کۆمەڵ ڕێک بخات. میرمیرێن و ڕێکخراوی نهێنیی (ژ. ک) کۆمەڵیان ڕێک خست و ڕێگایان بۆ کۆمەڵە و بۆ کۆماری کوردستان کردەوە. (کەریم دانشیار؛ محیەدینی ئایشە کوللێران کێ بوو؟!)

بیره‌وه‌ری و ژیننامه/ 17

له‌دوای تێکچوونی (حکوومەتی) ڕه‌زاشا، به‌ تێکۆشانی چه‌ند که‌سێک شانۆی میرمیرێن‌ له‌ مه‌ڵبه‌ندێکی شار(مه‌هاباد) وه‌ڕێکه‌وت، جێگایه‌ک بۆ دانیشتنی میر و ده‌ست و پێوه‌ندی ساز‌کرا، میر بۆ ماوه‌یه‌کی دیاریکراو هه‌ڵبژێردرا. ئه‌ویش له‌ ده‌وری خۆی وه‌زیرو گزیری له‌ چه‌شنی کوێخا و هێزی تایبه‌ت به‌ بنکه‌ی میر که‌ زۆرتر وه‌ک قۆڵ سوور (له‌ چه‌شنی پۆلیس) بوون پێکهێنا که‌ فه‌رمانی میریان به‌جێ دێنا. به‌وچه‌شنه‌ ده‌زگای میر وه‌ڕێ که‌وت و به‌ کێشه‌ی ئه‌و که‌سانه‌ راده‌گه‌یشت که‌ ده‌هاتنه‌ لای، بۆ به‌ڕێوه‌چوونی ده‌زگای میریش له‌ خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتان باج وه‌رده‌گیرا [..] پیاوێکیش له‌ به‌ر ده‌رگای میر ڕاده‌گیرا که‌ کاری گاڵته‌و شۆخیکردن بوو، به‌ڵام میر نه‌ده‌بوو به‌ کارو قسه‌کانی پێبکه‌نێ، ده‌نا هه‌ر ئه‌وکات له‌ میرایه‌تی ده‌که‌وت. کاتێک مۆڵه‌تی میر ته‌واو ده‌بوو، هه‌ر ئه‌و چه‌ند که‌سه‌ی ده‌زگای میریان پێکه‌وه‌نابوو، لێپرسینه‌وه‌یان ده‌ست‌پێده‌کرد و بۆ هه‌ڵوێسته‌‌ خه‌راپه‌کانی، سه‌زایان ده‌دا.

له‌و شانۆیه‌دا ئه‌وه‌ ده‌بیندرێ که‌‌‌ له‌ سه‌ره‌تادا بیری دامه‌زراندنی میرمیرێن بێ ئامانجی کۆمه‌ڵایه‌تی وفه‌رهه‌نگی نه‌بوه‌، جا ئه‌و ئامانج و مه‌به‌سته‌ چ بوو، به‌ڕوونی دیارنییه‌، به‌ڵام پێویست بوونی دامه‌زراندنی حکوومه‌ت و هه‌ڵبژاردنی میر‌ دیاره‌، له‌و نێوه‌دا به‌رپرس بوونی میر زۆر گرینگه‌، هه‌ر وه‌ها پێداگرتن له‌سه‌رجیددی بوونی دانیشتنه‌کانی میر، بابه‌تێکی سه‌رنج ڕاکێشه‌ و ده‌کرێ چه‌شنێک وه‌بیرهینانه‌وه‌ی ڕه‌وه‌تێکی میژوویی بێ، وه‌ک هیرۆدۆت میژوونووسی یونانی له‌ پادشایانی ماد باس ده‌کا، هاتنه‌سه‌رکاری دیاکۆ به‌ویست وداوای خه‌لک بوه‌، به‌ گوێره‌ی گێرانه‌وه‌ی هێڕۆدۆت، دیاکۆ له‌و دانیشتنانه‌دا که‌ پیوه‌ندی به‌ به‌ڕێوه‌بردنی کۆمه‌ڵگا و سیاسه‌ته‌وه‌ هه‌بوه‌، به‌ری گاڵته‌و فشه‌ی ‌گرتوه‌ و که‌س مافی ئه‌وه‌ی نه‌بوه‌ له‌وکاته‌دا گالته‌ بکا، ئه‌و ڕه‌وته‌ش ئه‌وه‌ ده‌گه‌یه‌نی که‌ له‌ ڕوانگه‌ی دیاکۆدا،‌ سیاسه‌ت به‌ کاریکی جیددی‌ دانراوه‌‌ نه‌ک فشه‌و گالته‌!

 

وتووێژی هێلا شلومبێرگێر لەگەڵ محەممەدی ماملێ:

https://muziknas.com/1520231/

هێما و ئوستووره‌کانی رێ و ره‌سمی نه‌ورۆز له‌ کوردستان (سه‌قز و ده‌ور و به‌ری) - لوقمان نادرپوور - سەقز

نەورۆزی هۆرامی (پێوەندی نێوان پەنجەی تار و جێژنی سپەندارمەز) 

https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=20180423142610148960&lng=8

https://jokl.uok.ac.ir/article_61549_73651067669872f7f9f167e3211b2dad.pdf واکاوی مؤلفههای هویتی در منایش میر نوروزی از منظر نظریهی میخاییل باختین

https://ensani.ir/file/download/article/20101128160338-%D9%85%D9%8A%D8%B1%20%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%8A.pdf مير نوروزي دكتر حسن ذوالفقاري

١-  بڕوانە ڤەژینبوکس - دیوانی حەقیقی

٢- سینوهە پزیشکی تایبەتیی فیرعەون - میکا والتاری

MIKA WALTARI : SINUHE EGYPTILÄINEN 

٣- آثارالباقیە - ابوریحان بیرونی - ص ٦٩

٤- بڕوانە فەرهەنگی خاڵ و واتای "پەنجەی تار"

٥- ڕشتەی مرواری - بەرگی ٣

٦- هاشم رضی - میترا لە ئاڤێستا و ڕیگڤێدادا - وەرگێڕانی نووسەر

٧-  چشم‌اندازهای اسطوره، میرچاالیاده، ترجمه جلال ستاری، تهران، توس، ۱۳۶۲

٨- بڕوانە ویکیپێدیا؛ Isis And Osiris

٩- بڕوانە فەرهەنگی شێخانی

١٠ عوبەیدیللا ئەییوبیان؛ میر نوروزی یکی از مراسم کهن نوروزی در کردستان - نووسخەی پ.د.ئێف https://perlit.tabrizu.ac.ir/article_2773_76b9bd95c79d3b4df9df400eca180ab3.pdf 

١١- گێڕانەوەی مامە ڕەحیمی ڕەوشەنی بە ڤیدیۆ

١٢- (تاپۆ و بوومەلێڵ - بەرنامەی شانۆگەری چۆن و کەی سەریهەڵداوە).

میری نەورۆزی ودەوری میرلەنەورۆزی کوردەواریدا لەزمان:هونەرمەندی بەیت وحەیران بێژ: مامەرەحیمی رەوشەنی

نۆزهەتۆلقلووب بە کوردی

هەر لێکۆڵەر و مێژوونووسێکی کورد لە ڕەوتی نووسین و لێکۆڵینەوەی مێژووی گەلەکەیدا ناچارە لاپەڕەکانی کۆمەڵێک کتێبی مێژوویی نووسەرانی کەوناری ئێرانی وەک آثار الباقیە"ی ئەبووڕەیحانی بیروونی، صفوه الصفا"ی ئیبنی بەززاز، "عالم آرای عباسی"ی ئەسکەندەر بەگ، جامع التواریخ"ی ڕەشیدەدین فەزلوڵڵا و زۆری دیکە هەڵبداتەوە کە یان بە فارسی نووسراون یان بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕدراون. زۆربەی جاریش ڕەنگە بیر لە کەمکاریی خۆی و نووسەران و وەرگێڕانی دیکەی کورد بکاتەوە کە بۆچی تا ئەو کاتە هیچکام لەوانەمان نەکردۆتە کوردی. ئاخر زۆربەی ئەو بەرهەمە کەونارانە، کەم و زۆر پێوەندییان بە دابونەریت، مێژوو و جوغرافیای کوردستانیشەوە هەیە. "نزهه‌القلوب"ی حەمدوڵڵای موستەوفی‌ یەکێکی تر لەو کتێبە مێژووییانەیە کە لە ڕیزی ئەو بەرهەمانەی سەرەوەدا هەژمار دەکرێ.

