قەڵایچی ناوی گوندێکە کە لە چەند کیلۆمیتریی شاری بۆکان هەڵکەوتووە. بوونی شوێنەوارێکی کۆن و دۆزرانەوەی دەیان ئاجۆری نەخشێندراو و بەردەنووسراوێک وێڕای ئەشکەوتێک کە ئاوی تێدایە، ناوبانگی گوندەکەیان بە جیهاندا بڵاو کردۆتەوە. مێژووی ئەو شوێن و شوێنەوارانە بۆ سەدەکانی ٨ و ٧ی پێش زایین و سەردەمی مانناکان دەگەڕێتەوە و ئەگەری بەهێز ئەوەیە کە ئەو شوێنە، شاری ئیزیرتووی ماننایی بێ.
ئەو نەخشانەی لە سەر ئاجۆرەکان نەخشێندراون، بە سەر سێ بەشی نەخشی گوڵ و گیا، نەخشی گیاندار و نەخشی تێکەڵاوی گیا و گیاندار، گیاندار و مرۆڤ و گیاندار و گیانداردا دابەش دەبن.[١] سەرجەم وێنەکان باری مەزهەبی و ئایینییان هەیە و لە چوارچێوەی باوەڕەکانی میتراییدا دەکرێ خوێندنەوەیان بۆ بکرێ. نەخشەکان هی پلەکانی ئایینی میترایین کە
وادیارە لە سەردەمی دەسەڵاتداریی مانناییەکاندا ئایینی دانیشتوانی ئەو
هەرێمە بووە.
بەشێک لە وێنەکان وێنەی باڵندە بە تایبەت هەڵۆ و داڵن. هەروەها لە ڕیزی نەخشە تێکەڵاوەکانیشدا وێنەی لەشی باڵندە و سەری مرۆڤ دەبیندرێ. ئەوانە هێمای خودای با لە پلەی یەکەمی میتراییدان. پلەی دووهەمی ئایینی میترایی هی ژن-خودای ئاو ئاناهیتایە. نێریێ کێوی گیانداری تایبەت بەو ژن-خودایەیە.
یەک لە ناسراوترین ئاجۆرەکانی قەڵایچیش، شکڵی نێریەکێویەکە کە ئێستا لە ناو چەقی شاری بۆکاندا لەسەر تابڵۆیەکی گەورە کێشراوەتەوە و بووە بە هێمای ئەو شارە. وەکچۆن ئەو بۆچوونەش بەهێزە کە ناوی بۆکان دەچێتەوە سەر ناوی بووک کە ئەویش نیشانە و پەسنی ئەو ژنخودایەیە. حەوزەگەورەی بۆکان و ناوبانگەکەی پشتیوانی لەو بۆچوونە دەکا.
پلەی سێهەم خودای خاکە. ئەسپ گیانداری تایبەتیی ئەو خودایەیە کە وێنەی ئەوەش لە ڕیزی ئاجۆرەکاندا هەیە.
بەڵام بەشی زۆری وێنەی سەر ئاجۆرەکان وێنەی شێر یان وێنەی تێکەڵاوی مرۆڤ و شێرن. زۆربەشیان بە جەستە شێر و بە سەر مرۆڤن. ئەمە خودای ئاگرە کە خودای فەرماندە و پاڵەوانان و دەسەڵاتدارانە و لە حەوت پلەکەی ئایینی
میتراییدا پلەی
چوارەمی هەیە. زۆری وێنەی پێوەندیدار بەو پلەیەی ئایینی میترایی لە سەر ئاجۆرەکانی قەڵایچی نیشانەی گرینگی و زۆریی ئۆگران و
پێڕەوانی خودای ئاگر لەو سەردەمدایە و دەتوانێ نیشانەیەک بێ بۆ ئەوە کە قەڵایچی ناوەندێکی بەڕێوەبەریی و دەسەڵاتداری بووە کە سەر بە خودای ئاگرە. پلەی پێنجەمی میترایی هی ڤاروونای خودای مانگە کە لە دەڤەرەکەدا بەران گیانداری
تایبەتیی ئەو بووە. وێنەی بەرانێکیش لە ڕیزی ئاجۆرەکانی قەڵایچیدا سەرنج ڕادەکێشێ.
