بێهوودە

 

سەبارەت بە وشەی بێهوودە و بنەماکەی لە گرووپە کۆمەڵایەتیەکانی سەر تۆڕی ئینترنێت زۆر وتراوە و گوتراوە. هەن وشەکە دەبەنەوە سەر هۆ و بێ هۆ. هەشە پێی وایە لە گەڵ وشەی "بێخود" هەر یەک وشەن و لێک جودا بوونەتەوە. دوا سەرنج لەم بارەوە کە ئەمڕۆ دیتم، دۆستێکی بەڕێز لە گۆشە نیگای ناسیۆنالیستی‌یەوە ڕوانیبوویە وشەکە و نووسیبووی: 

    جا بزانن زمانی فارسی چ زمانێکی توڕەهاتە:

"بیهوده"ی فارسی لە "بێ هۆدە"ی کوردی درووست کراوە.

بێ + هۆدە = بێ ماڵ، بێ جێ و ڕێ، بێ سەرپەنا، بێ خانوو،مان.

بڵێن لە فارسیدا "هودە/ هوودە" بە چ مانایەک دێ؟

با وەک کەر لە قوڕ بچەقێن!

هەست بە بێ هۆدەیی دەکەم = هەست بە بێ ماڵی دەکەم.

 

پێویست بە گوتنە کە هۆدە بە واتای دیو و ژوور، کوردی نییە. لە بنەڕەت دا ئۆدەیە کە ئەویش ترکی‌یە. پێم وایە ئۆدە و ئۆتاق (لە کوردیدا بووە بە وەتاغ) یەک ڕیشەن و هەردووشیان ترکین. 

سەبارەت بە بنەچەی وشەی بێهوودە، پاژی یەکەمی کە "بێ"یە، پێشگری نێگەتیڤ و پێچەوانە کردنە. بەشی دووهەمی وشەکەش لە بنەڕەتدا "سوود"ە بە مانای قازانج. لە سەر یەک واتە کارێکی بێ سوود و قازانج. 

گۆڕانی پیتی هـ بە س و بە پێچەوانە لە زمانە هیندوئوروپاییەکان دا باوە. ئەم گۆڕانە لە نێوان زمانی کوردی و فارسی دا لە پیتی سینەوە بۆ پیتی هێ خۆی دەنوێنێ وەک لەو نموونانەی خوارەودا:

ئاسن : آهن

سوم: هوم

خواز(س): خواه

ئاسک: آهو

ماسی : ماهی

بە کورتی ئەگەر زەرەر لەناسیونالیزمەکەشمان بدا، گومانی بە هێزتر ئەوەیە کە بێهوودە لە ناو فارسان دا لە دایک بووە. چونکە پیتی "س"ی کوردی وەک ئەو نموونانەی سەرەوە، هێندێک جار لە فارسی دا بووە بە هـ. بەو حیسابەش بێهوودە واتە بێسوود و ئەگەر لە ناو کورد دا ساز بووبا، دەبوو بە "بێسوودە".

شیاوی ئاماژەیە کە وشەی بێخودیش لە گەڵ بێهوودە هاوڕیشە نییە و هاوماناش نین. وشەی بێخود واتای ئەوەیە کە کەسێ ئاگای لە خۆی نەبێ و بێ بیرکردنەوە شتێک بکا یان بڵێ. جاری وایە وشەی بێخود بە تەنیا و بە بێ پێشگری "بێ"ش مانایەکی نیزیک لەوی هەیە بەڵام لەوەیان دا بە مانای ئەنجام دانی کارێک بە سەربەخۆ و بێ پرس و ڕا کردنە. دەستەواژەی "لە خۆوە" یان "لە خت و خۆڕایی" و "لە خوت و خۆڕایی" دەگەڕێنەوە سەر هەمان واتا.  

چاوەزار

 چاوەزار بەو نیشانەیە دەگوترێ کە لە شێوێ چاوێکە و بە ڕەنگێکی شین و تۆخ دەورە دراوە. نیشانەکە لە جنسی کاشی، سڕامیک، دار، لایلۆن، شووشە، پارچەوپەڕۆ، سەدەف و قاپێلکی گیانەوەرە ئاویەکان و هەر شتێکی دیکە چێ دەکرێ. بەڵام لە واتایەکی بەرینتر دا چاوەزار تەنیا واتای ئەو نیشانەیە نییە و بە هەر شتێک کە باوەڕدار پێی وایە خۆی یان خۆشەویست و دڵبەندێکی پێ دەپارێزرێ، چاوەزار دەگوترێ. وەک نووشتەی چاوەزار، موورووی شین کە بە ناوی کووژەکە بە شان و قژ یان بە لانکی ساواوە هەڵیدەواسن، بڕێک شاڵ، ناڵی ئەسپ و هەر شتێکی دیکە.

 وشەی چاوەزار بە پێچەوانەی باوەڕە باوەکە کە پێی وایە لە چاو و زار پێکهاتووە، لە وشەیەکی ناسراوتر کەوتۆتەوە کە ئەویش وشەی چاوەدێرە. بە هەمان واتا باوەکەی کە بریتیە لە ئاگا لێ بوون بۆ پاراستن. 

لەو سۆنگەیەوە  وێدەچێ وشەی چاوەدێرسەرەتا چاوەدار بووبێ. هەروا کە وشەی نیگادار بووە بە نیگادێر، گوێ‌دار بووە بە گوێدێر، چاوەداریش بووە بە چاوەدێر. وا دیارە چاوەدار  پێش ئەوەی ببێ بە چاوەدێر، وشەی چاوەزاری لێ بە جێ ماوە.  

جامانە سەروێنی یەکسانی و بەرابەریخوازی

جامانە، جامەدانە، جامەدانێ، جەمەدانە یان ئاغابانوو پارچەیەکی سپیی بە دەزووی ڕەش و هێندێکجاریش بە ڕەنگی دیکەی وەک سوور یان سەوز چندراوە. بە جۆرێک کە پارچەکە ڕەنگی ڕەش و سپی بە خۆوە دەگرێ. تا ئاستێک کە ڕادەی هەردوو ڕەنگ تێیدا یەکسان دەبن و دەبێ سەروێن و وەک پێچ، شەدە، مشکی و.. لەگەڵ کڵاو، لە دەوری سەری دەهاڵێنن و لەسەری دەبەستن.

زێوەری شاعیر بە جامانەوە
 (١٨٧٥ - ١٩٤٨)

جامانە وەک ڕەنگ تایبەت بە کورد نییە و لەنێو نەتەوەکانی دەوروبەریش بەتایبەت لەنێو عەرەبدا بەشێوە و ڕەنگی جیاواز، کەم و زۆر دەبیندرێ. دیارە لەنێو کوردیشدا نە ڕەنگەکەی و نە شێوەی بەستنەکەی وەک یەک نییە. لەهێندێک ناوچەدا بەتایبەت لە بارزان و بادینان زیاتر ڕەنگە سوورەکەی باوە لەحاڵێکدا لەناوچە سۆرانی نشینەکاندا ڕەنگە ڕەش و سپییەکەی برەوی زیاتری هەیە. 

سەبارەت بە جۆری بەستن یان لەسەرنانی، وەک هەر سەروێنێکی دیکە، پیاوان لە دەوری سەری دەهاڵێنن و ژنان وەک لەچکە لەسەری دەبەستن. لەهێندێک ناوچەدا ڕیشۆڵی وێدەخەن و هێندێکجاریش لەگەڵ شەدە و مشکی تێکەڵی دەکەن.