نۆزهەتۆلقلوب بەنێوبانگترین کتێبی حەمدوڵڵا موستەوفییە کە لە نێوەڕاستەکانی سەدەی چواردەی زایینی‌دا نووسراوە. کتێبێک سەبارەت بە جوغرافیا، خەڵک، پیشە، ژیان، زمان و سەرەنجام ململانێی نێوان نەتەوە و هۆز و ئایینەکان لە سەردەمی ئیلخانانی مەغۆلدا. سەردەمێک کە تورکان تازە خەریک بوون لە ئێران و کوردستاندا ڕەگ دابکوتن و دیموگرافیی ناوچەکە بگۆڕن. بەشی سەرنجڕاکێشی نێوەرۆکی کتێبەکەش بۆ خوێنەری کورد بەشی ئازەربایجان و کوردستانی کتێبەکەیە ئەگەرچی وێناچێ نووسەر لە نووسینەوەی ئەمانەدا کەسێکی بەتەواوی بێلایەن بووبێ.

 نۆزهەتۆلقلووب ئەگەرچی بۆ کورد نەنووسراوە بەڵام ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پێوەندیی بە کورد و مێژووی کوردیشەوە هەیە. بەو سەردەمانەوە کە هێشتا زۆربەی شارەکانی ئازەربایجان تورکیزە نەکرابوون. خوێنەر لە نۆزهەتۆلقلووبدا تا ڕادەیەک بۆی دەردەکەوێ کە لە سەردەمی نووسینەوەی کتێبەکەدا بۆ وێنە زمانی دانیشتووانی تەورێز چەندە کوردی و دابونەریتی خەڵکی مەراغە چەندە کوردستانی بووە. 

بەو هۆیانەی سەرەوە دەبوو نۆزهەتۆلقلووب زۆر زووتر بۆ سەر زمانی کوردی وەرگێڕدرابا تا خوێنەری کورد باشتر لە مێژووی گەلی خۆی بگا و نووسەر و لێکۆڵەری کورد وردتر ڕابردووی  نەتەوەکەی خۆی وەرد بداتەوە. کارێک کە ئەگەرچی بە درەنگەوە بەڵام سەرەنجام کرا. قەرەبووی ئەم وەدرەنگی کەوتنەش ئەوەیە کە کارەکە لەلایەن نووسەر و وەرگێڕی بەتوانای ئەم سەردەمەی کورد مامۆستا سەلاحی ئاشتی ئەنجام دراوە. دەسەڵاتی وەرگێڕ بەسەر هەردوو زمانی فارسی و کوردیدا، توانایی بەرز و ئەزموون و شارەزایی زۆری مامۆستا لە زمان و ئەدەبی کوردیدا بە دڵنیاییەوە قورسایی زیاتری بەو وەرگێڕانە داوە. 

ماوەتەوە بگوترێ کە دەزگای ڕۆشنبیریی جەماڵ عێرفان لە باشووری کوردستان لەدرێژەی تێکۆشان و خزمەتە بەرچاوەکانی بە فەرهەنگ و ئەدەبی کورددا ئەرکی چاپ و بڵاوکردنەوەی ئەم بەرهەمەی بە ئەستۆ گرتووە کە جێی سپاس و پێزانینە.  

لێرەوە دەستخۆشی و ماندوونەبوونی بە مامۆستا سەلاحی ئاشتی دەڵێم و هیوای سەرکەوتن و بەردەوامی بۆ دەخوازم. دڵنیام بەو کارەشی هێندەی دیکە کتێبخانەی کوردیی دەوڵەمەند کردووە.

سەرەتای کۆتایی بە هێژەمۆنیی ئێران لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست

تاهیر قاسمی

لە ساڵانی کۆتایی سەرکۆماریی ئۆبامادا، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەپێناو ڕێگری لە تەشەنەکردنی چین، گۆڕانی بەسەر سیاسەتی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا هێنا. لەم سۆنگەیەدا تا ڕادەیەکی زۆر تەنکەی بە هێزەکانی خۆی لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست کرد و قورسایی سەربازیی خۆی بەرەو ئاوەکانی ئۆقیانووسی ئارام و دەریای زەرد گواستەوە. هەر لەو ساڵانەدا بوو کە ڕاپەڕین و خۆپێشاندانەکانی ناسراو بە بەهاری عەرەبی یەک لە دوای یەک وڵاتانی ناوچەکەی گرتەوە و لە زۆرێک لەو وڵاتانی عەرەبیدا دەسەڵاتەکانی ڕووخاند یان ئەو وڵاتانەی تووشی ئاڵۆزی و پشێوی کرد. هەردووی ئەو ڕووداوانە دەرفەتیان بۆ کۆماری ئیسلامی پێک هێنا کە زیاتر دزە بکاتە نێو وڵاتانی ناوچەکە و لەو ڕێگایەوە هێژەمۆنیی خۆی بەسەر وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا بسەپێنێ. بۆ ئەم مەبەستەش لە لایەک ئەوەندەی توانی و بواری بۆ لووا هێزەکانی سپای قودسی ڕەوانەی وڵاتانی عێراق و سووریە و لوبنان کرد و هاوکات هێز و گرووپی چەکداری سەر بە خۆی لە وڵاتانی وەک عێراق، سووریە، لوبنان، فەلەستین، بەحرەین، یەمەن و هتد..دا پێکهێنا یان ئەوەی کە تا ئەو کات هەیبوو، بەهێز و پڕچەکی کردن. بە درێژایی دە ساڵی ڕابردوو ئێران لەو بۆشاییانە بە قازانجی سیاسەتی هەناردەکردنی شۆڕش کە لە خومەینی بۆی بە میرات ماوەتەوە و بە ئامانجی سڕینەوەی ئیسرائیل کە لە سەردەمی خامنەییدا پتر کەوتە نێو ڕۆژەڤی سیاسەتەکانی ئەم حکوومەتەوە، کەلکی وەرگرت. ترۆپکی ئەو هەوڵانەش لە ٧ی ئۆکتۆبری ٢٠٢٣دا بە هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل خۆی نواند. هێرشێک کە جیهانی ڕاتڵەکاند.

 

 ڕوون نییە کە ئێران تا چەند بەشداری بڕیاری هێرش و جنایەتەکانی بەرەبەیانیی ڕۆژی ٧ی ئۆکتۆبر بوو بەڵام لە دنیا ڕوون و ئاشکرایە کە ئەو چەکدارانە هەم لەلایەن ئێرانەوە بار هێندرابوون و پڕ چەک کرابوون و هەمیش هەڵسوکەوتیان سەبارەت بە کوشتن و دەستدرێژی و بە بارمتەگرتنی ژن و منداڵ و پیر و لاوی جوولەکە بەدەر لەو دروشمانە نەبوون کە ڕێبەرانی کۆماری ئیسلامی و لەوانە عەلی خامنەیی گەلێک جار داکۆکییان لەسەر کردووە و تەنانەت زەمانیان بۆ بەدیهاتنی دیاری کردووە؛ سڕینەوەی یەکجاریی ئیسرائیل لەسەر نەخشەی جیهان.

 

ئەوەی لە ٧ی ئۆکتۆبردا هاتە ئاراوە لەڕاستیدا بەشێکی هۆکارەکە ئەو بۆشایی و هەلە لەبارە بوو کە بە کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ناوچەکە بۆ ئێران پێکهاتبوو. ئەمریکا ‏ئەگەرچی لە ساڵی ٢٠١٤ و بەدوای سەرهەڵدانی داعشدا، لەچوارچێوەی بڕیارێکی شوورای ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکاندا بۆ ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست گەڕایەوە، بەڵام ئەو گەڕانەوەیە کاریگەرییەکی ئەوتۆی لەسەر تەراتێنی چەکدارەکانی سەر بە سپای قودس دانەنا و بەربەست نەبوو. تەنانەت جۆرێک هاوکاری لەنێوان دوولایەندا لە ئارادا بوو. ڕەوتێک کە دەتوانین بڵێین هەتا ٧ی ئۆکتۆبری ٢٠٢٣ بەردوام بوو. بەڵام لەو کاتە بە دواوە ئەمریکا و بە گشتی ڕۆژئاوا تێگەیشتن کە بوون و مانی ئیسرائیل وەک گرینگترین هاوپەیمانی ئەمریکا لە مەترسیدایە. زانیان کە ئەوانەی سەرانی کۆماری ئیسلامی تا ئەو کات بە قسە دەیانگوت تەنیا درووشم نەبوون و لە هەر کوێ بۆیان بلوێ دەیخەنە بواری جێبەجێ کردنەوە. هەر بۆیەش ئەو هاوکارییە ئوتوماتیک هەڵوەشایەوە. ڕەنگە ئێرانییەکان لە ئەمریکا و ئیسرائیلیش چاکتر هەستیان بە هەڵوەشانەوەی ئەو ڕێککەوتنە نەنووسراوە کردبوو کە یەکسەر دەستیان بە درۆن و هاژەکبارانی بنکەکانی هێزەکانی ئەمریکا لە ناوچەدا کرد. کردەوەگەلێک کە بە کوشتنی سێ سەربازی سپای ئەمریکا لە ئەردەن گەیشتە چڵەپۆپە و ئەمریکاییەکانیان ناچار بوون زووتر هێز ڕەوانەی ناوچەکە بکەن و خۆیان بۆ بەرەوڕووبوونەوەیەکی درێژخایەن ئامادە بکەن. لە ڕاستیدا ئەوەی ئەمریکای بۆ ناوچەکە گەڕاندەوە و ناچاری کرد کە هێزەکانی لە بەرامبەر ئێراندا لە سان بدا، نە درۆنبارانی جار بە جار و نە کوژرانی سێ سەرباز بەڵکو کارەساتی ٧ی ئۆکتۆبر بوو. بڕیارێک کە بە کوتانی ٨٥ بنکەی سەربازیی میلیشیاکانی سەر بە کۆماری ئیسلامی لە شەوی ٢ی فێوریەی ٢٠٢٤دا کەوتە بواری جێبەجێ کردنەوە. ئەو کردەوەیە پێش ئەوەی لە کوشتنی ژمارەی چەکداری کوژراو یان بنکەی ڕووخاوی هێزەکانی سەر بە ئێراندا چاو لێ بکرێ، بە ئامانجی پاراستنی ئیسرائیل و هاوپەیمانەکانی دیکەی ئەمریکا لە ناوچە، سەرەتایەکە بۆ کۆتاییهێنان بە تەراتێنی هێزەکانی سەر بە کۆماری ئیسلامی لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست بە تایبەت لە هیلالی شیعەدا. لە راستیدا گرینگترین پەیامی ئەو هێرشە ئەوەیە کە ئەمریکا جارێکی دیکە و ئەمجار بە ئامانجی قەمتەرکردنی ئێران بۆ ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست گەڕاوەتەوە.

