تا رادەیەک کارم لە سەر
جۆرەکانی کردار لە زمانی کوردی دا کردوە. کارەکەم زۆر چڕ نییە بەڵام هەر پێم خۆش
بوو لە بڵاگەکەم دا بڵاوی بکەمەوە بۆ ئەوەی تەنیا لای خۆم نەبن و رەنگە سوودێکیان
بۆ خەڵکی دیکەش هەبێ.
لە سەرەتاش دا پێم باشە ئاماژە بە دوو خاڵ بکەم:
١- ئەمن وەک هەر کوردێکی رۆژهەڵاتی کوردستان خوێندنم بە زمانی
فارسی بووە و هەر بەو زمانەش فێری رێزمان بووم. بۆیە لەم نووسینەش دا جاری وایە
ناچارم هەمان چەمکە رێزمانیەکان لانیکەم لە کەوانەدا، بۆ دەربڕینی مەبەستەکانی خۆم
بە کار بێنم.
٢- ماوەی چەند ساڵە لە وڵاتی
فینلاند نیشتەجێم و ئەم دابەشکردن و پۆلێنبەندییەی کردارە کوردییەکانم بە ئیلهام
لە رێسا و رێزمانی فینلاندی کردووە.
کردار (فعل) بەشێک لە قسە و ئاخاوتنە کە هەڵگری ئەنجامدانی
کارێک یان چۆنیەتی کار یا رووداوێکە.
کردارێک بە سەر پێنج جۆری چاوگ (مصدر) ، رابردوو (ماضی)،
رانەبردوو (مضارع)، داهاتوو (مستقبل) و فەرمان (امر و نهی)دا دابەش دەبێ.
وەک نموونە:
کردن (چاوگ) - کردم (رابردوو) - دەکەم (رانەبردوو) -
دەمهەوێ/دەخوازم بکەم (داهاتوو) - بکەم/نەکەم (فەرمان)
هەروەها کردارەکان بە سەر دوو شیوەی کرداری سەربەخۆ و لێکدراودا
دابەش دەبن؛
١- کرداری سەربەخۆ ئەو کردارەیە کە لە وشەیەک و نیشانەی چاوگ پێکهاتووە.
وەک؛ رۆیشتن، بیستن، دیتن، کردن، برژاندن، خواردن، پاڵاوتن، بزووتن، چوون، بڕین،
هێنان.
٢- کرداری لێکدراویش بە سەر
دوو بەشدا دابەش دەبێ؛
الف؛ کرداری "بە پێشگر": ئەو کردارەیە کە بە پێشگرێک و
کردارێک پێک دێ وەک: هەڵ-کردن، دا-کردن، لێ-کردن، رۆ-کردن، کردن، بەر-کردن،
را-کردن، با-کردن، لا-کردن..
ب؛ کرداری بە پێشگری لێکدراو: ئەو کردارانەن کە بە کردارێک و زیاتر لە
یەک پێشگر چێ دەبن: وە-سەر-کردن/بە-سەر-کردن، سەر-هەڵ-دان، لێ-ڕا-مان، تێ-هەڵ-دان..
٤- کرداری لێکدراو ئەو کردارانەن کە لە کردارێک و یەک یان چەند وشە
پێکهاتوە؛ سەر-هەڵێنان ، دەست-بە-سەر-کردن
ئەوانەی سەرەوە کورتەیەک بوون لە پێناسەی کردار و جۆرەکانی لە
زمانی کوردیدا. لە خوارەوە پۆلێنبەندیی کردارەکان لە سەر بنەمای نیشانەی چاوگ باس دەکرێ؛
کردارەکانی زمانی کوردی، بە
پێی نیشانەی چاوگ، بە سەر ٨ بەش و لانیکەم ١٧ ژێربەش‌دا دابەش دەبن بەو
جۆرەی خوارەوە:
١- ان: دوان، دڕان، هێنان، دان، نان، برژان..
٢- ین: بڕین، بارین، ئەنجنین، بەخشین، پشمین..
٣- اندن: دواندن، برژاندن، لکاندن، چۆڕاندن، هاڵاندن..
٤- وون: بە سەر دوو بەشدا دابەش دەبێ:
ا-
ماکی یەک پیتی. بەو واتایە کە ئەگەر نیشانەی چاوگیان لێ بکەینەوە تەنیا یەک پیتی لێ دەمێنێتەوە: چوون، بوون،
ب- وون‌ی
ئاسایی: فەرموون، هەڵسوون..
٥- دن: کە خۆی بە سەر سێ بەشدا دابەش دەبێ:
ا- "..دن" نیشانەی
چاوگە؛ مردن، رابردن،
ب- "..اردن" وەک
نیشانەی چاوگ دەردەکەوێ؛ بژاردن، ژماردن، رابردن..
پ - "..ردن"
وەک نیشانەی چاوگ دەرکەوێ؛ بردن، کردن، خواردن
٦- تن کە خۆی چوار بەشە:
ا- ..تن‌ی نەگۆڕی بێ زەمانی ئێستا
(مضارع): گۆتن، سۆتن، دیتن
ب-
..تن‌ی ئاسایی؛ خەوتن، سرەوتن،
پ- ..ووتن: بزووتن، پشکووتن،
ئەنگووتن
ت- ..اوتن: بزاوتن،
ئەنگاوتن، پەرتاوتن..