خودای شەڕ یان ئیندرا لە پلەی شەشەمی میتراییدا بە ئاڵقە و قامچی دەستی دەناسرێتەوە. "نیشانەی ناسراوی ئەو بەو جۆرەی لە ئۆسیتێ هاتووە، تاژان، ئاخڵە و مەشخەڵە[٢]. لە قەڵایچیش لانیکەم دوو ئاجۆر هەن کە وێنەی مرۆڤن و ئاڵقە و مەشخەڵ و قامچییان بە دەستەوە. ئەمانە وێنەی خودای ئەستێرەی
رۆژێن کە خوای شەڕە و لە میترائیسمی رۆژئاواییدا بە هێلیۆدرۆموس ناسراوە کە پلەی
شەشەمی لەم ئایینەدا هەیە. قەمچی و مەشخەڵ کەرەسە و نیشانەکانی ئەون. ئیندرا دوای پیر یان میترا، بەرزترین پلەی ئایینی میترایی‌یە.پلەکانی ئایینی میترایی حەوت پلەن و بە پێی میترائیسمی
رۆژئاوایی، لە خوارەوە بۆ سەرەوە بریتین لە ئاو ،
با، خاک، ئاگر، مانگ، ئەستێرەی رۆژێ و خۆر.
بەردە نووسراوی قەڵایچی
لە قەڵایچی هەروەها بەردە نووسراوێک دۆزراوەتەوە کە بە خەت و زمانی ئارامی نووسراوە. بەرزییەکەی ١٧٨ سانتی میتر و پانتاییەکەی ٦٣ سانتیمە و لە سێزدە هێڵدا نووسراوە. مێژووی نووسینی بەردەکە ڕوون نییە بەڵام شیمانە دەکرێ بۆ سەدەکانی ٧ و ٨ی پێش زایین بگەڕێتەوە. وەرگێڕدراوی کوردیی نووسراوەکە بەو جۆرەی خوارەوەیە:
هەر کەسێ ئەم بەردەنووسراوە لابەرێ
لە شەڕدا بێ یان بە ئاشتی
هەر چی بەڵای سەر دنیایە
ببارێ بە سەر وڵاتی ئەو شایەدا و
لە خۆی نەبینێ چ خێر و بێرە
بکەوێتە بەر نەفرەتی خودایان و
لۆمەی خاڵدی لە سەر بێ
کە ئەوەتانێ ماڵی لە
"زێتێر"ە
حەوت مانگای تازە زاو
شیر بە گوێلکێکی بدەن‌و
بە هەموان نەیکەنەوە تێرە
حەوت ژن نان بە تەندوورێکیەوە
بدەن‌و
لێی دەرنەهێنن تاقە یەک کوللێرە
دووکەڵی ئاور و دەنگی ئاش بە
وڵاتی‌دا نەگەڕێ و
خاکی ببێ بە شۆرەکات و گڵە
سوێرە
ئەو شایەی لە سەر ئەم
بەردەنووسراوە بنووسێتەوە دێڕە
"هەدا(د)[٤]" و
"خاڵدی[٥]" تەختی لێ وەرگەڕێنن‌و
هەداد وڵاتی پڕ کا لە تۆفان و
باهۆڕە
١- یوسف حسن زادە - آجرهای لعابدار بوکان
٢- میترا خودای شاراوە - مارتین ڤێرمازێن
٣- استل آرامی بوکان، مریم دارا
٤- هەداد ناوێکی دیکەی خودای با لە پلەی یەکەمی میتراییدایە. هەداد خودایەکی پارێزەرە و با و تۆفان لە دەست ئەودایە.
٥- هاڵدی یان خالدی خودای هەرە بەرزی ئۆرارتوییەکان بوو کە بە گومانی بەهێز هەمان خودای شەڕە لە پلەی شەشەمی میتراییدا