واتای ناوەکانی عەربەت، ڕەبەت، هەیبەت سوڵتان و...

کاکە هاوڕێ جەلال لێکۆڵینەوەی بۆ واتای ناوی عەربەت کردووە و وشەکەی بۆ سەر وشەی "هیربۆد" گەڕاندۆتەوە کە بە لامەوە سەرنجڕاکێش بوو. هیربۆد لە ئایینی زەردەشتیدا و ڕەنگە بەر لەوەش، لە ئایینی میتراییدا پلەیەکی ئایینی بووە. بەپێی فەرهەنگی دێهخودا، هیربۆد بریتی لە پێشخزمەت و خزمەتکاری ئاتەشگەیە. لە ئاڤێستادا وشەکە بەشێوەی "ئەئترپەئیتی" هاتووە و وشەکانی ئاتربان و هیربانی لێ کەوتۆتەوە کە هەم "هیر" و هەمیش "ئاتر" دوو لە چەندان شێوەی وشەی ئاگرن. (بڕوانە فەرهەنگی دێهخودا و واتای هیربد)

پەئیتی، پەئیت، پەد، بەد، پات یان پاد شێوەکانی کۆنتری وشەی پاس و پارێز و پاراستن و پارێزگاری کردنن. بەوپێیەش واتای ناوی هیربۆد لە پێکهاتەکەیدا هەڵگیراوە. هیربۆد لەبنەڕەتدا ناوی بکەرە (اسم فاعل) بەڵام گومان دەکرێ دواتر لە ناوی بکەرەوە بۆ ناوی شوێن گۆڕانی بەسەردا هاتبێ یان ئەو شوێنانەی ئەو ناوەیان لەسەرە، وەک لە زۆربەی نموونەکانی خوارەوەش بەرچاو دەکەوێ، لەگەڵ ناوێکی تایبەتدا هاتووە یان شوێنەکە بۆ هیربۆد گەڕێندراوەتەوە. وەک؛

 قەڵەهەربەت: قەڵای هەربەت، قەڵای هیربۆد

هەربەت سوڤان: هێربۆد سوڤان

ئەو شوێنانەش کە تەنیا ناوی هیربۆدیان لەسەرە، گومانی بەهێز ئەوەیە کە کورت کراونەتەوە و ناوی خاوەنەکەیان کەوتووە یان زمان لەبیری بردوونەوە.

 هەر لە گوێن هیربۆد، وشەی مۆبەدیش هەیە کە ئەویش پلەیەکی ئایینی بووە و پلەکەی لە هیربۆد بەرزترە. مۆبەد لە بنەڕەتدا "مێوپات" و "میوپاس"ە بە مانای پارێزەری مێو کە ئەویش دەوەنی ترێ‌یە. لە ئایینە کەونارەکاندا شەراب خواردنەوەیەکی ئایینی بووە و ڕەنێوهێنانی لە دەسەڵاتی مۆبەدانی پێشەوای ئایینیدا بووە. 

هاوڕێ ئاماژەی بە ناوی گوندی قەڵەهەربەت و قەڵای هەربەتی سەر بە ناحیەی دوبزی شاری کەرکووک و هەروەها چیای هەربەت لە قەزای مێرگەسوور کردووە و کۆمەڵێک ناوی دیکەی لەو گوێنەشی ڕیز کردووە کە جێی سەرنجن:

هەربەت سوڤان، خربەت سوڤان: ئاسەواری بینا و پەرستگەیە لە ئورفە(شانلی ئورفە) دەگەڕێتەوە بۆ پێش زاین.

خربەت قەرەئۆغڵان: ئاسەوارێکی بیناییە لە کفری

ئەربەت: گوندێکە لە نسێبین

ئەمانەش ناوی هەندێک شوێنی تر: (خربەت بەگەر، خربەت فارس، خربەت کەرەم، خربەت عیوش، خربەت فارعە، خربەت قەوالا، خربەت ئەلبەنات، خربەت باقر، خربەت عەلۆ، خربەت الجوز/خەربەت ئەلجۆز، خربەت زەقف، خربەت فارعە، خربەت شەعیر/خەربەت شەعیر، خربەت حەج، خربەت عەزیز، خربەت ئەلشەعال، خربەت ئەلشیرێن، خربەت غەزەل، خربەت عەمو، خەربەت عەمۆ، خربەت قراج، خەربەت وەرد، خەربەت شەمام،...)

بۆ واتای ناوی عەربەت سەردانی ویکیپێدیام کرد و بە لامەوە سەرنجڕاکێش بوو کە ئەو پێوەندییەی بەڕێز هاوڕێ لەنێوان ناوی ئەو شارە و پەرستگەی ئاگردا باسی کردووە لەوێش باس کراوە بەڵام ئاماژەیەک بە هیربۆد نەکراوە:

دەگێڕنەوە کاتی خۆی ئاینی زەردەشتی بڵاوبووە و شوێنێک ھەبووە بۆ ئاگر پەرستی کە شوێنکەوتوانی ئایینی زەردەشت وەک ڕەمزێکی ئایینی بەکاریان ھێناوە ئەویش سەر قەڵای عەربەتی کۆن بووە کەئێستاش پاشماوەی ئەوقەڵایە ماوەو کەوتۆتە عەربەتی کۆنەوە و گەڕەکێکی خنجیلانەی لێ درووست کراوە و ناونراوە گەڕەکی قەڵا، ئەم قەڵایە بەکارھاتووە لە شێوەی پەرستگەیەک بۆ ئاگرپەستی و ناونراوە (ئاورپەرست) بە واتای ئاگرپەرست، دوای چەند ساڵێک ئەو زاراوەیە گۆڕاوە لە ئاورپەرست بۆ ئاوری ڕەبەت تا وای لێھاتووە بووە بە شاری ڕەبەت و دوای چەند سەدەیەک بووە بە شاری عەربەت.

ڕوون نییە کە ئەو بۆچوونە هی کێیە و نووسەری ویکیپێدیا بەداخەوە ئاماژەی ڕاستەوخۆی بە سەرچاوە نەکردووە بەڵام ئەوەی کە نووسەر پێیوایە وشەکە لە "ئاوری ڕەبەت"ەوە بۆ عەربەت گۆڕاوە، ئەو بۆچوونەی لای من ساز کرد کە ڕەوتێکی پێچەوانە لە سازکردنی ناوی شاری "ڕەبەت" لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا دەوری هەبووە.

هەرچەند ئاسەواری زەردەشتایەتی هیندەی لە باشووری کوردستان هەیە لە ڕۆژهەڵات بە تایبەت لە موکریان بەرچاو ناکەوێ بەڵام گومانی ئەوە کە ڕەبەتیش لە بنەڕەتدا "هیربۆد" بووە و "هی" لەسەرەتای ناوەکەدا سواوە، بەدوور نازاندرێ. بەتایبەت کە وەک دەزانین ڕەبەت و تەپۆڵکە مێژووییەکەی لە سەردەمانی کەوناردا یەک لە ناوەندە ئایینیە گرینگەکان و بە بۆچوونێک هەمان "مووساسیر"ی مێژوویی سەردەمی ئۆرارتوو بووە و هەتا ئێستا گەلێک شوێنەواری بەنرخی لێ بە دیار خراوە. "سیر" لە پاژی دووهەمی "مووساسیر"دا بە سەرنجدان بە گۆڕانی باوی پیتی س بە هـ یان بەپێچەوانە لە زمانی کوردیدا، کەڵکەڵەی ئەوە ساز دەکا کە وشەکە دەتوانێ "مووساهیر" بە واتای ئاگری مووسا بووبێ. ڕەبەت هەروەها شوێنی ڕووداوەکانی بەیتی برایمۆکە کە بە بڕوای نووسەری ئەم دێڕانە یەک لە بەیتە ئایینییە کەونارەکانی کوردستانە.