٧- ستن: کە سێ بەشە
ا
- لە گەردان دا "س" ناگۆڕێ: رستن، پەرستن، لێستن
ب - لە گەردان دا "س" بە "ز" دەگۆڕێ:
خواستن، گواستن، گەستن
پ- لە گەردان دا
"س" وێڕای "تن" نامێنێ: خستن، نووستن
٨..شتن: پێنج بەشە
ا- "تن" نیشانەی
چاوگەو پیتی "ش" نەگۆڕە: نیشتن، فرۆشتن، قەڵەشتن
ب
- پیتی ش بە "ژ" دەگۆڕێ: بێشتن، رێشتن، چاشتن/چێشتن
پ- پیتی
"ش" بە "ڵ" دەگۆڕێ: هێشتن، ماشتن،
ت- پیتی ش بە "ر" دەگۆڕێ:
داشتن، شوشتن
ج- پیتی ش وەک نیشانەیەکی
چاوگ کار دەکا و بە یەکجاری دەڕوا: رۆیشتن، گەیشتن
لە خوارەوە بە جیا لە سەر هەر کام لەو کردارانە باس کراوە و ڕوون
کراوەتەوە کە لە سەر چ بنەمایەک ئاوا پۆلێنبەندی کراون:
١- ان
ئەو کردارانەن کە تێیایاندا
"ان" نیشانەی چاوگە. پیتی "ا" لە گەرداندا و لە شێوەی
رانەبردووی کردارەکەدا دەبێ بە "ێ". ئەم گۆڕانەی "الف" بە "ێ"
تایبەتیی نیزیک بە تەواوی کردارەکانی زمانی کوردییە. هەڵبەت دەکرێ بە پێچەوانەش
باس لەو گۆڕانە بکەین و بڵێن "ێ"ی رانەبردوو لە چاوگ و لە شێوەی رابردووی
کرداردا دەبێ بە "ا" بەڵام ئەوە وەک مەتەڵی هێلکە و کەڵەشێرە و روون
نییە کامیان یەکەمن و کامیان دواتر هاتونەتە ئاراوە.
هەڵبەت چەند کردارێکی سەر
بەو گروپە هەن کە پێڕەوی ئەو رێسایە ناکەن.
- کرداری "هێنان" لە ژێر رێسای ئەو شێوە کردارەدا نییە. دەبوو حاڵەتی
رانەبردوی "هێ" بێ وەک دەهێـم بەڵام وا نییە:
هێنان - هێنا(هێنام-هێنات..) هێن(دەهێنم، دەهێنی، دەهێنێ)
- کرداری "دان" بەدەرە لەو رێسایە و شێوەی رانەبردووی کە دەبوو ببێ بە
"دێ"، دەبێ بە "دە": دان - دا (دام، دات، دای..) - دە (دەدەم، دەدەی،دەدا..)
- کردارەکانی وەستان،
هەستان و.. لە شێوەی رانەبردوویاندا الف و نون بە یەکجاری ون دەبێ و گۆڕانی
"ا" بە "ێ" نایگرێتەوە. لە کاتێک دا بە پێی ئەو رێسایە دەبوو
شێوەی رانەبردوی "هەستێم" بێ، کەچی وا دەرنایە: هەستان - هەستا (هەستام،
هەستای..) – هەست (هەستم، هەستی، هەستێ..). خۆ ئەگەر شێوەی
دیکەی کردارەکە واتە "هەڵسان"یش بێ ئەوە لە گەردان دا گۆڕانەکە بە هەمان
شێوەی "هەستان"ە؛ هەڵسان، هەڵسا، هەڵس(هەڵسم - هەڵسی..)
لە خوارەوە بەشێک لە
کردارەکانی "ان" هاتوون کە بە پێی نیشانەی چاوگ، وەک بەشی یەکەمی
کردارەکانی زمانی کوردی پۆلێنبەندی کراون. بۆ وەرگرتنی باشتری گەردانی کردارەکە،
خوێنەر دەتوانێ ئاوەڵناوی "م" بە کۆتایی شێوەی رابردوو بلکێنێ و شێوەی
رانەبردوش بخاتە نێوان "دە...م". وەک: برژان - برژام - دەبرژێم
چاوگ - رابردو -
رانەبردو
ئاخنران - ئاخنرا - ئاخنرێ
ئێشان - ئێشا - ئێشێ
باران - بارا - بارێ
بران - برا - برێ
بڕان - بڕا - بڕێ
بریسکان - بریسکا - بریسکێ
بریقان - بریقا - بریقێ
برژان - برژا - برژێ
بەتڵان - بەتڵا - بەتڵێ (لەناوچوون)
بێران - بێرا - بێرێ؟!