 لەباری مێژوویی‌یەوە ڕوون نییە کە جامانە لە کەیەوە لەنێو کورددا داکەوتووە. کۆنترین وێنەگەلێ کەم لەم بارەوە بەردەستن، وێنەی زێوەری شاعیر (١٨٧٥ - ١٩٤٨) بە تەمەنی پیری و شێخ مەحموودی حەفید (١٨٧٨ - ١٩٦٥) لە نێونجی تەمەنیدایە. بەو پێیەش دەبێ جامانە لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا لانیکەم لە دەڤەری سلێمانی و دەوروبەردا سەروێنێکی باو و جێکەوتوو بووبێ.

سەبارەت بە بنەمای وشەی جامانە و لق و پۆپەکانی دوو بۆچوون هەیە؛ بۆچوونی باو پێیوایە کە جامانە هەمان جامەدانی و ئەویش لە دوو پاژی جامە بە واتای جل و دان یان دانی بەواتای شوێنی هەڵگرتنە کە لەسەر یەک واتای شوێن یان کەرەسەی هەڵگرتنی جامە و جلە. بەڵام بۆچوونێکی دیکە پێی وایە جامانە دەگەڕێتەوە سەر وشەی جەم بەواتای لێک کۆبوونەوە کە وشەیەکی کەوناری ئایینی‌یە بەو جۆرەی لە جەم و جەمخانە و جومعەدا هەیە. ئەوەش بەسەرنجدان بە لێک کۆبوونەوە و یەکتر گرتنەوەی دوو ڕەنگی ناتەبا و دژ بە یەکی ڕەش و سپی وەک نەخشی سەر ئەم پارچەیە. ئەم واتایە بەجۆرێک لە وشەی ئاغابانووشدا هەیە کە لە دوو بەشی ئاغا وەک پیاو و بانوو وەک ژن پێکهاتووە. دوو توخمی نالێک کە لە ڕاستیدا تەواوکەری یەکترن.  

 لە سەدەی ڕابردوودا، لەگەڵ پەرەگرتنی یەک لە دوای یەکی خەباتی چەکداری لە بەشە جۆراوجۆرەکانی کوردستان، جامانە زیاتر وەک سەروێنێکی پێشمەرگانە خۆی نواند. بە تایبەتیش کە پیاوان بەشی هەرە سەرەکیی هێزی پێشمەرگەیان پێکدەهێنا، وای کرد کە لە هزر و ڕوانینی خەڵکدا جامانە بە بەشێک لە جلی پیاوانە هەژمار بکرێ. بەڵام ئەو بۆچوونە درووست نییە و جامانە سەروێن و هێمای هاوبەشی نێوان ژن و پیاوی کوردە، چونکە؛

شێخ مەحموودی بەرزنجی بە جامانەوە
 (١٨٧٨ - ١٩٥٦)

١- لە ڕابردوودا هەر دوو جنسی ژن و پیاو ئەم سەروێنەیان بەستووە. تایبەتیش نەبووە بەو ژن و پیاوانەی چەکیان لە شان بووە یان تەنیا ئەوانەی پێشمەرگە بوون. لەنێو خەڵکی ئاساییدا بە شێوە بەستنی جیاواز، بۆ هەر دوو ڕەگەز باو و برەوی هەبووە. پیاوان زیاتر وەک سەروێن لە سەریان هاڵاندووە و ژنان وەک لەچکە لە سەریان بەستووە. هاوکات هەردوو ڕەگەز لە ملیان هاڵاندووە و تەنانەت هەبووە کە وەک پشتێندیش لە کەمەریان بەستووە.

٢- لە جامانەدا ڕادەی دوو ڕەنگی سپی و ڕەش یان سپی و سوور بەرابەرن. ئەوە دەکرێ وەک هێمایەکی بەرابەریی کۆمەڵگا و بەرابەری لە نێوان دوو ڕەگەزی ژن و پیاو دا سەیر بکرێ.

٣- یەک لە ناوەکانی دیکەی جامانە، ئاغابانوویە کە لەو وشەیەشدا هەر دوو ڕەگەزی پیاو (ئاغا) و ژن (بانوو) حزووریان هەیە.

٤- وشەی جامانە دەکرێ لە جامەدانەوە نەهاتبێ کە لە بنەڕەتیشدا کەمتر بۆ هەڵگرتنی جلوبەرگ

هۆمەری دزەیی و مارگرێت لە
تافی پێشمەرگایەتی و بە جامانەوە ١٩٦٤

بەکار دێ. بەو پێیە وەک باس کرا، جامانە لە ڕەگی جەم بە واتای هێما و نیشانەی جەمبوون و لێک نیزیکبوونەوەی جیاوازیەکان و پەرت و پەڕەوازەکان لەگەڵ یەکترە. جەمخانە بە واتای شوێنی کۆبوونەوە بۆ نوێژ و خوێندنی سروودە ئایینیەکان هەتا ئێستاش ناوی پیرۆزترین ماڵی پێڕەوانی ئایینی یارسانە.

٥- دانانی دوو ڕەنگی ڕەش و سپی لە پەنا یەکتر ڕەگی لە باوەڕە مێژووییەکانی کورددا هەیە. ئەم باوەڕە بۆ وێنە لە بیناسازیدا؛ (بورجا بەلەک)، لە ڕستن و چنیندا؛ (بەرماڵ و دووگورد)، لە جلوبەرگ دا؛ (گۆرەویی میرزایی، چۆغەی بەختیاری و کڵاو) و بوارگەلی دیکەشدا ڕەنگی داوەتەوە.

٦- وشەی "ڕەشبەڵەک" کە بە هەڵپەڕینی هاوبەشی ژن و پیاو، دەستی یەک گرتنی کچ و کوڕ و لە پەنا یەک قەرارگرتنی ژن و پیاو لە گەڕی هەڵپەڕکێدا دەگوترێ، بە واتای لەپاڵ یەکدا بوونی دوو ڕەنگی ڕەش و سپی‌یە. مەبەست لەو دوو ڕەنگەش یەکیان ژن و ئەویدی پیاوە. جامانەش هەڵگری ئەو پێکهاتەیە.

 پۆلێک لە کچان و کوڕانی یەکێتیی لاوانی دێموکراتی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەرەو نیشاندانی گەڕی ڕەشبەڵەک

لەبلەبان

 

وشەی لەبلەبان بە واتای کەسی قسەزان، کەسێ کە وڵامی خێرای بۆ هەموو قسەیەک هەبێ و بە کەسی وەک دەڵێن حازر جواب دەگوترێ. هەڵبەت لە هێندێک ناوچە وشەکە تا ڕادەیەک باری نێگەتیڤی وەرگرتووە و بە کەسی زمانلووس و زۆر بڵێش دەگوترێ بەڵام واتا پۆزەتیڤەکە ڕەسەنترە.

وشەکە لە سێ بەش پێک هاتووە؛ لە - بلە – بان. واتە زیاتر لە بلە، بانتر لە بلە.

بلە کورتکراوی ناوی برایم یان ئیبراهیمە. بە پێی ناوەرۆکی بەیتە ئۆستوورەییەکانی کورد، برایم لە ئایینی میترایی دا یەک لە ناوەکانی خودای بایە. بۆ وێنە لە بەیتی برایمۆک دا (بەیتی بلە) ‌بە ناوی برایمی مەلا زێندین یان لە مەم و زین دا بە ناوی برایم پاشای یەمەنێ دەور دەگێڕێ. خودای خوێندن و نووسین و هەروەها خودای قسەزانی و ڕەوانبێژییە. لە ناو خوداکانی بابل دا، بەعل خودای بایە. لە نێوان ناوی بلە و بەعل دا وێکچوون هەیە. ناوەکە لە کوردستان دا بە شێوەی جۆراوجۆر لە سەر ناوی کانی بڵ، دەشتە بێڵ، ئەردەبێڵ، بڵفەت، بڵەسەن، بێڵەوار و زۆر شوێنی دیکەدا هەیە.  