بەیتی برایمۆک کە بەشێک لە ڕووداوەکانی لە ڕەبەت و کانی خومارۆ ڕوو دەدەن، دواجار قارەمانەکانی زۆر دوورتر و لە شاری کۆیە بە مراد دەگەیەنێ. جێی سەرنجە کە هەمان ناوی هیربۆد لەسەر شاخی هەیبەت سوڵتانی پەنا کۆیەش هەیە. بنەڕەتی ناوی هەیبە سوڵتان یان هەیبەت سوڵتان، "هیربەد سوڵتان"ە کە وا دیارە لە سەردەمی خۆیدا سوڵتان، ئاگرپارێزێکی بەناوبانگ و ڕەنگە هیربۆدی هیربۆدان بووبێ. وشەی هیربۆد لەسەر ناوی شوێنی دیکەی وەک ئارباباش هەست پێ دەکرێ. 

دەروازی کۆیە لەسەر بستووی هەیبەت سوڵتان

ساجی عەلی

لە کوردەواریدا ئەگەر کەسێ زۆر نەدار و دەستکورت بێ یان لەباری بژیو و ژیانی ڕۆژانەی بکەوێتە تەنگانەوە، دەڵێن؛ کەوتووەتە سەر ساجی عەلی.

ئەم دەستەواژەیە لە نەریتێکی ناوچەکانی خوارووی کوردستان، بە تایبەت لە نێو کوردانی ئیلام داکەتووە. لەوێ ساجی عەلی، ساج یان مەجوعمەیەکە کە خواردنی لەسەر دادەنێن و لە مانگی ڕەمەزاندا بۆ تازە مردووانی دەکەن بەخێر و بەسەر هەژاران و بەلەنگازاندا دابەشی دەکەن. بەپێی نەریت، خواردنی سەرەکیی سەر ساجی عەلی پڵاو و گۆشتی کەڵەشێرە و ناودەرکردنی بە ناوی عەلی، لەلایەک بۆ ئەو باوەڕە دەگەڕێتەوە کە عەلیی کوڕی ئەبوتالب کەسێکی خێرخواز بووە و خواردنی بەسەر فەقیراندا دابەش کردووە هەمیش بۆ برینداربوون و دواتر کوژرانی ئەو لەو مانگی ڕەمەزانەدا.

کەوتنە سەر ساجی عەلی بریتی لە گەیشتنە ئاستێک لە هەژارییە کە هەژار چیتر بژیوی خۆی و خاو و خێزانی بۆ دابین نابێ و چاوی لەو بەشە خۆراکەیە وا قەرارە لە ساجی عەلی بەشی بدرێ یان بە ساجی عەلی بۆی ڕەوانە بکرێ.

لە داکۆتاوە بۆ کوردستان

 بیرەوەرییەکانی ئەندامێکی سپای ئاشتیی ئەمریکا لە مەهاباد (١)

رۆلاند ئێلیوت براون

تاهیر قاسمی کردوویە بە کوردی

کچێکی کورد خەریکە هێگلاند بە جلی کوردی دەڕاز‌ێنێتەوە

ساڵانێ بەر لەوەی ئێران، ئەمریکا بە "شەیتانی گەورە" ناو ببا، "جان ئێف. کێنێدی" سەرکۆماری ئەوکاتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نیگەرانیی خۆی لەوە دەربڕیبوو کە لە دەرەوەی سنوورەکان، ئەو وڵاتە بە "ئەمریکییە ناشیرینەکە" ناوبانگی دەرکردووە. ئاماژەکەی کێنێدی ڕووی لەو دیپڵۆماتە ئەمریکاییانە بوو کە بە لەخۆباییبوون و خۆبەزلزانی و ناشارەزاییان لە فەرهەنگی وڵاتانی خانەخوێ، لە گەرمەی شەڕی سارددا، ڕوخساری ئەمریکایان خەوشدار دەکرد. 

 

کێنێدی لەکاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا دژ بە "ڕیچارد نیکسۆن"، هەوڵی دا وەچەیەکی نوێ لە لاوانی ئەمریکایی بۆ خزمەت بە وڵاتەکەیان هان بدا. بەشێک لە پلانەکەی کێنێدی، دامەزراندنی "سپای ئاشتی" بوو؛ هێزێکی پێکهاتوو لە ژنان و پیاوانی "ژیر و بەرهەڤ" کە ئامادە بوون خۆیان بۆ پێشکەوتن و سەقامگیرکردنی ئاشتی لە وڵاتانی پەرەئەستێندا تەرخان بکەن.

 

بیرۆکەی سپای ئاشتی داهێنانی کێنێدی نەبوو؛ لە ساڵی ١٩٥٧، "هیوبێرت هامفێری"، سیناتۆری دێموکرات هێندێک هەوڵی دابوو تا ئەو پڕۆژەیە جێبەجێ بکا بەڵام ئەوە کێنێدی بوو کە هەر لە مانگەکانی سەرەتای سەرۆک کۆماریی خۆیدا، ئەوەی وەک دامەزراوەیەکی هەمیشەیی لەنێو وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکادا دامەزراند.   

 

جێژنی لەدایکبوونی شا لە مەهاباد

سپای ئاشتی کاری خۆی لە ساڵی ١٩٦٢دا دەست پێ کرد و کۆمەڵێک خوبەخشی بۆ ماوەی دوو ساڵ، بە مەبەستی کار و خوێندن بۆ وڵاتانی جۆراوجۆر بەڕێ کرد. زۆربەی ئەو خوازیارانە  تازە زانکۆیان تەواو کردبوو، زمانی وڵاتانی خانەخوێیان دەزانی و ئامانجیان ئەوە بوو لێکتێگەیشتنی فەرهەنگی لەنێوان ئەمریکا و وڵاتانی خانەخوێدا پەرە پێ بدەن و بە هاوکاریی شارەزایان و کارناسانی ناوچەیی، لە بوارەکانی خوێندن و بارهێنان، کشتوکاڵ، پیشەگەری و ڕەوتی گەشەپێداندا کار بکەن. خوازیارانی سپای ئاشتی بۆ ئەمریکای باشوور، ئاسیا، ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەناردران.

 

لە مەودای نێوان ساڵەکانی ١٩٦٢ تا ١٩٧٦، زیاتر لە هەزار و پێنسەت خۆبەخش لە ئێران خزمەتیان کرد. زۆربەی ئەوان لەگەڵ هاوکارانی ئێرانیی خۆیان دۆستایەتییان دامەزراند کە ئەو دۆستایەتیانە تا کۆتایی تەمەنیان بەردەوام مایەوە. ئەوان دوای ئەوەی گەڕانەوە بۆ ئەمریکا، ناسیارییەکی قووڵیان لەسەر فەرهەنگی ئێران هەبوو و دوای ئینقلابی ساڵی ١٩٧٩ کە پێوەندییەکانی نێوان دوو وڵات تێکچوو، ناسیاریی ئەوان لەسەر ئێران بە سەرچاوەیەکی دەگمەن و بە بایخ هەژمار دەکرا.

 

لە زنجیرە وتارێکدا، بیرەوەریی ئەو خۆبەخشانەی پێشووی سپای ئاشتی لەو ساڵانەی کە لە ئێران بوون، بە یەکەوە دەخوێنینەوە.(٢)

 

پێشاندانی شانۆ لە دەبیرستانی کچانە

ئاسۆی داهاتوو بۆ ئەو کچانەی کە لە ساڵەکانی دەیەی ١٩٦٠ لە "داکۆتای باشووری" لە ئەمریکا دەژیان، هێندە ڕوون نەبوو. "ماری ئێلین هێگلاند" دەڵێ: «‏ژنانی داکۆتا بەشێوەی سرووشتی یان دەبوو ببن بە پەرستار یان بە مامۆستای قوتابخانەی سەرەتایی. جاروباریش یاریدەدەری کۆمەڵایەتی.»‏ بەڵام لەو کاتەدا کە قۆناغی یەکەمی کۆمەڵناسی و دەروونناسی لە "ئاگوستانا کالێج" لە "سوفالز" دەخوێند، باوکی کە قەشەیەکی لۆتەری بوو، ڕێگایەکی دیکەی پێشانی ماری دا: «‏باوکم دەیگوت ئەگەر گەنج بوایەم، دەچوومە ناو سپای ئاشتیی کێنێدی‌یەوە.»‏

ماری بێ ئەوەی زانیارییەکی ئەوتۆی سەبارەت بە سپای ئاشتی و ئامانجەکانی هەبێ، داواکارییەکەی نارد.