بێزران - بێزرا - بێزرێ
بێزان - بێزا - بێزێ (نە چاو تێر دەبێ، نە دڵ دەبێزێ - فۆلکلۆر)
بێژان - بێژا - بێژێ
بێژران - بێژرا - بێژرێ
پاڕان - پاڕا - پاڕێ(پاڕانەوە)
پچڕان - پچڕا - پچڕێ
پڕژان - پڕژا - پڕژێ
پژان - پژا - پژێ
پسان - پسا - پسێ
پێوان - پێوا - پێوێ
تاسان - تاسا - تاسێ
ترسان - ترسا - ترسێ
تکان - تکا - تکێ
تلان - تلا - تلێ
توان - توا - توێ(توانەوە)
تۆران - تۆرا - تۆرێ
تێنان - تێنا - تێنێ
جووڵان - جووڵا - جووڵێ
چاران - چارا - چارێ
چرژان - چرژا - چرژێ
چوخسان، چوخسا، چوخسێ
چەمان - چەما - چەمێ
حاملان - حاملا - حاملێ /حەملان - حەملا - حەملێ
خاران - خارا - خارێ
خشکان - خشکا - خشکێ
خافڵان - خافڵا - خافڵێ
خلیسکان - خلیسکا - خلیسکێ
خرۆشان - خرۆشا - خرۆشێ
خران - خرا - خرێ (تێخران، لێخران، داخران)
خـوران - خورا - خورێ
خوڕان - خوڕا - خوڕێ (هەڕەشە، جوتبوونی نێری)
خووسان - خووسا - خووسێ
خــــولان - خولا - خولێ
خیچان - خیچا - خیچێ
خێسان - خێسا - خێسێ
دادان - دادا - دادێ
دان - دا -
دە*
دانان - دانا - دانێ
دادران - دادرا - دادرێ
دران - درا - درێ
دڕان - دڕا - دڕێ
دروان - دروا - دروێ
درەوشان - درەوشا - درەوشێ
دۆشان - دۆشا - دۆشێ
دۆشران - دۆشرا - دۆشرێ
دەڵان - دەڵا - دەڵێ (هاتنە دەری شلەمەنی و تراولە گۆزە، جەوەنەو..)
رادان - رادا - رادێ
راسان - راسا - راسێ(لێ‌راسان)
رامووسان - رامووسا - راموسێ
رانان - رانا - رانێ (خۆڕانان)
رژان - رژا - رژێ
رفان - رفا - رفێ
رمان - رما - رمێ
روخان - روخا - روخێ
رەتان - رەتا - رەتێ
رەوتان - رەوتا - رەوتێ
ریان - ریا - رێ
رەپێنان - رەپێنا - رەپێنێ
رەخسان - رەخسا - رەخسێ
زان - زا - زێ
سوتان - سوتا - سوتێ
سوان - سوا - سوێ
شاران - شارا - شارێ(شاردنەوە)
شکان - شکا - شکێ
شیان - شیا - شێ (ئەشێ)
شەلان - شەلا - شەلێ
کاران - کارا - کارێ
کاسان - کاسا - کاسێ
کران - کرا - کرێ
کوتان - کوتا - کوتێ
کوژان - کوژا - کوژێ (کوژانەوە، خامۆش بوون)
کوژران - کوژرا - کوژرێ
کۆشان - کۆشا - کۆشێ (تێکۆشان)
کێشان - کێشا - کێشێ
کێڵان - کێڵا - کێڵێ
گان - گا - گێ
گریان - گریا - گریێ
گلان - گلا - گلێ
گنخان، گنخا، گنخێ
گونجان - گونجا - گونجێ
گەڕان - گەڕا - گەڕێ
گیرسان - گیرسا - گیرسێ (داگیرسان، هەڵگیرسان)
گیران - گیرا - گیرێ
گێڕان - گێڕا - گێڕێ
فڕان - فڕا - فڕێ
فرۆشران - فرۆشرا - فرۆشرێ
قەڵشان - قەڵشا - قەڵشێ(قەڵەشان)
قاسپان - قاسپا - قاسپێ
قرتان - قرتا - قرتێ
قرپان - قرپا - قرپێ
لاران - لارا - لارێ
لاڵان - لاڵا - لاڵێ(پاڕانەوە)
لاوان - لاوا - لاوێ
لرفان - لرفا - لرفێ
لوان - لوا - لوێ
لەران - لەرا - لەرێ
لەنگان - لەنگا - لەنگێ
لەوەڕان - لەوەڕا - لەوەڕێ
لێدان - لێدا - لێدە*
لێنان - لێنا - لێنێ(چێشت لێنان، بارلێنان)
مان - ما - مێن*
ناسران - ناسرا - ناسرێ
نان - نا - نێ (لێنان، تێنان..)
نران - نرا - نرێ
نوزان - نوزا - نوزێ
نوسان - نوسا - نوسێ
نووسران - نووسرا - نووسرێ
نێژران - نێژرا - نێژرێ
هاروژان - هاروژا - هاروژێ
هاژان - هاژا - هاژێ
هاڵان/ئاڵان - هاڵا/ئاڵا - هاڵێ/ئاڵێ
هێزان - هێزا - هێزێ (داهێزان)
هێزران - هێزرا - هێزرێ
هێنان - هێنا - هێن*
هەستان - هەستا - هەست* (هەڵسان، هەڵسا، هەڵس)
هەڵمسان - هەڵمسا - هەڵمسێ
وروژان - وروژا - وروژێ
وێران - وێرا - وێرێ
وێژران - وێژرا - وێژرێ
وەستان - وەستا - وەستێ
وەڕان - وەڕا - وەڕێ
٢ - ین
لەم بەشەدا باس لەو
کردارانە دەکەین کە تێیاندا "ین" لە کۆتایی کرداردا نیشانەی چاوگە. ئەم
چاوگە رەنگە سادەترین شێوەی کردار لەنێو زمانی کوردیدا بێ. کردارەکە لە کار + ین
وەک نیشانەی کردار پێک دێ.
• جیاوازی
نێوان ئەو جۆرە کردارە و ئەوانەی کە نیشانەی چاوگیان "ان"ە ئەوەیە کە لە
حاڵەتی رانەبردووی ئەمەیاندا "ین" بە یەکجاری دەڕوا.