وشەی لەبلەبان کە وەک گوترا بە واتای کەسێکە کە لە قسەزانی، ڕەوانبێژی و ئاخێوەری دا سەرتۆپە و وەک لە کوردیدا باوە، جۆرێک ئیغراق و زێدەڕۆیی لە وشەکەدا هەیە کە وەک دەڵێن ئەوەندە قسەزانە کە لە بلەی خودای عەقڵ و ڕەوانگۆیی تێپەڕاندووە.

لە سەر کێشی "لەبلەبان"، وشەی شەولەبان هەیە کە گەورەکان بۆ ترساندنی بچووکەکان دەیانگوت واتای گیاندارێکی خەیاڵییە کە شەوانە لە سەر بانەکانە.

سەبارەت بە واتای ناوی ڕووبارەکانی جەغەتوو و تەتەهوو

تاهیر قاسمی

ئەم وێنەیە، وێنەی بەشێک لە ناوچەی چۆمی مەجیدخانە. ئاواییەکانی حسێنمامە، کویلابات و تا ڕادەیەک قاڕنجە لەپێشەوە دیارن. هەروەها کێوەکانی ساریبابای قەڵا و کێوی ئاتابڵاغی یان ئاغەڵیانیش لەدوورەوە خۆ دەنوێنن.

 ناوچەی چۆمی مەجیدخان کەوتووەتە نێوان شارەکانی بۆکان - مەهاباد - میاندواوەوە. سنووری لە میاندواو دەگەڕێتەوە و جادەی میاندواو - بۆکان ئەو ناوچەیە لە ناوچەی شامات جیا دەکاتەوە. پێشتر و بەر لەوەی تورکان پڕانیی حەشیمەتی شارەکە پڕ بکەنەوە، میاندواو بۆخۆشی بەشێک لە ناوچەی چۆمی مەجیدخان بوو. لە مێژووی ناوچەکەدا دوو کەسایەتی بە ناوی مەجید خان بەناوبانگ بوون. دووهەمیان مەجید خانی قەرەوێرانە کە تا سەروبەندی دامەزرانی کۆماری کوردستانیش، حاکمی میاندواو بوو. میاندواو کە تا ئەو دەم زۆربەی دانیشتوانی کورد بوون، بەهۆی ململانێی دوو بنەماڵەی موکری و دێبوکری (١)، بەرەبەرە لەو کورد ئەستێندرایەوە و ئێستا شارێکی تورک نشینە. دیارە پێشتریش ڕەوتی گۆڕینی دیموگرافیی شارەکە دەستی پێ کردبوو. ئەویش زیاتر لەڕێی نیشتەجێ کردنی ئەو کەسانەی کە لایەن دەسەڵاتی ڕەزا شای پەهلەوییەوە لە شارەکانی دیکەی ئێرانەوە دوور دەخرانەوە و لەو شارە جێگیر دەکران. بەوەش شارەکە ناوی مەرحەمەت ئابادی لێ نرابوو بەناوی ئەو "مەرحەمەت" و بەزەییەی کە گۆیا شا لەگەڵ ئەو "تاوانبارانەی" دەنواند و بەجێی کوشتن، بۆ ئەو شارە دووری دەخستنەوە. ئەو دوورخراوانە ناوی خۆیان بەسەر بەشێک لە گەڕەکەکانی میاندواد وەک کرمانیەکان، سیرجانییەکان، زرەند، لەک و... داناوە.  

 بەڵام ناوچەکە پێشتر و بەرلەوەی مەجیدخانی میرموکری یان مەجیدخانی قەرەوێران دەسەڵاتی میاندواوی بکەوێتە دەست، بە ناوی مەجید خانێکی دیکە کرابوو کە ئەویش لە بنەماڵەی دەسەڵاتداری موکری بوو. مەجید خانی موکری کوڕی کەریم خان، کوڕی بداخ خان، کوڕی عەبدوڵڵا خان، کوڕی بداخ خان، کوڕی شێخاڵی خان (شێخ عەلی خان)، کوڕی مووسا سوڵتان و ئەویش کوڕی بداخ سوڵتانی بەناوبانگ بووە. دوا دەسەڵاتداری ئەو بنەماڵەیە لە ناوچەکە، شێخاڵیخان کوڕی مەجیدخان بوو کە لە قەڵای ڕەسووڵەسیتەوە مڵکەکانی بەڕێوە دەبرد.(٢) لە تازەقەڵای بۆکانەوە تا میاندواو مڵکی ئەو بوو بەڵام لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا، بە هۆکارێک کە بۆ من ڕوون نییە، شێخاڵیخان بەرەبەرە مڵکەکانی لەدەست دا. بەم جۆرە لەو کاتەوە تا ئینقلابی سپی لە ئێران (١٣٤٢ی هەتاوی) و دابەشکردنی زەوی بەسەر جووتیاراندا، ئاغایانی سەر بە بنەماڵەی دێبوکری خاوەنی زەوی و گوندەکانی ئەو دەڤەرە بوون. 

هەژار لە "بەرەو موکریان"دا، ڕوو بە "کاک"ی شاعیر(٣) یادێکی لەو ناوچەیە و ئاغا زۆردارەکانی دێبوکریش کردۆتەوە:

«سەیدوەقاس» هەر بەگەڕی ڕەشبەڵەکی                وەکو جاران بەکڵوک و کەڵەکی!

خۆشی بۆ تۆیە دراوسێ جوانی                                 دۆستی تۆن «قەمتەرەیی»و «دەرمانی»

لایەکت «چۆمی مەجیدخانی» بەرین                        ماڵ و قۆپی هەموو پڕ پۆڕ و پەرین

ڕاسپێرە لە قەڵا بۆ «کاکم»                                      هیچ قسەی ماوە! دەڵێ بێ باکم!

گەیوەتە کوێ! شەڕی ئاغا و گوندی!                         سەیرە دنیا کە چلۆن بوو، چن دی!

کۆنە «سوڵتان» و «سولەیمان» ڕێوین                     شێت و خووداری ختەی بێ خێوین

کۆسە بۆ ڕیش دەگەڕا و بۆ جاشی                           داشی هات کلک و سمێڵی تاشی٢

ناوچەی چۆمی مەجیدخان لە کۆمەڵێک گوندی گەورە و بچووک پێکهاتووە کە لەسەر پێدەشتێکی بە پیت و بەرەکەت هەڵکەوتوون و بە ئاوی ڕووباری تەتەهوو پاراو دەکرێن. کەلبەڕەزاخان، سەوزی، قەباکەندی، خانکەندی، دێی مەلا، خەتایی، حاجیلەک، ساروقامیش، حاجیابات، قەڵای ڕەسووڵەسیت، قاڕنجە، حوسێنمامە، گولی مەرزینگ و قەرەمووسالی بەشێک لە گوندە بەناوبانگەکانی ئەو دەڤەرە و سەر ئەو ڕووبارەن. ناوی "چۆمی مەجیدخان" پتر بەو  ناوچەیە دەگوترێ کە ئەو گوند و زەویانەی تێدا هەڵکەوتووە و پێشتر مڵکی مەجیدخان بوون. زیاتریش مەبەست لەو گوندانەیە کە لەبەری ڕۆژئاوای ڕووبارەکە هەڵکەوتوون بەڵام لەبنەڕەتدا ئەوە ناوی ڕووبارەکە نییە. بۆ وێنە لە بۆکان کەس بەو چۆم یان ڕووبارە ناڵێ چۆمی مەجیدخان و لەوێ ناوی چۆمی بۆکانە. لە لایەن جوغرافیزانانی ئێرانی و لە بەڵگەنامە حکومەتیەکاندا ناوی "سیمینەروود" بۆ ئەم ڕووبارە و ناوی "زەڕینەروود" بۆ خوشکە گەورەکەی کە لە بەری ڕۆژهەڵات هەڵکەوتووە، داندراوە. سەرچاوەی سەرەکیی "سیمینە" کێوەکانی مەیدانچۆغە لە نێوان مەهاباد و سەردەشتە. بەرزاییەکانی تەرەغە و میرقازیش سەرچاوەیەکی دیکەی ئەو ڕووبارەیە. "زەڕینە" کە پڕئاوترە، لە سێ لقی چەمی سەقز، چەمی ساروقامیش و چەمی خوڕخوڕە پێکدێ. هەر دوو ڕووبار لە خوار میاندواو یەک دەگرنەوەو دەڕژێنە ناو گۆلی ورمێ‌وە.