  

لە هاوینی ساڵی ١٩٦٦، هێگلاند وێڕای کۆمەڵێک لە خۆبەخشان دەچێتە "ئۆستن"ی تێگزاس تا بۆ وتنەوەی وانەی ئینگلیزی لە ئێران، لە خولەکانی ڕاهێناندا بەشداری بکا. هەڵبژاردنی وڵاتی مەبەست، تەواو بە هەڵکەوت بوو. تەنیا دەیویست بینێرن. پێیان دەڵێ بۆ وڵاتێکی دوورم بنێرن.  

 

لە قۆناغی ڕاهێناندا، هێندێک بابەت سەبارەت بە پێوەندییەکانی ئەمریکا لەگەڵ ئێران لە سەردەمی شەڕی سارددا فێر بوو و ڕوانگەی مامۆستایانی سپای ئاشتیی لەسەر "محەممەدڕەزا پەهلەوی"، یەکێک لە هاوپەیمانانی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست زانی: «هێندێک لە مامۆستاکان دەیانگوت ئێران دەبێ دیکتاتۆرێکی هەبێ چونکە ئێرانییەکان نەخوێندەوارن و هێشتا بۆ دێموکراسی ئامادە نەبوون. پێموایە لەو کاتەدا زۆر بێ هەڵوێست بووم. تەنیا پێم وا بوو سپای ئاشتی دەتوانێ قازانجی بۆ ئێران هەبێ و پێوەندی و تێکەڵیی لە نێوان ئێرانی و ئەمریکاییەکاندا بێنێتە ئاراوە.»‏

 

بەڵام بەر لەوەی زانکۆی تێگزاس بەجێ بهێڵێ، لەگەڵ دەمێکی مەترسیداری مێژوو بەرەوڕوو دەبێ: یەکێک لە یەکەمین کوشتارە بەکۆمەڵەکان لە ئەمریکا.

هێگلاند لە کێوەکانی دەوروبەری مەهاباد

ڕۆژی یەکەمی مانگی ئووتی ساڵی ١٩٦٦، لەو کاتەدا کە هێگلاند و بەشێکی دیکە لە خۆبەخشانی بەشدار لە کۆرسەکانی زمانی فارسی، خەریک بوون پۆلەکانی خوێندنیان بەجێ دەهێشت، "چارلز ویتمەن"، تفەنگچیی پێشووی هێزی دەریایی ئەمریکا، لە تاوەری سەرەکیی زانستگاوە سەنگەری گرت و تەقەی لە خوێندکاران کرد؛ ١٤ کەسی کوشت و ٣٠ کەسیشی بریندار کرد؛ «یەکێک لە هاوپۆلەکانی ئێمە بەناوی "تۆم ئەشتۆن" کوژرا. دوو کەسی دیکەش بریندار بوون. لەبیرمە لەگەڵ چەند کەس لەپشت بینایەک دانیشتبووین و سەعاتێک چاوەڕوان بووین تا ڕاگەیەندرا کە دۆخەکە ئاسایی بۆتەوە و دەتوانین بێینە دەرێ.»‏

 

دوو کەس لە ئەندامانی دەستەی زمانی فارسی بریندار بوون. یەکێک لەوان بەرنامەی سەفەرەکەی بە یەکجاری هەڵوەشاندەوە. دووهەم کەس، "دەیڤید ماتسۆن" کە گوللە لە مەچەکی درابوو، ناچار بوو سەفەرەکەی دوا بخا. ئەو دواتر لە تاران لەگەڵ سپای ئاشتی کاری دەکرد و توانی لەوێش لەژێر چاوەدێریی پزیشکەکاندا بێ: «ئەو هاوینە ڕۆح و ڕەوانی ئێمەی بریندار کرد بەڵام ئەو ڕۆژانە زۆر گوێ بەو کەسانە نەدەدرا کە لە ڕووداوی ئاوادا دەروونیان بریندار دەبوو.»‏

 

شوێنێک لە دڵی کێوەکاندا

هێگلاند دوای ئەوەی هاتە ئێران، سپای ئاشتی پرسیاری لێ کرد کە پێیخۆشە لە کوێ خزمەت بکا: «گوتم من خووم بەو شوێنانە گرتووە کە چوار وەرزیان هەیە. ئەو جێیانەشم پێ خۆشە کە کێوپارەن.»‏

جەخت لەوەش دەکاتەوە کە نایهەوێ هیچ ژنە خۆبەخشێکی دیکەی لەگەڵدا بێ. نەیدەویست دیسان کاتەکانی خۆی لەگەڵ ئەمریکاییەکاندا تێپەڕ بکا.

 

لە ڕاستەوە خاتوو عیسمەت پەنجەوی دەناسرێتەوە و بەپێی
سەرچاوە سەرەکییەکە ئەوانە ژنانی بنەماڵەی خانەخوێن

سپای ئاشتی، هێگلاند بۆ مەهاباد دەنێرێ؛ لە دڵی کێوەکانی کوردستاندا کە مەودایەکی زۆری لەگەڵ سنووری عێراق نییە. بەڵام بە هیچ جۆر نەدەکرا هێگلاند بە تەنیا بۆ ئەو ناوچەیە بنێردرێ: «سپای ئاشتی ژنانی خۆبەخشی تەنیا لەگەڵ پیاوانی خۆبەخش بۆ ناوچەیەک دەنارد کە بە دیاریکراوی کردەیەکی سێکسیستی بوو! هەڵبەت دۆخەکە تا ڕادەیەک خراپ بوو، چونکە لەو ناوچانەی کە ئێمە کارمان تێدا دەکرد، هێندێک لە پیاوان پێیان وا بوو ژنەکان لە بنەڕەتدا بۆ خزمەتی سێکسی هاتوونەتە ئەوێ!»‏

 

لە مەهاباد، دوو خۆبەخشی پیاو لەلایەن سپای ئاشتییەوە هەبوون؛ یەکێکیان مامۆستای زمانی ئینگلیزی بوو و ئەویدیکەش پسپۆڕی کشتوکاڵ کە بە ماتۆڕسیکلێت سەردانی گوندەکانی دەوروبەری دەکرد و یارمەتیی پڕۆژەکانی کشتوکاڵیی دەدا.

 

هێگلاند کە لە قوتابخانەیەکی ئامادەیی (دەبیرستان) کچاندا دەرسی زمانی ئینگلیزی دەگوتەوە، بە کردەوە زۆربەی کاتەکانی خۆی لەگەڵ ژنانی کورددا تێپەڕ دەکرد: «زۆر بە گەرمی پێشوازییان لێ دەکردم. خەڵکێکی زۆر دڵنەرم و میوانگر بوون.»‏

 

هێگلاند لە ماڵی بنەماڵەیەکی کورددا دەژیا و لەگەڵ مامۆستایەکی جوولەکەی ئێرانیی خەڵکی تەورێز کە وانەی ئەدەبیاتی فارسی دەگوتەوە، سێ ژووریان لە ماڵەکە بەکرێ گرتبوو. ئەو دوو ژنە زیاتر هەر بە یەکەوە دەچوونە قوتابخانە و بە یەکیشەوە لە قوتابخانە دەگەڕانەوە.

 

هێگلاند تەنیا جارێک ناخۆشی لەگەڵ خەڵکی ئەوێی لەبیر ماوە: «جارێک خەریک بووم پیاسەم دەکرد کە پیاوێک لەگەڵ کوڕێک بە ماتۆڕسیکلێت بەلامدا هات و لە پشتەوە دەستی بە نێوڕانمدا هێنا. زۆر تووڕە و ناڕەحەت بووم. ئەوە کێشەیەک بوو کە ژنانی خۆبەخش جار و بار تووشی دەبوون. بەڵام بە گشتی هەستێکی ئاسوودەم هەبوو.»‏

 

هێگلاند لەکاتی وانەوتنەوەدا

هێگلاند وەک ژنێک کە لە مەهاباد دەژیا، ئەزموون و ئامۆژگاریگەلێکی دەست خست کە بۆ پیاوانی خۆبەخش بە ئاسانی دەستەبەر نەدەبوو: «ژنبوون ئەو دەرفەتەی بۆ من ڕەخساند کە بێ هیچ کێشەیەک لەنێو بنەماڵەکاندا بژیم. پیاوێکی مامۆستای زمانی ئینگلیزی تەنیا دەیتوانی لەگەڵ مامۆستایانی پیاو کەژەوانی بکا بەڵام ڕەنگبوو ڕێگای نێو بنەماڵەکانی پێ نەدەن.»‏

 

ئەو زۆر لەو شەوانەی زستانی وەبیر دێتەوە کە لەگەڵ ماڵی خانەخوێ و هاومزڵەکانی لەپەنا یەکتر، لە دەوری مەقەڵیی پۆلووی خەڵووز کۆ دەبوونەوە و کەشێکی دۆستانە لەنێوانیاندا دەهاتە ئاراوە.