• کردارەکە
بۆ دووهەم و سێهەم کەس وەک یەکە و تەنیا لە رستەدا لێک جیا دەکرێنەوە. بۆ
جیاکردنەوەی ئەو دوانە رەنگە دروست بێ بە لکاندنی "ت" بۆ دووهەم کەس یان
"ی"یەکی دیکە بۆ سێهەم کەس لێک جیا بکرێنەوە:
بارین
ڕابردوو: باریم، باری(باریت)، باری(باریی)
رانەبردو: دەبارم، دەباریت، دەبارێ
دەبارین، دەبارن ، دەبارێن
• لە
هەموو شێوەکانی کۆی رابردوودا، کردارەکە وەک خۆی و لە شێوەی چاوگەدا دەمێنێتەوە.
[بارین، باری، بار: ئێمە بارین، ئێوە بارین، ئەوان بارین]
• لە
شێوەی کۆی تێنەپەڕ دا، بۆ دووهەم و سێهەم کەسی کۆ، بەشێک لە کردارەکان وەک خۆیان و
لە شێوەی چاوگەدا دەمێننەوە. [ئێمە دەبارێین، ئێوە دەبارێن، ئەوان دەبارێن]
ئاخنین، ئاخنی، ئاخن
ئاژین، ئاژی، ئاژ (ددان کۆڵینەوە)
ئەنجنین، ئەنجنی، ئەنجن/ جنین، جنی، جن
بارین، باری، بار (باریم، باری، باری ،
بارین، بارین، بارین)
برژین، برژی، برژ
بڕین، بڕی، بڕ
بەخشین، بەخشی، بەخش
پاچین - پاچی - پاچ
پرسین، پرسی، پرس
پشمین، پشمی، پشم
پۆشین، پۆشی، پۆش
پێوین، پێوی، پێو
پەڕین، پەڕی، پەڕ
تاسین، تاسی، تاس
تاشین، تاشی، تاش
تڕین، تڕی، تڕ
تسین، تسی، تس
توانین، توانی، توان
تۆپین، تۆپی ، تۆپ
تێپەڕین، تێپەڕی، تێپەڕ
تەزین، تەزی، تەز
چارین - چاری - چار
چپین - چپی - چپ
چڕین - چڕی - چڕ
چنین - چنی - چن
چەقین - چەقی - چەق
چەمین - چەمی - چەم
خرۆشین - خرۆشی - خرۆش
خوازین - خوازی - خواز
خوڕین - خوڕی - خوڕ (هەڕەشە، جووتبوونی
نێری)
خووسین - خووسی - خووس
خوشین، خوشی، خوش
خزین - خزی - خز
دڕین - دڕی - دڕ
دزین - دزی - دز
دوورین - دووری - دوور (دروون، درووی، دروێ)
دۆزین - دۆزی - دۆز
دۆشین - دۆشی - دۆش
روانین، روانی، روان (نۆڕین، نۆڕی،
نۆڕ/نوارین.نواری، نوار)
رۆیین، رۆیی، رۆ/رۆین، رۆی، رۆ
رەتین، رەتی، رەت
زانین، زانی، زان
ژەنین، ژەنی، ژەن
ساوین، ساوی، ساو
سڕین، سڕی، سڕ
سووڕین، سووڕی، سووڕ
شارێن، شاری، شار(شاردنەوە)
شێلین، شێلی، شێل
شۆرین، شۆری، شۆر(شۆ)
فامین، فامی، فام
فڕین، فڕی، فڕ
کارین ، کاری ، کار(دەکارم)
کاڕین، کاڕی، کاڕ (دەنگی مەڕ)
کڕین، کڕی، کڕ
کوڵین - کوڵی - کوڵ
کۆڵین - کۆڵی - کۆڵ
کۆخین - کۆخی - کۆخ
کوشین - کوشی - کوش
کۆشین - کۆشی - کۆش
کەنین - کەنی - کەن (هەڵکەنین، پێکەنین
هەرچەند ئەو دوانە یەک ماک نین)
گارین - گاری ، گار (دەنگی مریشک)
گایین - گای - گێ*
گرین، گری، گرێ(گریێ)
گلین، گلی ، گل (دەگلم)
گنخین، گنخی، گنخ
گوشین، گوشی، گوش*
گۆڕین، گۆڕی، گۆڕ
گەنین، گەنی، گەن
گەوزین، گەوزی، گەوز
فڕین - فڕی - فڕ
قڕین - قڕی - قڕ
لێخوڕین، لێخوڕی، لێخوڕ
لەرین، لەری، لەر
ماڵین، ماڵی، ماڵ
مژین، مژی، مژ
ناسین، ناسی، ناس
ناڵین، ناڵی، ناڵ
نووسین، نووسی، نووس
هاڕین، هاڕی، هاڕ
هەڵپاچین - هەڵپاچی - هەڵپاچ
هەڵپەڕین، هەڵپەڕی، هەڵپەڕ
هەڵفڕین، هەڵفڕی، هەڵفڕ
هەڵدڕین، هەڵدڕی، هەڵدڕ
هەڵواسین، هەڵواسی، هەڵواس
وەڕین، وەڕی، وەڕ
٣- اندن
ئەو کردارانەی بە "اندن" کۆتاییان
دێ یان بە واتایەکی دیکە "اندن" نیشانەی چاوگیانە، خاوەنی ئەو
تایبەتمەندیانەی خوارەوەن؛
• رێژەیەکی
زۆر لە کردارە کوردیەکان پێک دێنن.