بەڵام دانیشتوانی ناوچەکە بەو ڕووبارانە  زەڕینەروود و سیمینەروود ناڵێن. لە کۆنەوە ڕووبارە گەورەکە (زەڕینە) جەغەتوویە و بچووکەکەش (سیمینە) ناوی تەتەهوویە. هەردوو ناویش لەگەڵ ئەوەدا کە ڕۆژانە بەسەر زمانی دانیشتوانی ئەو دەڤەرانەوە ناوی باون، لە فۆلکلۆریشدا ڕەنگدانەوەیان هەبووە. بۆ وێنە بە شتێک کە زۆر پیس بێ، دەڵێن؛ "بە تەتەهووش پاک ناکرێتەوە" یان "دە چۆمی تەتەهووی هاوێی هێشتا خاوێن نابێتەوە". هەروەها سەبارەت بە جەغەتوو لە گۆرانیدا هاتووە:

                       ڕەببی جەغەتوو بدەی بوارێ

                       بچمەوە سابڵاغ بۆ خزمەت یارێ 

هەردووی ئەو بابەتانە واتای هەراوی و پڕئاوی ئەو ڕووبارانە دەگەیەنن گەرچی بەهۆی کەم بارانی لەم چەند دەیەی دواییدا، پێڕانەگەیشتن، بەفیڕۆدان و هەڵکەندنی بێ بەرنامەی چاڵاو و بیر و... بەداخەوە ئاوی ئەم ڕووبارانە یەکجار لە کەمێی داوە و تەنانەت تەتەهووی کردووە بە ڕووبارێکی وەرزانە.  

سەبارەت بە ڕەچەڵەکی ناوی جەغەتوو و تەتەهوو، وەک ناوی زۆربەی ئەو شار و گوند و شاخ و ڕووبارانەی کە واتایان نەزانیون و نازانن، ئەوانیش بەرەو زمانی تورکی و مەغۆلی خوار کراونەتەوە. جا خوا بەو ڕۆژە نەکا ناوێکی وەک جەغەتوو، پیتی غەین یان قافی تێدابێ! ئەوە هیچ گومان و دوودڵیەک ناهێڵێتەوە کە ئەو وشەیە ترکی یا مەغۆلی‌یە. خێرا چیڕۆکێک لەسەر بنەمای ناوە ڕواڵەتییەکەی بۆ هەڵدەبەستن تا بە یەکجاری لە زمانی خەڵکی ناوچەکە و دانیشتوانەکەی دایبڕن. لە سەر ئەم بنەمایە گۆیا جەغەتوو ناوی کوڕی چەنگیزخانی مەغۆل بووە. گەرچی مێژوو دەڵێ "جۆغەتای" قەت پێی بەو هەرێمە نەگەیشتووە، لە قسان لە سەر ئەم ڕووبارە کوژراوە. ئەمە بۆ یەکەمجار لە لایەن "ڕەشیدەالدین فەزلوڵای هەمەدانی" (١٢٥٠ - ١٣١٦ی زایینی)، نووسەری کۆنی ئێرانی ئیدیعا کراوە. تەنانەت لە سەر هەمان چیڕۆکی ناوی کوڕی گەورەی چەنگیز لە سەر جەغەتوو، گۆیا تەتەهووش ناوی کوڕی بچووکتری بووە! بەڵام سەرەڕای ئەو ئیدیعایە و زۆر قسەی لەم جۆرەی دیکە بۆ واتای شار و گوند و کێو و ڕووبارەکانمان، پێویست دەکا کورد جارێکی دیکە ناوی شوێنە جوگرافیاییەکانی، بە پێی زمان، فەرهەنگ، مێژوو و باوەڕی پێشینانی خۆی، بۆخۆی واتا بکاتەوە. واتای جەغەتوو و تەتەهووش نە لە زمانی ترکی و مەغۆلی بەڵکو لە باوەڕ و فەرهەنگ و زمانی دانیشتوانی ناوچەکەدایە و ئیدیعای ڕەشیدالدین و مێژوونووسانی دیکەش ڕیشەی لە پەی نەبردن بەو فەرهەنگ و زمانەدایە.

بە پێی باوەڕی کۆنی دانیشتوانی ناوچەکە، ژن-خودایەک خاوەنی هەموو ئاوەکانی سەر هەردە. ئەم خوداژنە بە شێوەی جۆراوجۆر ناوی بە سەر کانی و چەم و ڕووباراندا بە جێ هێشتووە. واتای ناوی هەر دوو ڕووباری بەر باسیش دەچنەوە سەر ناوی خوداژن و باوەڕی خەڵکەکە بە خێو یا ژن-خودای ئاو. بەو پێیە جەغەتوو لە دوو بەشی "زێ" و "خاتوو" پێکهاتووە. زێ واتای چەم و ڕووبارە کە لە زێی گەورە (زێی بادینان)، زێی بچووک (چۆمی کەڵوێ)، قەڵادزێ (قەڵاتی سەر زێ) و دزە (دێی سەر زێ) و بێگومان زۆر شوێنی دیکەدا هەیە. جێگۆڕکێی پیتی "ز" بە "ج" لە سەرەتای وشەدا گۆڕانێکی نائاسایی و نامۆ نییە. بۆ وێنە وشەی "زڕ" لە "جڕشێت"دا بووە بە "ج" کە مەبەست لە "زڕشێت" کەسێکە کە شێتی ئەسڵ و تەواو شێت نییە. وشەی "خاتوو" کە پاژی دووهەمی وشەکەیە بە شێوەکانی خات و خاتوونیش دەگوترێ و وشەی ڕێزنان لە ژنە. بەتایبەت ژنی بە تەمەن گەورە یان بە پایە بەرز. وشەکە لە خەسوو کە لە خاتوو گۆڕاوە یان خەزوور (شووی خاتوو) و وشەگەلی دیکەشدا هەیە. کەسیش لە ژن-خودای ئاو یا ئاناهیتا خاتوونتر و شیاوتر بۆ ڕێزلێنان و بۆ ئەم ناوە نییە. بەو پێیە ناوی جەغەتوو لە بنەڕەت دا "زێی خاتوو" یا "زێ خاتوو"یە کە سواوەو بووە بە زێخاتوو، زەخەتوو و سەرەنجام جەغەتوو.