 

ئەمریکا و شا لە ڕوانگەی کوردەکانەوە

ئەگەرچی هێگلاند کوردیی نەدەزانی و ناچار بوو پشت بەو فارسییە ببەستێ کە فێری ببوو، وانەگوتنەوە لە مەهاباد بۆ ئەو وەک تێپەڕکردنی دەورەیەکی چڕ و پڕی مێژووی کوردستان وا بوو؛ «هێندێک لە قوتابیان ڕۆڵی گرینگیان بۆ من هەبوو. یەکێک لەوان خزمی قازی محەممەد، سەرۆکی کۆماری کورد لە مەهاباد بوو.»‏ ئاماژەی بەوە دا کە سەرکردەیەکی سەربەخۆییخوازی ناوداری کورد بووە.

 

دوای شەڕی جیهانیی دووهەم، هێزە جیاییخوازەکان لە مەهاباد و ئازەربایجانی دراوسێ، بە پشتیوانیی یەکێتیی سۆڤییەت کە هەوڵی دەدا قانی نەوت لە حکوومەتی ناوەندی وەرگرێ، سەربەخۆییان ڕاگەیاند. هێزەکانی سۆڤییەت لە ساڵی ١٩٤٦ ئێرانیان بەجێ هێشت و دەسەڵاتی پەهلەوی دیسان کۆنترۆڵی ناوچەکەی بەدەستەوە گرتەوە و قازی محەممەد و سەرکردە جیاییخوازەکانی دیکەی بە تاوانی خیانەت بە وڵات ئیعدام کرد.

 

گەرچی ئەو بنەماڵەیەی کە هێگلاند میوانیان بوو، هیچکات پشتیوانی قازی محەممەد و کۆماری کورد لە مەهاباد نەبوون بەڵام ژیان لەنێو فەرهەنگی کورددا شوێنی قووڵی لەسەر ئەو دانا و دەرگای دیمەنێکی ناوازەی بۆ کردەوە: «سپای ئاشتی شتگەلێکی بێوێنەی فێری من کرد. ئۆگرییەکی تایبەتیم بە خەڵکی کورد پەیدا کرد و سەرنجم بۆ لای کێشە و ناکۆکییەکانی نێوان کوردەکان و حکوومەت ڕاکێشرا؛ ئەو ناکۆکیانەی ئێستاش هەر درێژەیان هەیە.»‏

 

هێگلاند و قوتابییەکی

بە گوتەی هێگلاند، ڕاست بەر لەوەی کە لە ساڵی ١٩٦٨دا ئێران بەجێ بهێڵێ، ڕاپۆرتگەلێک بەرگوێ دەکەوتن کە مستەفا بارزانی، ڕێبەری کوردەکانی عێراق و "سی‌.ئای‌.ئەی" لەسەر ئەوە ڕێککەوتوون کە نەهێڵن کوردەکانی ئێران لە سنوورەکانی کوردستانی عێراق ئاودیو بن: «‏بەشێک لە دژبەرانی کورد بۆ دەربازبوون لەدەست هێزەکانی ئێران، دەیانویست سنوور ببڕن بەڵام بەهۆی پێوەندیی زۆر نیزیکی نێوان ئێران و ئەمریکا، ئەو دەرفەتە بەوان نەدەدرا.‏»‏ هێگلاند وەبیری دێتەوە کە لە بەربەرەکانیی نێوان کوردەکان و هێزەکانی حکوومەتی ئێراندا، ژمارەیەک لە کوردەکان کوژارن. کوڕی قازی محەممەدیش لەو شەڕانەدا تێدا چوو.‏»‏ 

هێگلاند لەڕێی یەکێک لە قوتابییەکانییەوە لەگەڵ بنەماڵەی قازی محەممەد ئاشنا بوو: ‏«‏لەگەڵ قوتابییەکەم کە خزمی قازی محەممەد بوو، سەردانی ماڵی کچەکەیمان کرد؛ واتە ماڵی خوشکی ئەو پیاوەی کە کوژرابوو. ژنەکان لەپاڵ یەکتر دانیشتبوون و بە ئەسپایی فرمێسکیان دەڕشت. زۆر خەمهێنەر بوو.‏»‏(٣)

 

ئەو ئەندامەی سپای ئاشتی لە نێو شاریشدا تووشی دیمەنی ترسهێنەر دەبوو: «هەر لەو سەردەمانەدا، ڕۆژێک لە قوتابخانەوە دەچوومەوە بۆ ماڵێ، گوێم لێ بوو خەڵک بە یەکتریان دەگوت کە لە گۆڕەپانی سەرەکیی شار، لەسەر پردەکە، مەیتی کوردێک بەڕووتی دۆزراوەتەوە کە لەسەر سنوور کوژراوە. لەسەر مەیتەکە پلاکاردێک هەڵواسرابوو و ڕستەیەکی ئاوای لەسەر نووسرابوو؛ "ئەوەیە چارەنووسی دژبەرانی شا". من خۆم نەچووم بیبینم. ئەو ڕووداوە هەستی کوردەکانی زۆر بریندار کردبوو.»(٤)

 

میراتی سپای ئاشتی

قوتابیانی ماری لە شەقامێکی بە بەفر داپۆشراوی شاردا

کاتێک کە لە هاوینی ١٩٦٨دا گرێبەستی هێگلاند لەگەڵ سپای ئاشتی کۆتایی پێ هات، نەیدەویست ئێران بەجێ بهێڵێ. هەڵبەت دواجار وڵاتەکە و کوردەکانی بە خۆشەویستییەکەوە کە هیچکات لە دڵی دەرنەچوو، بەجێ هێشت: «هەموو هەوڵم ئەوە بوو کە بە باشترین شێوەی گونجاو وانەی زمانی ئینگلیزی بڵێمەوە. لەو سەردەمەدا، بیرم لەو قازانجانە نەدەکردەوە کە سپای ئاشتی بۆ ئێران و ئێرانییەکان هەیبوو بەڵام ئێستا کە بیر دەکەمەوە و دەبینم زۆرێک لەوانەی کە ئێرانیان بەجێ هێشتووە لەوانەیە پێویستییان بە هێندێک زمانی ئینگلیزی هەبووبێ، پێموایە کارەکەی من هەم بەقازانج و هەمیش ئەرێنی بووە.»‏

 

کار لەگەڵ سپای ئاشتی ڕێبازێکی نوێی لە ژیانی هێگلانددا کردەوە: ‏«‏بوو بە هۆی ئەوە کە بچم ئەنترۆپۆلۆژیای کەلتووری بخوێنم و لەسەر فەرهەنگی ئێران هەڵوەستە بکەم.» ‏دوای ئەوەی گەڕایەوە بۆ ئەمریکا، لە زانستگای نیویۆرک، بڕوانامەی ماستەر لە ئەنترۆپۆلۆژیای کۆمەڵایەتی و کولتووری بەدەست هێنا و دواتر دکتۆرای لە زانکۆی ویلایەتی نیویۆرک، لە بینگهامتۆن وەرگرت. ئەو ئێستا لە زانکۆی سانتا کلارا لە کالیفۆرنیا مامۆستای ئەنترۆپۆلۆژیایە.

 

بە وتەی هێگلاند، لە ساڵەکانی دەیەی ١٩٦٠ و ١٩٧٠، پێوەندییەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا بە ئاستێکی زۆر بەرز گەیشتبوو: «‏هێشتا دەکرێ میراتی ئەو ساڵانە لە ئێرانی ئێستادا ببینین. لەو ساڵانەدا زۆر ئەمریکایی، چ لە چوارچێوەی سپای ئاشتی و چ بە شێوەگەلی دیکە، هاتنە ئێران و لەولاشەوە گەلێک خوێندکاری ئێرانی بە مەبەستی خوێندن، بۆ ئەمریکا چوون.‏»

‏

بە وتەی هێگلاند، «ڕەنگە بەشێک لەو خوێندکارانە، قوتابیی مامۆستایانی سپای ئاشتی بووبن. ئاڵوگۆڕی فەرهەنگیی ئەو ساڵانە و پەرەگرتنی تێکنۆلۆژیی پێوەندییەکان لە ساڵانی دواتردا، بۆمان دەگێڕێتەوە کە بۆچی ئەو بەشە لەو کەمە ئەمریکاییانەی کە هێشتا سەردانی ئێران دەکەن، چاوەڕوانن لەگەڵ ئەندامانی کەلتوورێکی جیهانی بەرەوڕوو بن.»‏(٥)

 

***

پەڕاوێزەکان

١- ئەو بابەتەی سەرەوە لە نووسینی "ڕۆلاند ئێلیوت بڕاون" لە ماڵپەڕی "ئیران وایر"دا بە زمانی ئینگلیزی بڵاو کراوەتەوە کە "مازیار بەهاری" ڕۆژنامەنووسی ناسراوی ئێرانی - کانادایی بەڕێوەی دەبا. هەر لەوێ بابەتەکە بۆ سەر زمانی فارسیش وەرگێڕدراوە کە بەداخەوە وەرگێڕانێکی بێلایەنانە نییە. ئەم وەرگێڕانەی بەردەست پتر پشتی بە دەقە ئینگلیزییەکە بەستووە کە ئەوەی خوارەوە لینکەکەیەتی:

https://iranwire.com/en/features/64274

٢- ماڵپەڕەکە بێجگە لەم بابەتە، چەند بابەتی دیکەی هاوشێوەی هەر سەبارەت بە بیرەوەریی ئەندامانی "سپای ئاشتی" لە شوێنەکانی دیکەی ئێران، بڵاو کردۆتەوە کە چالاکییەکانیان پێوەندیی ڕاستەوخۆی بە کوردستانەوە نەبووە و لەبەر ئەوەش گرینگییان بۆ خوێنەری کورد لەو ئاستەدا نییە. 