• شێوەی
رانەبردوو (مضارع)ی سەرجەم کردارەکانی سەر بەو گروپە بە "ێن" کۆتایی دێ.
بە واتایەکی دیکە وەک لە بەشی گروپە کرداری "ان" دا نووسیم، لێرەش‌دا
وەک سروشتی زۆربەی هەرە زۆری کردارەکانی زمانی کوردی بۆ حاڵەتی رانەبردوو،
"ا" دەبێ بە "ێ". پیتی "د" لە حاڵەتی رابردوودا
دەمێنێتەوە بەڵام لە حاڵەتی رانەبردوودا، "د" و" ن" بە
یەکەوە ون دەبن:
چاوگ؛ خوراندن
ڕابردوو؛ خوراند
خوراندم – خوراندت – خوراندی
خوراندمان – خوراندتان - خوراندیان
خورێن (رانەبردوو):
دەخورێنم – دەخورێنی – دەخورێنێ
دەخورێنین – دەخورێنن - دەخورێنن
• کردارەکانی
ئەم گروپە کرداری تێنەپەڕ، واتە لازمن و پێویستیان بە بەرکار هەیە. زۆربەی ئەم
کردارانە بە لێکردنەوەی "دن" لە "اندن"ی نیشانەی چاوگ
دەگەڕێنەوە سەر گروپە کرداری "ان" و لە حاڵەتی تێنەپەڕ دەردەچن و دەبن
بە تێپەڕ.
• ئەو
جۆرە کردارە تایبەتمەندیی ئەوەی هەیە کە لە شێوەی رانەبردووی کردارەکەدا بە
لکاندنی "ەر" بکەری لێ چێ بکرێ؛ (ئافرێنەر لە چاوگەی
ئافراندن / خوڵقێنەر لە چاوگی خوڵقاندن)
• بە
دانانی وشەی گونجاو لە پێش شێوەی رانەبردووی کردارەکە، وشە و چەمکی نوێ ساز دەکرێ
("هێلکە شکێن" لە چاوگی شکاندن / "تۆڵە ئەستێن" لە چاوگی
ئەستاندن)
ئافراندن، ئافراند، ئافرێن
ئاراندن، ئاراند، ئارێن(واتای ئێشاندن)
ئارهاندن، ئارهاند، ئارهێن (داغ‌کردن،
چزاندن بە ئاگر هـ.ب.)
ئێشاندن، ئێشاند، ئێشێن
ئەزماندن، ئەزماند، ئەزمێن؟
ئەزمواندن، ئەزمواند، ئەزموێن؟
ئەستاندن، ئەستاند، ئەستێن
ئەواندن، ئەواند، ئەوێن(خۆشویستن)
باراندن، باراند، بارێن
باڕاندن، باڕاند، باڕێن(دەنگی مەڕ)
برژاندن، برژاند، برژێن
بەتڵاندن، بەتڵاند، بەتڵێن
پرتاندن ، پرتاند ، پرتێن
پڕژاندن، پڕژاند، پڕژێن
· هەڵ:
هەڵپڕژاندن
پڕماندن، پڕماند ، پڕمێن
پڕوسکاندن، پڕوسکاند ، پڕوسکێن (گوێ‌پروسکێن)
پساندن ، پساند ، پسێن
· هەڵ:
هەڵپساندن
پسکاندن ، پسکاند ، پسکێن
پشماندن، پشماند، پشمێن
پەڕاندن، پەڕاند، پەڕێن
• تێـ
: تێپەڕاندن
• دا:
داپەڕاندن
• دەر:
دەرپەڕاندن
• ڕا:
ڕاپەڕاندن
• هەڵ:
هەڵپەڕاندن
پێچاندن، پێچاند، پێچێن
• تێـ:
- تێپێچاندن
• دا:
- داپێچاندن
• هەڵ:
هەڵپێچاندن
پێواندن، پێواند، پێوێن
تاساندن، تاساند، تاسێن
تاراندن، تاراند ، تارێن
تاواندن، تاواند، تاوێن
تڕاندن، تڕاند، تڕێن
ترساندن، ترساند، ترسێن
تروکاندن، تروکاند، تروکێن (خواردنی
گوڵەبەڕۆژە، هاتنەدەری جوچکە لە هێلکە)
تساندن، تساند ، تسێن
تڵەکاندن، تڵەکاند، تڵەکێن
· را:
راتڵەکاندن
تواندن ، تواند، توێن
تۆپاندن ، تۆپاند، تۆپێن
تۆراندن، تۆراند، تۆرێن
تەپاندن، تەپاند ، تەپێن
تەراندن، تەراند ، تەرێن
تەزاندن، تەزاند، تەزێن
تەکاندن، تەکاند ، تەکێن
• هەڵ:
هەڵتەکاندن
• دا:
داتەکاندن
تەناندن ، تەناند ، تەنێن
تێپەڕاندن، تێپەڕاند، تێپەڕێن
جوڵاندن، جوڵاند، جوڵێن
چاراندن، چاراند، چارێن
چاندن، چاند، چێن
چپاندن، چپاند، چپێن
چرکاندن، چرکاند، چرکێن
چزاندن، چزاند، چزێن
چڵاندن، چڵاند، چڵێن
چڵەکاندن، چڵەکاند، چڵەکێن
· ڕا:
راچڵەکاندن
· دا:
داچڵەکاندن
چەماندن، چەماند، چەمێن
چواندن، چواند، چوێن (لە جۆرابێن دا و هەمیش