هەمان واتای جەغەتوو لە ناوی "تەتەهوو"ش دا هەیە. تەت یان تەتە شێوەی سواوی "تات"، "تاتە" و "دادە"(٥)یە " کە وشەی ڕێزلێنان بۆ ژنە. بەتایبەت بۆ خوشکی گەورە یان کچ و ژنی لە خۆ گەورەتر. پاژی دووهەمی وشەکە کە لە ئەنجامی پێوە لکان و سواندا بووە بە "ــــەهوو"، وشەی "ئاو"ە کە مەبەستیش لە ئاو، ڕووبارەکەیە. وشەیەک کە تا ئێستاش لە زمانی خەڵکی ناوچەکەدا هەیە. بۆ وێنە کاتێک دەڵێن لە ئاوەکە پەڕیمەوە، مەبەست پەڕینەوە لە ڕووبارێکە. لە سەر یەک تەتەهوو سواوی تاتەئاو یان "دادەئاو"ە و مەبەست ڕووباری دادەیە کە دادە، خێو یا ژن-خودای کانی و چەم و ڕووبارانە.

ژن-خودا ناوی خۆی بەسەر چەندان چەم و ڕووباری دیکەی ناوچەکە وەک ڕووباری داغە (مەهاباد)، گادەر، لاوێن و لە ئاستی بەرینتردا چەمی خاسە، ڕووباری خازەر، بەحری خەزەر و گەلێک کانی و چەم و زرێبار و زەریادا بەجێ هێشتووە کە لێکۆڵینەوەیان بۆ دەرفەتێکی دیکە هەڵدەگرم.

 

بەکورتی ناوی سیمینە و زەڕینە یان ئەوەی کە دەڵێن جەغەتوو و تەتەهوو ناوی کوڕانی چەنگیزن، ڕەچەڵەک و واتای هەڵبەستراون. یەکیان لە هێژەمۆنیی نەتەوەی فارس و ئەویدی لە نەدۆزینەوە و نەزانینی واتای ناوی ئەو شوێنانەن کە بەسەر زاری دانیشتوانی دەڤەری ئەو ڕووبارانەوەن. ناو و واتای تەتەهوو و جەغەتوو ڕەگیان لە زمان، فەرهەنگ و باوەڕی دانیشتوانی کەوناری ناوچەکەدایە و کوردان حەقی خۆیانە بە شانازییەوە خۆیان بە خاوەنی مێژوویی و هەنووکەیی ناو و جوغرافیای ڕووبارەکانی جەغەتوو و تەتەهوو بزانن.

----------

ژێدەر:

١- بڕوانە بابەتی: لی سکییاڤی بیردت ئەو ژنە ڕۆژنامەنووسە ئیتالییاییەی لە بەردەڕەشان کوژرا - حەسەن قازی

٢- بڕوانە: یک سند تاریخی دربارە عبداللە خان مکری - قادر فتاح قاضی 

٣- کاک ناسناوی شاعیریی مەلا ئەمجەدی عوسمانی ناسراو بە مەلامجەتی قەڵای ڕەسووڵە سیتە. 

٤- شێعرەکە لە "ڤەژین" وەرگیراوە

٥- سەرنج بدە هەنبانە بۆرینە بۆ وشەی تاتە

سەبارەت بە ڕەخنەی پێشمەرگانە لە گابۆڕ

تاهیر قاسمی

 ڕۆمانی گابۆڕ، لە نووسینی سەید قادر هیدایەتی، یەک لەو بەرهەمانەیە کە سەرنج و ڕەخنەیەکی زۆری بە دوای خۆیدا هێناوە. ڕۆمان تا ئێستا چەندان جار چاپ کراوەتەوە ئەوەش بە تەنیا نیشانەی پێشوازیی زۆری خوێنەری کورد لەو ڕۆمانەیە. بۆ من وەک خوێنەرێکی ئاسایی، لە خوێندنەوەیدا گەرچی چیرۆک بە دوای خۆیدا ڕاینەدەکێشام بەڵام بێزاریشی نەدەکردم و ئەگەر تاو نا تاوێکیش ناچار دەبووم وچانی لێ بدەم، ئەوە زوو تێهەڵدەچوومەوە و دەستم بە خوێندنەوەی دەکردەوە. ڕۆمان لە باری تکنیک و زمانی داڕشتنەوە تازە و تا ڕادەیەک بۆ خوێنەری کورد نامۆیە. سەرجەم قارەمانەکانی قسەکەرن و تاک ئاخێوەر نییە. یانی وەک شێوە کلاسیکیەکە نییە کە قارەمانێک قسە بکا و لە زمان ئەوەوە هەموو قارەمانەکانی دیکە و فەزای چیرۆکەکە بناسین. بەو پێیەش هیچ قارەمانێکی چیرۆکەکە تاکە قارەمانی نووسەر و تاکە قارەمانی ئەو کۆمەڵگایەش نییە کە ڕۆمانەکەی تێدا خوڵقاوە. ئەوە دەکرێ وەک جۆرێک دێموکراسی و فرە دەنگی سەیر بکرێ بەڵام هەر لە بەر ئەوە "کوتم کوتم" و "کوتت کوتت"ی زۆر تێدایە و وا دەکا تا ڕادەیەک بە گوێیان نامۆ بێ و بکەوێتە بەر گازندەی خوێنەر. بە تایبەت ئەو خوێنەرە بەڕێزانەی لە ناوەرۆکی ڕۆمانەکە بە گومانن.

ڕەخنەیەک کە بەڕێزان دەیڵێن و دووپاتی دەکەنەوە ئەوەیە کە دەفەرموون بۆ ئیجازە بە چاپی ئەو کتێبە دراوە بەڵام مۆڵەتی بڵاو بوونەوە بە کتێبی من و فڵانی دیکە کە باسی پێشمەرگە دەکا، نادرێ. ئەو ڕەخنەیە بڕێک سەیرە. ئاخر بۆ نموونە لەو کوردستانە ژێر دەستە بە سەدان و هەزاران کەس ناوی شیرینی کوردیی وەک هیوا و کوردستان و ئازاد و ڕێبواریان لە سەرە و حکومەت سجیلیشی پێ داون بەڵام دڵنیام ئەگەر یەکێ ناوی دوکتور قاسملوو لە سەر کوڕەکەی دابنێ، سجیلی پێ نادەن و ڕەنگە بشیگرن. ئایا دەبێئەوە وا لێک بدەینەوە کە هیوا و کوردستان و ئازاد و ڕێبوار بە دڵی کۆماری ئیسلامین چونکە سجیلیان بە ناوی دوکتور قاسملوو نەداوە؟! ئەی بۆ هیوا و کوردستان و ئازاد وەک جۆرێک پاشەکشە بە کۆماری ئیسلامی سەیر ناکەن؟ بە ڕاستی ئەو جۆرە ڕەخنانەی ئێوە ئاستیان زۆر لە خوارە و نیشانەی بێگانە بوونتان لە کۆمەڵگای کوردستانی ژێر دەستی کۆماری ئیسلامی یە. ئاخر خۆ جگە لە گابۆڕ و زۆر پێش گابۆڕیش سەدان و ڕەنگە هەزاران کتێبی دیکە لە ژێر حوکمی کۆماری ئیسلامی چاپ بوون یان بڵاو بوونەوە و دەفرۆشرێن، یانی ئێمە دەبێ لە هەموان مەشکووک بین و بە قازانجی کۆماری ئیسلامییان بزانین و پێمان وا بێ هەموان مشکی کۆماری ئیسلامییان تێدا کوژراوە و لەو نێوەدا تەنیا کتێبی چل ساڵ خەباتمان پێ کتێب بێ؟ ئەو جۆرە ڕوانینە زۆر دۆگمە و نیشانەی دابڕانی شۆڕشگێڕان لە کۆمەڵگای خۆیانە کە هیوام دەخواست دۆستانی حیزبیم بۆ مەحکووم کردنی گابۆڕ پەنای بۆ نەبەن و بەو قسەیە زەحمەتی هەموان زەربی سفر نەکەن.