تەرمی شەهید سولەیمانی موعینی و
پلاکاردی "ئەوەیە نەتیجەی خیانەت"

٣- هاتن و مانەوەی ماری هێگلاند بۆ مەهاباد، هاوکات بووە لەگەڵ دەسپێکی بزووتنەوەی چەکداریی  ساڵەکانی ٤٦ – ٤٧ی هەتاوی (١٩٦٧ – ١٩٦٨ی زایینی) بە ڕێبەریی کۆمیتەی شۆڕشگێڕی حیزبی دێموکراتی کوردستان کە بەشێکی بەرچاویان خەڵکی شاری مەهاباد و دەوروبەری بوون. لە نێوەرۆکی ئەو بیرەوەرییانەوە وا دەردەکەوێ کە دەنگدانەوەی ئەو خەباتە چەکدارییە، شەهیدبوونی پێشمەرگە و سەرکردەکانی و زاڵبوونی کەشی سەرهەڵدانەکە بەسەر شاری مەهاباددا، تا ڕادەیەک بە گوێی مارییش گەیشتووە و هەستی پێ کردووە بەڵام بە هەڵە یان بە ئانقەست وا تێگەیەندراوە کە یەکێک لە شەهیدەکان کوڕی پێشەوا قازی محەممەدە.  

٤- ئەو تەرمەی کە ماری ئاماژەی پێ دەکا، ڕەنگە تەرمی شەهید سولەیمانی موعینی بووبێ. تەرمی کاک سولەیمان دوای رادەستکردنەوەی لەلایەن کاربەدەستانی شۆڕش لە باشووری کوردستان بە حکوومەتی شا، بۆ چاوترسێنکردنی خەڵک، بە شەقامەکانی مەهاباددا گێڕدرا و  وەک لە وێنەکەدا دەبیندرێ، پلاکاردێکیش بە ڕستەیەکی نیزیک لەوەی ماری ئاماژەی پێ کردووە، بە دارەمەیتەکەیەوە هەڵواسرابوو.

٥- ماری ئێلین هێگلاند لەکاتی بڵاوبوونەوەی بیرەوەرییەکانیدا (٢٢ی دێسامبری ٢٠١٦) لە زانستگای سانتاکلارا پڕۆفیسۆری ئەنترۆپۆلۆژیا بووە. ئەو لە ساڵی ١٩٧٨ بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەی مەیدانی گەڕایەوە ئێران و لە سەردەمی ئینقلابی ئیسلامیدا، تاکە لێکۆڵەری ئەمریکایی بوو کە توانی لێکۆڵینەوەی مەیدانیی خۆی درێژە بدا. ئەو نووسەری کتێبی "ڕۆژەکانی ئینقلاب: نائارامیی سیاسی لە گوندێکی ئێران"ە کە لە سەروبەندی ئینقلابی ٥٧ بە هەڵکەوت لە گوندێکی نیزیک شاری شیراز دەبێ و لە نیزیکەوە ئەو ئاڵوگۆڕانەی دیتووە و نووسیوەتەوە کە لەبەرەبەری ئینقلابدا بەسەر دانیشتوانی ئاسایی گوندەکەدا هاتووە.  

میرات و میراتگرانی هونەرمەند

 شێعرێکی بەناوبانگی مامۆستای ئازیزم کاک عەلی ئیسماعیل زادە (ڕێبوار) سەبارەت بە ژیانی ناخۆش و بێبەشی هونەرمەندان هەیە کە سکاڵای خۆی لە پێنەزانی و نەدیتنی هونەرمەند لە کاتی ژیان و دژ بە شین و گریانی دوای مەرگ دەردەبڕێ. هەڵبەت مامۆستا تاکە شاعیر و هونەرمەند نییە کە بەم جۆرە قسەی دڵی هونەرمەندی نێو کۆمەڵگای نەتەوەیەکی داگیرکراو دەکا و تەنیا شێعری لەو جۆرەش نییە کە نووسراوە بەڵام وا دیارە زۆر باش توانیویەتی ئەو هەستەی خۆیان و شاعیران و هونەرمەندان بە گشتی دەربڕێ چونکە شێعرەکە ئاوازەی زۆری داوەتەوە و چەندان هونەرمەند و خۆشخوانی کورد لەوانە نەمر محەممەدی ماملێش بە گۆرانی گوتویانەتەوە:

کە مردم شین و گریانت بە من چی؟

لە سەر مەیتم لە خۆ دانت بە من چی؟

کە نەتهێشت بەی لە باغی سینە بڕنم

ڕنینی روومەتی جوانت بە من چی؟...

 دیارە هونەرمەند مافی خۆیەتی سکاڵا لە بێبەختیی خۆی بکا و ئەرکی دەسەڵات و لە نەبوونی دەسەڵاتێکی بەرپرسیاریشدا، ئەرکی کۆمەڵگایە خەمێک لە ژیانی کەسایەتییە دەستنەڕۆیشتووەکانی خۆی بخوا، بەڵام کە کەسایەتییەکی هونەری، سیاسی، ئەدەبی یان کۆمەڵایەتی کۆچی دوایی دەکا، لە کاتی ناشتنیدا ئەوەی زیاتر لەهەر شت سەرنجەکان ڕادەکێشێ، ئاپۆرا و ڕێژەی بەشداریی خەڵک لە ڕێوڕەسمەکەدایە. ئەگەر ڕێژەکە کەم بێ وەک ئەوەی لەم ساڵانەی دواییدا لەکاتی ناشتنی کەسایەتییە مەزنەکانی وەک شێرکۆ بێکەس و هێدی‌ لە باشووری کوردستان دیتمان، ئەوە بە ناسپاسیی خەڵک و پاسیڤبوونی کۆمەڵگا لێک دەدرێتەوە و ئەگەریش ئاپۆراکە زۆر بێ وەک ئەوەی بۆ کەسایەتییە بەرزەکان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەکرێ، کەسانێک لە گوێن شێعرەکەی مامۆستا ڕێبوار، ئەو ڕۆژانە وەبیر دێننەوە کە کەسایەتییەکە نەخۆش بووە و سەردانی نەکراوە یان لە ژیانیدا کەسێکی هەژار بووە و ئاوڕی لێ نەدراوەتەوە.

ڕەخنە لە کەمیی بەشداریی خەڵک لەجێی خۆیدایە بەڵام ڕەخنەی دووهەم هێنانە خواری ئاستی کەسایەتی بۆ کەسێکی ئاسایی و نەدیتنی بەرهەم و خزمەتەکانییەتی. چونکە کاتێک کۆمەڵانی خەڵک بە هەراوی لە ناشتن و بەڕێکردنی کەسایەتییەکیاندا بەشداری دەکەن، مەبەستیان ڕێز لە کەسێک نییە بەڵکو سپاس و پێزانینی خۆیان بۆ ئەو بەرهەم و میراتە نیشان دەدەن کە ئەو کەسایەتییە وەک میراتی نەتەوەیی بۆی بەجێ هێشتوون. لەڕاستیدا هەرچی ڕێژەی بەشداریی خەڵک لەو ڕێوڕەسمانەدا زیاتر بێ، زیاتر وەک نیشانەی ئاستی پێگەیشتویی نەتەوەیی ئەو کۆمەڵگایە لێک دەدرێتەوە.

مرۆڤەکان دارا بن یان هەژار، بندەست بن یان دەسەڵاتدار، ناحەز بن یان شیرین ڕوخسار، تەمەنی فیزیکییان لە ڕۆژی مردنیاندا کۆتایی دێ بەڵام ئەوانەی بۆ سەربەرزیی نیشتمان و بەرزکردنەوەی سامانی مرۆڤی و نەتەوەیی نەتەوەکەیان تێدەکۆشن و لە هونەر و توانایی خۆیان بە گەل و بە مرۆڤایەتی دەبەخشن، بە ڕادەی میراتەکەشیان لەلایەن گەلەوە نەمرییان پێ دەبەخشرێ. خدر ڕەش ئەحمەدی لەو هونەرمەندانە بوو کە شەقڵی خۆی بەسەر هونەری شانۆ و نواندن لە کوردستاندا بەجێ هێشت و وەک دیتمان دوای مەرگی، خەڵکیش پێزانینی خۆیان بە هونەرەکەی نیشان دا و نیشانیان دا ئەو لەو کەسایەتیانەیە کە لەنێو گەلەکەیدا تا هەتایە بە نەمری دەمێنێتەوە.