بە مانای شوبهاندن)
چوخساندن، چوخساند، چوخسێن
· هەڵ:
هەڵچوخساندن
چۆڕاندن، چۆڕاند، چۆڕێن
• دا:
داچۆڕاندن
• هەڵ:
هەڵچۆڕاندن
چەرخاندن ، چەرخاند ، چەرخێن
· وەر:
وەرچەرخاندن
چەسپاندن، چەسپاند، چەسپێن
چەقاندن، چەقاند، چەقێن
• تێـ:
- تێچەقاندن
• دا:
- داچەقاندن
• هەڵ:
هەڵچەقاندن
چەماندن، چەماند، چەمێن
حاملاندن، حاملاند، حاملێن (راهێنان،
تەربیەت دان)
حەپاندن، حەپاند، حەپێن (دەنگی سەگ)
حەلاندن، حەلاند، حەلێن (قەبوڵ کردن لە یاری
دا)
خاپاندن، خاپاند، خاپێن
خافڵاندن، خافڵاند، خافڵێن
خاراندن، خاراند، خارێن
خڕاندن ، خڕاند ، خڕێن
• هەڵ:
هەڵخڕاندن
خشکاندن، خشکاند، خشکێن
خلیسکاندن، خلیسکاند، خلیسکێن
خوراندن، خوراند، خورێن
خوڕاندن، خوڕاند، خوڕێن
خۆراندن، خۆراند، خۆرێن
خووساندن، خووساند، خووسێن
خوشاندن ، خوشاند، خوشێن
خولاندن، خولاند، خولێن
خوڵقاندن، خوڵقاند، خوڵقێن
خەڵەتاندن، خەڵاتاند ، خەڵەتێن
خەساندن ، خەساند، خەسێن
خەمڵاندن، خەمڵاند، خەمڵێن
خەواندن، خەواند، خەوێن
خیچاندن، خیچاند، خیچێن
دانواندن، دانواند، دانوێن
دانیشاندن، دانیشاند، دانیشێن
دڕاندن، دڕاند، دڕێن
درکاندن، درکاند ، درکێن
درواندن، درواند، دروێن
دواندن، دواند، دوێن
دۆڕاندن، دۆڕاند، دۆڕێن
دۆزاندن، دۆزاند، دۆزێن
دەڵاندن، دەڵاند، دەڵێن
رازاندن، رازاند، رازێن
راموساندن، راموساند، راموسێن
رژاندن، رژاند، رژێن
رفاندن، رفاند، رفێن
رماندن، رماند، رمێن
رواندن، رواند، روێن
روخاندن، روخاند، روخێن
روشاندن، روشاند، روشێن
رەتاندن، رەتاند، رەتێن
رەخساندن، رەخساند، رەخسێن
رەواندن، رەواند، رەوێن
رەوتاندن، رەوتاند، رەوتێن
زاندن، زاند، زێن
زاناندن، زاناند، زانێن
زەڕاندن، زەڕاند، زەڕێن
ژاندن، ژاند، ژێن
· را:
راژاندن
ژیاندن، ژیاند، ژیێن
ساندن، ساند، سێن (بە هەڵە بۆتە سەندن)
ساواندن، ساواند، ساوێن
ستاندن، ستاند، ستێن (ئەستاندن، ئەستاند،
ئەستێن)
• لێ:
لێستاندن
• هەڵ:
هەڵستاندن
سڕاندن، سڕاند، سڕێن
سرەواندن، سرەواند، سرەوێن
· تێ:
تێسرەواندن
سوتاندن، سوتاند، سوتێن
سووڕاندن، سووڕاند، سووڕێن
· هەڵسوڕاندن
شکاندن، شکاند، شکێن
· دا:
داشکاندن
شوبهاندن، شوبهاند، شوبهێن
شێواندن، شێواند، شێوێن
شەواندن ، شەواند، شەوێن؟ (لەوەڕاندنی مەڕ
بە نیوەشەو)
شیڕاندن ، شیڕاند ، شیڕێن
فاماندن، فاماند، فامێن
فڕاندن، فڕاند، فڕێن
فریواندن، فریواند، فریوێن
· هەڵ:
هەڵفریواندن
فراواندن ، فراواند ، فراوێن؟
قاڕاندن ، قاڕاند ، قڕێن
قاسپاندن ، قاسپاند ، قاسپێن
قڕاندن ، قڕاند ، قڕێن
قرتاندن، قرتاند ، قرتێن
قروسکاندن ، قروسکاند، قروسکێن
قوڕاندن، قوڕاند، قوڕێن
· هەڵ:
هەڵقوڕاندن
قوولاندن ، قوولاند ، قوولێن
قیژاندن، قیژاند، قیژێن
قەتاندن، قەتاند، قەتێن
قەڵەشاندن، قەڵەشاند، قەڵەشێن
· دا:
داقەڵەشاندن
· هەڵ:
هەڵقەڵەشاندن
کاڕاندن ، کاڕاند ، کاڕێن (دەنگی مەڕ)
کراندن، کراند، کرێن
کڕاندن، کڕاند، کڕێن
· هەڵ:
هەڵکڕاندن
کوتاندن، کوتاند، کوتێن
· دا:
داکوتاندن
کورکاندن، کورکاند، کورکێن(مریشکی کورک)
کوڵاندن، کوڵاند، کوڵێن
کۆخاندن، کۆخاند، کۆخێن
کەواندن، کەواند، کەوێن
گرماندن ، گرماند ، گرمێن