گابۆڕ لە زۆر بارەوە قسە هەڵگرە بەڵام لێرە هەوڵ دەدەم سەرنج بدەمە ئەو ڕەخنانەی کە دۆستانی بەڕێزم لە ناوەرۆکی ڕۆمانەکەیان هەیە و پێیان وایە گابۆڕ هەوڵی سووک کردنی خەباتی پێشمەرگانەی داوە کە ئەمن پێم وایە لە جێی خۆیاندا نین:

١- نووسینی شوعار لە سەر دیواری ئاودەستە گشتییەکان

ئەوە دیاردەیەکی زۆر باوی ئەو سەردەمە بوو کە چیڕۆکی ڕۆمانەکەی تێدا ڕووی داوە. بەڵێ دار و دیواری ئاودەستەکان پڕ بوون لە دروشمی سیاسی و شتی قۆڕیش دەنووسران. ئەوە قسەی سەردەمێکە کە کەس نەیدەوێرا فززەی لێ بێ. قسەی سەردەمێکە کە پاسدار لە سەر ونبوونی تۆپی فوتباڵەکەیان گەڕەکیان میلیتاریزە دەکرد و خەڵکی گەڕەکیان زیندانی دەکرد، لە سەر ڕانەوەستانێک مانگای "نەنە عەجەمیان" وەبەر گوللە دەدا. بەڵێ ئەو سەردەم تەنیا لە سەر دیواری ئاودەستەکان ئاگات لە قسەی دڵی خەڵک دەبوو کە لە گەڵ کێن و دژی کێن. جا ئەوە کە ئاودەست پیسە و ئێستا پێمان وا بێ جێی ئەو قسانە نییە، لەو حەقیقەتە مێژویی‌یە کەم ناکاتەوە و ڕەنگدانەوەی لە وەها ڕۆمانێکدا بۆ منی لاوی ئەو سەردەم شتێکی نامۆ و نائاسایی نییە. بەڵام لەوەدا کە بەڕێزانێک پێیان وایە نووسەر ئامانجی ئەوە بووە کاری نهێنی و تەشکیلاتی پێ سووک بکا، لە جێی خۆیدا نییە، چونکە:

الف: کەریم و متەللیب خۆڕسک دەستیان بە دروشم نووسین کردوە و هیچ پێوەندیی ڕاستەوخۆی بە تەشکیلات و پەروەردەی تەشکیلاتییەوە نییە.

ب: متەللیب خۆی دەڵێ کە ئێمە لە ئاودەست نانووسین و تەنانەت خەریکی کوژاندنەوەی ئەو شتە قۆڕانەشە کە لە سەر دیواری ئاودەستەکان نووسراون. لە چەندان شوێن ئەوە بە ڕوونی دیارە کە هەر دیوارێ ساف و سپی بێ، کەوتۆتە بەر تەماحی کەریم و متەللیب و دروشمیان لە سەر نووسیوە. بۆ وێنە متەللیب لە سەر دیواری سافی مەدرەسە کە شتی وەک خۆشم دەوێی، عاشقتم پرسپۆلیس و.. نووسرابوو، دەنووسێ "بژی کورد و کوردستان ٧/ ٤/ ١٣٦٩".

 

٢- کەریم و متەللیب هەر کارێکی حیزبی و سیاسییان کردبێ، خۆڕسک کردوویانە. ئەوە ئەگەر لە لایەک لە سەر حیزب و پێشمەرگە نابێ بە ماڵ لە لایەکی دیکە نیشانەی قورسایی سیاسیی حیزبە بە سەر کۆمەڵگای ئەو سەردەم دا و بە هیچ جۆر لە ڕاستای کەم کردنەوەیان دا نییە.

٣- حیزب ڕەخنەی لە سەرەو مێژووی حیزب کەمی کەم و کووڕی و یەکتر وەدەرنان تێدا نەبووە. بەڵام نووسەری ڕۆمانی گابۆڕ هاتووە لە ڕێی قۆڕەدەماغێکی وەک میرزاهادی ڕەخنەکانی دەڵێتەوە. دەربڕینی ڕەخنە لە زمان وەها کەسایەتیەکی دژە ژن، دیکتاتۆر و دژە کتێب کە تەنیا بیر لە عەییاشی و خۆشگوزەرانی خۆی دەکاتەوە هەم ڕاگرتنی پارسەنگی ڕەخنەیە و هەمیش کەمڕەنگ کردنەوەی ڕەخنەکان.

٤- ڕۆمان جۆرێک ئاشتی فکری لە نێوان هێمن و حیزب دا ساز کردووە کە دوور لە حەقیقەت نییە. هێمن لە حیزب دابڕاوە و ڕێبەرانی حیزب بێ لوتفی لە گەڵ هێمن دەکەن بەڵام سروەی هێمن و تاریک و ڕوونی هێمن هەروا لاوانی کۆمەڵگا بە کوردایەتی گۆش دەکەن، بۆ کاری تەشکیلاتی ئامادەیان دەکەن و بۆ ناو حیزب و پێشمەرگایەتییان دەنێرن.

٥- لە ڕۆمانەکەدا دەوری ڕاستەوخۆی پێشمەرگە غایبە. ڕەنگە ڕەخنەی بەشێک لەو بەڕێزانەش هەر لەوە بێ بەڵام پێم وایە بە چەند هۆ ڕەخنەیان لە جێی خۆیدا نییە:

١لف) فەزای زەمانیی ڕۆمانەکە (نیوەی دووهەمی دەیەی شەستی هەتاوی) سەردەمێکە کە پێشمەرگە هیچ کوێی ڕۆژهەڵاتی کوردستانی بە دەستەوە نەمابوو. خەبات و حزووری پێشمەرگە بووبوو بە فەسڵی و ئیدی وەک جاران لە ناو خەڵک دا نەبوون.

ب) فەزای نووسین و بڵاوکردنەوەی ڕۆمانەکە لە ژێر دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی و سەردەمێکە کە ناوی حیزب و پێشمەرگە هێڵی سوورە. نووسەر لە زۆر جێگا لەو بارەوە خۆی سانسۆڕ دەکا: ناوی نووسەری شاعیری گەل (دوکتور قاسملوو) لە پێشەکیی تاریک و ڕوون‌دا وەها ڕەش کراوەتەوە کە بە کەریم و متەللیب و بە کەس ناخوێندرێتەوە، کابرای بانەیی لە سەر سنوور ناوی پێشمەرگە ناهێنێ و تەنیا دەڵێ ئێستا درەنگ درەنگ دێنەوە..

ج) بەڵام هەر ئەوە کە دوو لاوی گەنج بۆخۆیان خۆ فێری کوردی خوێندنەوە و کوردی نووسین دەکەن، بۆخۆیان دەست بە نووسینی درووشم لە سەر دیواران دەکەن و نامەی هەڕەشە (بە ناوی حیزب!) بۆ کەسانی گومانلێکراو دەنێرن و دوا جاریش ڕێگای چوون بۆ پێشمەرگایەتی دەگرنە بەر و یەکیان (متەللیب) وەک جوانەگای قەسابخانەکە کۆت و بەندی دیکتاتۆریی باوک و مودیری مەدرەسەو دەسەڵاتی داگیرکەر لە ملی خۆی دادەماڵێ و دەچێ بۆ پێشمەرگایەتی، نیشانەی هێز و دەسەڵاتی پێشمەرگەیە بە سەر کۆمەڵگایەکدا کە بە حزووری فیزیکییان تێیدا نییە یان کەم بۆتەوە و "درەنگ درەنگ دێنەوە".

واتای سەگڤان لە ئاسمانە نەک لە زەوی!