یادی بەرز و بەردەوام

سەرسەوز و بۆرچین

سەرسەوز و بۆرچین نیشتن لە دەریا            هەر من مامەوە بە تاقی تەنیا

لە بیرم نییە لە کێ و لە کوێم خوێندەوە کە ئەو هۆنراوەیەی سەرەوەی بە بەیتێک لە شێعرێکی شێخ ئەحمەدی سریلاوا ناساندبوو. هەرچەند زیاتر وەک بەندی فۆلکلۆری دەچێ و زۆر جاریش گۆرانیبێژان لە گۆرانییەکانیاندا گوتویانەتەوە.

ئەم باڵندە جوانە کە چیاییەکەی سۆنە و ماڵییەکەی مراوی یان وەردەکیشی پێ دەڵێن، نێر و مێیەکەشی بە هۆی ڕەنگە جیاواز و تایبەتەکەیان بە ڕیز، بە سەرسەوز و بۆرچین ناسراون. چیاییەکە کۆچەرییە کە بەهاران دەگەرێتەوە و لە قەراغ گۆلاو و ڕووبار و زرێبار و زەریاکاندا هێلانە دەکا و جووچکان هەڵدێنێ. لە پاییزدا کە جووچکەکانی هەڵداوێرێ و بە پۆل بەرەو ناوچە گەرمترەکان کۆچ دەکەن.

هۆنراوەکە وەک فۆلکلۆر بە شێوازی دیکەش گوتراوە و هەمیش شاعیران بە هێندێک ئاڵوگۆڕەوە، لە شێعری خۆیاندا گونجاندوویانە، بۆ وێنە؛

فۆلکلۆر:

 سەرسەوز و بۆرچین نیشتن لە ئاوێ     سەرسەوزم دەگرت، بۆرچین بە داوێ 

وەلی دێوانە:

سەرسەوز و بۆرچین گۆڵاوان نەدیت        نازداران نە پای وەفراوان نەدیت

خانای قوبادی:

سەرسەوز و بۆرچین نە ڕووی گولاوان    دەنگ چەرخ باز مەنیشت جە کاوان

سەیدی:

رەند گوڵ جەمین نازداری باوان      سەرسەبز و بۆرچین سۆنەی سەر ئاوان 

فۆلکلۆر:

سەرسەوز و بۆرچین نیشتوون لە چۆمان       یارێکم گرتووە جیرانی خۆمان

فۆلکلۆر:

سەرسەوز و بۆرچین وان لەپای کاوان        بە جووت دەگەڕێن لەدەم شەتاوان

نێوەرۆکی هۆنراوەکە ڕەنگی جیاوازی ژنانە یان پیاوانەی بەسەرەوە نییە بەڵام وا دیارە ژنان بەشی خۆیان لێی جیا کردۆتەوە و ئەمڕۆ چاوم لە ڤیدیۆیەک کرد کە ژنێک لەبەر نانی ئەو بەندەی ئاوا لەگەڵ هەستی ژنانە ڕاهێنابوو و بە گۆرانی دەیگوت:

سەرسەوز و بۆرچین نیشتن لە دەریا          سەرسەوز ڕۆیی، بۆرچین بە تەنیا 

شێرە و شێراو

 

شێرە، شێراو، یان شێرەی ئاوێ لوولەیەکە کە لەسەر لوولە یان دەفر و عەمباری ئاوێ قایم دەکرێ و بە هۆی پێچ یان برغوویەک گۆنگەی ئاوەکە دەبەسترێ یان دەکرێتەوە. لە باشوور ناوەکەیان ‏لە زمانی عەرەبی وەرگرتووە و بەلووعە یان حەنەفی پێ دەڵێن. لە باکووریش شموسلووخ یان ‏موسلوخ لە تورکی وەرگیراوە. لە ئێران فارسەکانیش "شیر" و "شیر آب"ی پێ دەڵێن و بەسەرهاتێکیان ‏بۆ ساز کردووە کە گۆیا بازرگانێک لە تاران یەکەم جار لە شێوەی سەری شێردا ئەوەی هاوردە کردووە ‏و بەو جۆرە ناوی "شیر آب"ی لەسەر داندراوە بەڵام ئەوە ڕاست نییە. وشە یان ناوی "شێرە" و ‏‏"شێرەی ئاو" لە ئۆستوورەی کۆنی کورد و ناوچەکە کە بە ئۆستوورەی ئاو بە ناوبانگە، وەرگیراوە. ‏ئۆستوورەکەش‎ ‎دەڵێ شێر بەری ئاوی لە ئاوەدانی گرتبوو و لاوێکی ئازا دەبوو بچێ بیکوژێ و ئاوەکە ئازاد بکا و بەم جۆرە خەڵکی شار لە تینوایەتی و قڕبوون ڕزگار بکا. لە بەیتی لاس و خەزاڵدا باوکی لاس ئەو کارە دەکا و بەوەش دەبێ بە پاڵەوانی گەلی خۆی. لاس لە سەر کەوڵی ئەو شێرە گوورا و بە پاڵەوانی لەدایک بوو. ئۆستوورەکە لەڕێی ئایینی میترایی‌یەوە پەلی بۆ ڕۆژئاواش هاویشت و لە شارەکاندا زۆر جار پەیکەری شێر بەرچاو دەکەوێ کە ئاو لە دەمیەوە قەڵبەزەی بەستووە و ئەوە ئاماژە بەو ئۆستوورەیەیە.

یەغدان

یەغدان یان یەخدان سندووقێکی بڕێک گەورەی لە دار و تەختەیە کە دوای هەڵبەستران، تەنەکەی گاڵوانیزەکراوی نەخشێندراو لەسەر دەدر‌ا. زۆر جار دیوی ژوورەوەشی ڕۆژنامە و کاغەزی لێدەدرا. لە هێندێک شوێن باوەڵیشی پێ دەگوترێ. یەغدان لە موکریان ئەو جلوبەرگە تازە و خاوێنانەی تێدا هەڵدەگیرا کە بۆ ڕۆژانی جێژن و شایی دەبەر دەکران. جاری وابوو بۆ بۆنخۆشی چەند ڕۆژێک شەمامەی تێدا دادەندرا یان پاییزان بەهێیەکیان تێداویشت. سندووقێکی هەر لەو گوێنە بەڵام بچووکتریش هەبوو کە پتر بۆ هەڵگرتنی کاغەز و ناسنامە و بەڵگە و شتی لەو بابەتە کەلکی لێ وەردەگیرا و ئەوە مجری"یان پێ دەگوت.

سەبارەت بە بنەمای وشەی یەغدان، ئەگەرچی یەغ لە زمانی تورکیدا واتای ڕۆن و چەورییە بەڵام یەغدان ناتوانێ وشەیەکی تورکی بێ. لانیکەم پاژی دووهەمی وشەکە کە لە پێکهێنانی زۆر وشەی وەک خوێدان، قەندان و..دا دەوری هەیە، پاشگری هەڵگرتن و پاراستنە و کوردییە. لە بواری بەکارهێنانیشدا یەغدان پێوەندیی بە ڕۆن و شتی لەو جۆرە نییە. هەروەها پێوەندی بە یەخ و سەهۆڵیشەوە نییە وەک هێندێک کەس پێیان وایە. یەغدان زیاتر جێگای هەڵگرتن و بە خاوێنی ڕاگرتنی جلوبەرگ و قوماشی خاوێن و تازەیە. بەو پێیە وشەکە دەبێ پێوەندی بە جلوبەرگ و پارچە و قوماش و پەڕۆ و شتی لەو بابەتە هەبێ. لەو پێوەندییەدا نیزیکترین وشە لە ناوەکە، ئاغەری یان ئاغارییە کە ئەویش بریتی لە کووتاڵ یان پارچەی لە هەوریشم یان لە خورییە و جلوبەرگی پیاوانە و ژنانەی لێ دەدروا. پێوشوێنی ئەم وشەیە لە پێکهاتەی یەغدان و لە پاژی یەکەمی وشەکەدا دەوری هەیە. ئاغاری لە پێکهێنانی وشەکەدا سواوە و بووە بە ئاغ و ئا لە سەرەتای وشەکەدا بووە بە یا یان یە. بەو پێیە ئاغاریدان بووە بە ئاغدان یان یەغدان و یەغدانیش ئەو سندووقەیە کە کووتاڵ و قوماشی بە نرخی لە پەشم و ئاوریشمی تێدا هەڵدەگیرێ. 

پاییز

لێرە پاییز؛

وەک ئەو شەنگە ژنە دەچێ

بسکی بە مۆد هەڵدەپاچێ

چاوانی پڕ دەکا لە کل

تۆقی زێوین دەکاتە مل

جلی واڵا دەکاتە بەر

تاجی زێڕین دەخاتە سەر

زوڵفی بە مۆد دادەهێنێ

سەر بۆ تەمەن دانانوێنێ

لێرە پاییز؛

وەک ئەو شەنگە ژنە دەچێ

کە بە دوایین جبەی جوانی

بەگژ پیریی خۆیدا دەچێ