گریاندن، گریاند ، گریێن
گلاندن، گلاند، گلێن
گماندن ، گماند ، گمێن(دەنگی کۆتر)
گنخاندن، گنخاند، گنخێن
گوراندن ، گوراند ، گورێن
گونجاندن، گونجاند، گونجێن
گووراندن، گووراند ، گوورێن
گەڕاندن، گەڕاند، گەڕێن
· تێ:
تێگەڕاندن
· دا:
داگەڕاندن
· وێ:
وێگەڕاندن
· هەڵ:
هەڵگەڕاندن
گەوزاندن، گەوزاند، گەوزێن
گەیاندن، گەیاند، گەیێن
· تێ:
تێگەیاندن
· را:
راگەیاندن
گرساندن/گیرساندن، گیرساند ، گیرسێن
• دا:
- داگیرساندن
• هەڵ:
هەڵگیرساندن
لاواندن، لاواند، لاوێن
لرفاندن، لرفاند، لرفێن(دەنگی وشتر، هاژەی
چەم)
لکاندن، لکاند، لکێن
لووراندن، لووراند، لوورێن (لوورەی گورگ)
لەراندن ، لەراند ، لەرێن
لەوەڕاندن، لەوەڕاند، لەوەڕێن
مراندن، مراند، مرێن
مڕاندن، مڕاند، مڕێن(دەنگی سەگ)
مشاندن ، مشاند ، مشێن
میاواندن ، میاواند ، میاوێن (دەنگی پشیلە)
ناساندن، ناساند، ناسێن
ناڵاندن، ناڵاند، ناڵێن
نرخاندن، نرخاند، نرخێن
نواندن، نواند، نوێن(پێشاندان)
• دا:
- دانواندن
نوواندن، نوواند، نووێن(نووستن)
نیشاندن، نیشاند، نیشێن
• دا:
- دانیشاندن
• ڕۆ:
- رۆنیشاندن
• هەڵ:
هەڵنیشاندن
هاڕاندن، هاڕاند، هاڕێن
هاروژاندن، هاروژا، هاروژێن
هاڵاندن ، هاڵاند ، هاڵێن
• تێـ:
- تێهاڵاندن
• ڕێ:
رێهاڵاندن
• لێ:
لێهاڵاندن
• وێـ:
وێهاڵاندن
هۆڕاندن، هۆڕاند، هۆڕێن (دەنگی گا)
هەستاندن ، هەستاند ، هەستێن
هەڵستاندن، هەڵستاند، هەڵستێن
وروژاندن، وروژاند، وروژێن
وەراندن، وەراند، وەرێن
· دا:
داوەراندن
· هەڵ:
هەڵوەراندن
وەستاندن، وەستاند، وەستێن
وەشاندن، وەشاند، وەشێن
· تێ:
تێوەشاندن
· را:
راوەشاندن
· دا:
داوەشاندن
· لێ:
لێوەشاندن
· هەڵ:
هەڵوەشاندن
٤- تن
کردارەکانی ئەم بەشە بە
سەر ٤ بەشدا دابەش دەبن:
الف: ..اوتن
ب: ..ـەوتن
پ: ..ۆتن
ت: ..ووتن
الف: ..اوتن
- بریتی لەو کردارانەیە
کە نیشانەی کۆتاییان چوار پیتی "اوتن" لە خۆ دەگرێ. ئەو چوار پیتە بە
نیشانەی چاوگی ئەو کردارە داندراون.
-
بۆیە لە کردارەکانی دیکە جیا کراونەتەوە چونکە لە گەرداندا گۆڕان لە پیتی
"الف"ەوە دەست پێ دەکا.
- شێوەی رابردووی
کردارەکە تەنیا بە لاچوون و نەمانی پیتی "ن" گەردان دەکرێ: ئاخاوتن -
ئاخاوت(م،ی..)
- گۆڕانی بنەڕەتی لە
شێوەی رانەبردووی کردارەکەدایە کە وەک سروشتی کردارەکانی زمانی کوردی
"الف" دەبێ بە "ێ"، "واو" وەک خۆی دەمێنێتەوە و
"ت" و "ن" نامێنن:
پەستاوتن
پەستاوت
پەستێو: دەپەستێوم، دەپەستێوی، دەپەستێوێ
دەپەستێوین، دەپەستێون، دەپەستێون
ئاخاوتن، ئاخاوت، ئاخێو
(ئاخافتن، ئاخافت، ئاخێڤ)
ئەنگاوتن، ئەنگاوت، ئەنگێو (پێکان، لێدان لە
نیشانە)
ڕا:
ڕائەنگاوتن=(دارەڕا کردن)
بزاوتن، بزاوت، بزێو (جوڵاندنی کەس یان
شتێک)
پاڵاوتن، پاڵاوت، پاڵێو
پشاوتن، پشاوت، پشێو (هەڵگڵۆفین)
پەشاوتن، پەشاوت، پەشێو (ئاڵۆز کردن)
پشکاوتن، پشکاوت، پشکێو (ئاواڵە کردن، لێک
کردنەوە)
پەستاوتن، پەستاوت، پەستێو (دەباڵ یەکتر
ئاخنین)
پەرتاوتن، پەرتاوت، پەرتێو (بڕینی لکی زیادی
دار، لێ کردنەوەی شتی زیادە لە شتێک)
هەڵ:
هەڵپەرتاوتن
شاوتن، شاوت، شێو ("ئۆسکار مان"
نووسیویەتەوە)
ب: ..ـەوتن
- رێژەیەکی کەم لە کردارەکانی بەر ئەم بەشە
دەکەون.