تاهیر قاسمی

سەگڤان لە فەرهەنگی بەشێکی بەرینی کوردستاندا ناوی کوڕانە. ڕواڵەتی ناوەکە کە هاوکات واتاکەشی پێشان دەدا، سەرنجراکێش و تا ڕادەیەک نامۆ دەنوێنێ. لانیکەم بۆ ئەو بەشە لە کوردان کە بەدەگمەن ئەو ناوەیان بەو زەقیە لە سەر ئەم و ئەو بیستووە. بە ڕواڵەت واتای کەسێکە کە ئاگای لە سەگانە و چاوەدێرییان دەکا. ئەوە کە چ شتێک ئەو ناوەی وا گرینگ کردووە کە کوردان ئێستاش بۆ ناوی منداڵەکانیان هەڵیبژێرن و چ باوەڕێک لە پشت گرینگیی هەڵبژاردنی ئەم ناوەیە جێی پرسیار و شیاوی بەدواداچوونە. 

سەگڤان بە نیشانەشکێن، ئەنگێوە، ڕاوکەر،  ئازا، زیرەک و پاڵەوان واتا کراوەتەوە. لە فەرهەنگی کانی‌دا بە نێچیرڤان و و ڕاوچی هاتووە. لە فەرهەنگی کوردی - عەرەبی‌دا بە "قناص" واتا کراوە کە ئەویش بریتی لە نیشانەئەنگێوە. بەڵام ئەو واتایانە زیاتر هەڵێنجێندراون و واتای سەرەکی و راستەوخۆی وشەکە نین. وشەکە لە دوو بەشی سەگ و پاشگری ڤان پێکهاتووە. سەگ هەر ئەو گیاندارە گواندارە دڕ و وەفادارەکەیە و ڤانیش شێوەکی دیکەی وان، وەن و بان، هەم پاشگری چاوەدێری و پارێزگاری لێ کردنە و هەمیش پاشگری خاوەنداری کردن. مەبەستیش هەر ئەوەی دوایی‌یە. کەسێ کە خاوەن سەگە. بە تایبەت مەبەست سەگی ڕاوە و بەگشتی ئەوەی بە سەگ ڕاو دەکا. لەوەڕا واتای ڕاوکەر، نیشانەئەنگێو و واتاکانی دیکەی بە خۆوە وەرگرتووە. بەڵام ئاخۆ گرینگیی خاوەنی سەگ‌بوون لای مرۆڤی کورد چییە کە هەتا ئێستاش ئەو ناوە بۆ مناڵەکانیان هەڵدەبژێرن؟! 

لە سەردەمێکدا کە لە کۆمەڵگای کوردستاندا سەگ گیاندارێکی پلە نزمە، سەگڤان تاقە ناو نییە کە لەهەمانکاتدا پێوەندی بە سەگەوە هەیە، هێشتا هەڵبژاردنی لای کورد بۆ ناوی منداڵ، بە گرینگ و ئاسایی دەزاندرێ. "سەیوان" چ وەک ناوی کوڕ و چ وەک ناوی ئەو گردە بە ناوبانگ و گۆڕستانە پیرۆزەی لەپەنا سلێمانییە، واتایەکی جیاواز لە سەگڤانی نییە. سەگ لە ناوی هۆزی سەگوەن یان سەگوەندیش‌دا بە ڕوونی خۆ دەنوێنێ کە ناوی یەک لە هۆزە کەوناراکانی کوردە و ئەمڕۆ ئەندامەکانی بە هەردوو دیوی عێراق و ئێراندا تا خۆراسان بڵاو بوونەتەوە. هەروەها ناوی گوندێکی دەڤەری دێزفوول و ناوچەیەکی بەرینی لوڕستانیشە.

 بەپێی ئەوەی لە پێشینانەوە وەک میرات بۆمان ماوەتەوە، سەگ لە کوردستان هەرچەند وەک ئێستا بە گیاندارێکی گڵاو و پیس سەیر نەکراوە، بەڵام بەڵگەیەکیش نییە کە بە پیرۆز زاندرابێ. وەک هەیە، بە گیاندارێکی وەفادار و هاوکاری مرۆڤ سەیری کراوە. لە حاڵێکدا لای دەر و جیرانەکانی کورد نیشانەکانی پیرۆزیی ئەو گیاندارە دەبیندرێ. بۆ وێنە پیرۆزیی سەگ لە چیرۆکی یارانی ئەشکەوت لە فەرهەنگی عەرەبدا، دۆزرانەوەی چەندان پەیکەری پێوەندیدار بە سەگ لە ناوچەکانی باشوور و باشووری رۆژئاوای ئێران یان ئەوە کە لە فەرهەنگی فارسەکاندا سەردەمێک گۆشتی مردووەکانیان سەگخواردوو دەکرد، نیشانەکانی پیرۆزیی ئەو گیاندارە لەو فەرهەنگانەدا بووە. لەحاڵێکدا کە نموونەی لەو ئاستانەشدا لە کوردستاندا نەبینراوە. بۆیەش گرینگی دانانی ناوی "خاوەن سەگ" لە سەر منداڵان و ئەو باوەڕەی لەپشت دانانی ئەو ناوەیە،  پێویستی بە لێکۆڵینەوەیە. وڵامی ئەوەش نە لە سەر زەوی کە لە ئاسمانە. 

 

یەکەم جار بە دوای دۆزینەوەی بنەمای ناوی کۆمەڵە کێوێک لە ناوچەی "سارم و میرقاز"ی مەهاباد تووشی گرینگی ناوی سەگ بووم. لەوێ کۆمەڵێک لوتکەی بەرزی لێیە کە خەڵکی ناوچەکە دەڵێن ناوی هەرکام لەو کێوانە لەناوی ئەستێرەکانی ئاسمان وەرگیراون. بێ ئەوەی بزانن کێها لوتکە ناوی کام ئەستێرەی بە سەرەوەیە. یەک لەو کێوانە ناوی "چەکوچ و ماڵووک"ە. ناوێکی ئاڵۆز کە وێناچێ هیچ پێوەندی بە دوو ئامرازی چەکوچ (چەکوش) و ماڵوو هەبێ. بە ڕواڵەت هیچ پێوەندی بەو ئادرەسە ئاسمانییەشەوە نییە کە خەڵکی ناوچەکە سەبارەت بە ناوی ئەو کێوانە دەیدەن. بەو حاڵەش ئەگەر ڕێنوێنی و ڕاداشتنی پەنجەی ئەوان بەرەو ئاسمان نەبا، دۆزینەوەی بنەمای ناوەکەی ئاستەمتر دەبوو. بەڵام کام ئەستێرە؟

 

یەک لەو روخسار یان سووڕەتی فەلەکیانەی کە لای پێشینانی ئێمە زۆر گرینگ بووە لە قەڵافەتی پیاوێکی قەد بە پشتێتی خەنجەر بە دەستێک و، کەوان (یان سپەر) بە دەستی دیکەوە وێنا کراوە کە سەگێکی گەورە و یەکی بچووکتر لە تەنیشتیەوە خەریکن کەروێشکێک ڕاو دەکەن. ئەو بیچمە ئاسمانییە بە لاتین  ناوی "ئۆریۆن"ە. لە فارسیدا "شکارچی"یە و بە عەرەبی پێیدەڵێن "جەبار" یان "رجل الجبار". لە کوردیدا بە گومانی زۆر یەک لە ناوەکانی چەکۆیە. بە واتای کەسێ کە چەکی پێیە. چەکیش بریتی‌یە لە هەموو ئەو کەرەسانەی کە لە شەڕ یان لە ڕاودا یارمەتیی شەڕکەر یان ڕاوکەر دەدەن، جا هەر لە چەقۆ و خەنجەری بەرپشتێنەوە تا گیانداری وەک ئەسپ و سەگ. ناوێک پڕ بە باڵای سوڕەتی فەلەکیی چەکۆ. بەو پێیەش ناوی کێوی بەر باس "چەکۆ و گەماڵۆک" بووە کە سواوە و بووە بە چەکوچ و ماڵووک. چەکۆ کە ڕاوکەرەکە و گەماڵۆکیش سەگە بچووکەکەی ئەم سووڕەتە فەلەکیەیە.  