- لە گەرداندا گۆڕانێکی زۆریان تێناکەوێ.
- لە شێوەی رابردوویدا "ن" و لە
رانەبردوویدا "ن" و "ت" دەڕۆن.
خەوتن، خەوت، خەو
ژنەوتن/ژنەفتن، ژنەفت، ژنەو (شنەفتن، شنەفت،
شنەو)
سرەوتن، سرەوت، سرەو
ڕەوتن، ڕەوت، ڕەو
کەوتن، کەوت، کەو
سەر/وەسەر:
سەرکەوتن/وەسەرکەوتن
ژێر: کەوتن
دا: داکەوتن
هەڵ: هەڵکەوتن
رێ: رێکەوتن
بەر: بەرکەوتن
وەژوور: وەژوورکەوتن
دەر: دەرکەوتن
وەدەر: وەدەرکەوتن (پەیدبوون،
چوونە دەر)
وەر: وەرکەوتن
کڕ: کڕکەوتن
لە گۆ: لە گۆ کەوتن
پاڵ: پاڵکەوتن
پ: ..تن‌ی بێ داهاتو
- بەشی زۆری کردارەکانی
ئەم بەشە بێ داهاتوون. واتە لە گەرداندا تەنیا رابردوویان هەیە و شێوەی رانەبردوویان
بە کردارێکی جیاواز دەردەبڕدرێ.
- رەنگە شێوەی رانەبردووی
ئەو کردارانە لە بنەڕەتدا بە لاچوونی "تن"ی نیشانەی چاوگ گەردان کرابێ
بەڵام هەنووکە وا نین.
ئاژۆتن، ئاژۆت، ئاژۆ(ئاژێو/ئاژێ، ئاژوێ؟)
سوتن/سۆتن، ...
گوتن/گۆتن، گۆت.. (ڵێ؛ دەڵێم..)
وتن، وت (شێوەی کورتکراوەی گوتن‌ە)
فرۆتن، فرۆت، فرۆش (فرۆشتن)
دیتن، دیت، بین
راورتن، راورت، ...(لێک بڵاو بوون، هەر یەک
بە لایەکدا چوون)
گرتن، گرت، گر (داگرتن، ڕاگرتن، هەڵگرتن،
وەرگرتن، لێگرتن)
هاتن، هات، هێ/ێ (ڕاهاتن، داهاتن، لێهاتن،
هەڵهاتن)
ت: ..ووتن
- ئەو کردارانەن کە کۆتاییان چوار
پیتی "ووتن" لە خۆ دەگرێ
- لە رابردویان دا تەنیا پیتی "ن" ون دەبێ.
- لە رانەبردویان دا دوو پیتی
"تن" لا دەچن و یەکێک لە دوو "وو" دەبێ بە
"ێ".
ئەنگووتن، ئەنگووت، ئەنگوێ(هەڵاتنی ئەستێرە)
هەڵ:
هەڵەنگوتن
بزووتن، بزووت، بزوێ
پشکووتن، پشکووت، پشکوێ
جووتن، جووت، جوو(پێڕەوی رێساکە ناکا)
٥- ستن
جیاوازیی ئەم کردارە لەگەڵ ئەوانەی کە نیشانەی
چاوگیان "تن"ە لە گۆڕانی پیتی "س"دایە. کردارەکانی ئەم بەشەش
بە سەر دوو جۆردا دابەش دەبن؛
الف؛ ئەوانەی لە گەرداندا پیتی س ناگۆڕێ.
یان نامێنێ یا وەک خۆی دەمێنێتەوە
بیستن - بیس
ڕێستن (رستن) - ڕێس
هەویستن – هەوێ
ب؛ ئەوانەی لە گەرداندا پیتی "س"
بە "ز" دەگۆڕدرێ:
گەستن – گەز
خواستن – خواز
لیستن – لیز
گواستن – گواز (گوێز)
میستن – میز
٦- شتن
کردارەکانی سەر بەم بەشە بە سەر سێ
دەستەدا دابەش دەبن
١لف؛ ئەو کردارانەی لە گەرداندا ش بە
نەگۆڕ دەمێنێتەوە یان بۆ حاڵەتی ئێستا (مضارع) گەردان ناکرێ:
فرۆشتن – فرۆش
ب؛ ئەو کردارانەی لە گەرداندا ش دەبێ بە
ڵ:
ماشتن – ماڵ
هێشتن – هێڵ
بێشتن (وێشتن – بێڵ/وێڵ؟ (دەڵێم)
ج؛ ئەو کردارانەی لە گەرداندا ش دەبێ بە ر:
داشتن – دێر
ڕاداشتن - ڕادێر
شوشتن – شۆر
ب؛ ئەو کردارانەی لە گەرداندا ش بە ژ
دەگۆڕێ
مشتن – مژ
کوشتن – کوژ
ڕێشتن (ڕشتن) – ڕێژ
پێشتن – پێژ
بێشتن – بێژ (دابێشتن)
وێشتن – وێژ (بێژ – دەبێژم)
چێشتن – چێژ
ناشتن – نێژ