ئەم روخسارە ئاسمانیە نەک تەنیا لەنێو کورد کە لەنێو هەموو گەلاندا گرینگ و پیرۆز بووە. لە مێزۆپۆتامیا بە ناوی نینورتا خودای شکار و شەڕ بوو. هەر ئەویش بوو کە بۆ بەرەنگاربوونەوەی دێوی هومبەبە هێزی شەڕی دەبەر گیلگەمێش و ئەنکیدۆ نا. تەنانەت هێندێک لێکۆڵینەوە لە سەر ئەهرامەکانی میسریش ئەوە نیشان دەدەن کە سێ هیرەمی سەرەکی لەڕاستای ئەو بیچمە و بەپێی سێ ئەستێرەکانی سەر پشتێندی چەکۆ ڕێکخراون. 

 

ئێستا کە گرینگیی ئەم پەیکەرە ئاسمانیە لە هزر و ڕوانگەی پێشیناندا ڕوون بۆوە، بێ جێ نابێ ئاماژە بە ناوی سەیدەوانیش بکرێ کە قارەمانی سەرەکیی تراژێدیی سەیدەوانە. لە راستیدا ناو و تەنانەت کەسایەتیی سەیدەوان لەو پەیکەرە ئاسمانییە وەرگیراوە. هەم بە هۆی نیزیکیی ناوی سەیدەوان لە سەگڤان و سەیوان، هەم پێوەندیی هەردووی ئەو ناوانە بە ڕاو و شکار و هەمیش بەو هۆیە کە زۆربەی ئۆستوورەکان شێوەیان لە ئاسمانە. سەگڤان شێوەی سەیدەوان لە ئاسمانە کە کوژرانی سەیدەوان بە دەست عەبدولعەزیزی باوک، کوژرانی ئەو قارەمانە ئاسمانییە بە دەست خودای شەڕە. ئەوەش پێچەوانەی ئەو بۆچوونەیە کە پێیوایە ناوی سەیدەوان لە "صید"ی عەرەبی وەرگیراوە. ئەوە تەنانەت عەرەبی‌بوونی وشەی "صید"یش دەخاتە بەر گومانەوە. 

شوێنەواری سووڕەتی فەلەکیی چەکۆ یان سەگڤان لە ناو کورد و لە فەرهەنگی کورددا لەوە زۆر بەرینترە کە لەم بابەتەدا هاتووە بەڵام کۆتا وتە ئەوەیە کە ناوی سەگڤان، سەیوان و ڕەنگە سەگوەندیش نە پێوەندی بە سەگ لەسەر هەرد و لە ژیانی رۆژانەدا بەڵکو بەو سوڕەتە فەلەکیەوە هەیە کە لای کورد نوێنەی ڕاوکەری، ئازایەتی و ئەنگێوەیی‌یە و هەر ئەوەش نهێنی زیندوو مانەوەی ئەو ناوە لەنێو کۆمەڵگای کوردستاندایە. 

سەبارەت بە ناوی سەگەکانی سەگڤان، زانیاری و ناوێکی دیاریکراو لە دەستدا نییە بەڵام لە ئەفسانە و چیرۆکەکانی کورد دا ناوی دوو سەگ بەردەوام دووپات دەبنەوە. ئەمانیش شاڵان و داڵانن کە هەمیشە ڕۆڵی چاکەیان هەیە، دژی خراپەن و دە فریای لێقەوماوان دێن. ئەم دووانە بە تایبەت لە چیرۆک و ئەفسانە و ئۆستوورەی ناوچەکانی خوارووی ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا دەوری زیاتریان ماوەتەوە. 

---------------------------

فەرهەنگا کانی - محەممەد ساڵح پێندرۆیی ساڵی ٢٠٠٩

ئامرازی پرسیاری "کوو"

کوو ئامرازێکی پرسیارە کە بە تایبەتی لە ناوچەی هەولێر لە بری چۆن و چلۆن دەگوترێ. ئەم وشەیە بە هۆی تایبەت بوونی بەو ناوچەیە و نامۆ بوونی لە ناوچەکانی دیکە زۆر جار دەکەوێتە بەر گاڵتە بەڵام لە راستیدا نەک جێی گاڵتە نییە، ئامرازی پرسیارێکی زۆر رەسەنیشە.  کاتێک ئەو ڕەسانەیەتییەی زیاتر دەردەکەوێ کە دەبینین کوو لە گەڵ کێ، کوێ و کەی یەک لە چوار ئامرازە سەرەکیەکەی پرسیارە و خوشک و براکانی لە زۆربەی زاراوەکانی زمانی کوردی و زمانەکانی دیکەی ناوچەکەدا هەیە:
کوو: چۆن، چۆنیەتی و حاڵەت
کێ: چ کەس
کوێ (کوێندەر، کێدەر، کوورە، کوا، کۆجا): جێگا و شوێن
کەی (کەنگێ): کات
کام (لە فارسیدا کۆدام): کێها، کامیان
لە زۆربەی زاراوەکانی دیکەی زمانی کوردیدا لە بری "کوو"، ئامرازی "چۆن" یان شێوەیەک لەو وشەیە بە کار دێ کە بە سەرنجدان بە نیزیکایەتیی دوو دەنگی ک و چ وێدەچێ لە کوو کەوتبێتەوە. بەو هۆیە کە  ئامرازەکانی دیکە لە "کوو" نیزیکترن تا لە "چۆن". 

خوێندنەوەی لۆگۆی کەنەکە

 ئەو لۆگۆیەی لە وێنەکەدا هەیە، لۆگۆی کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان KNK یە کە بە رێکخراوێکی نیزیک لە پارتی کرێکارانی کوردستان PKK هەژمار دەکرێ. بە بێ ئەوەی مەبەستم بێ بەو لێکدانەوەیە لاگری یان دژایەتی ئەو کەس و رێکخراوەیە بکەم کە ئەو پەیکەرەی بە هێمای رێکخراوەکەیان هەڵبژاردووە. ئەو پەیکەرە، پەیکەرێکی میترایی‌یە. وەک دەشزانین لە میترائیسم دا کاروباری هەڵسووڕاندنی ئەم جیهانە لە لایەن حەوت خوداوە بەڕێوە دەچێ کە هەر کامیان چوارچێوەی کار و دەسەڵاتیان دیاری کراوە. هەروەها هەر کامیان لە سەر هەرد و لە ئاسمان خاوەن کۆمەڵێک ناو و هێمای جیاوازن و ئێمە بەو هێماو ناوانەدا دەیانناسینەوە. لەو لۆگۆیەدا حەوت هێما هەیە:

٧- خۆر کە لە سەرەوە لە سەر دەستی شێرەکان وەک گۆیەک خۆ دەنوێنێ  هێمای میترایە کە خودای عەداڵەتەو لە سەرەوە لە پلەی حەوتەمی ئایینەکەدا دادەنیشێ.

٦- نیشانەی مار یان هەژدیها لە سەر ملی شێرەکان وەک فلس و پوولەکە نەخشێندراوە و ئەوەش هێمای خودای شەڕ یان ئیندرایە کە لە پلەی شەشەمی ئایینەکەدایە.

٥- گا لە ناوەڕاست و خوارەوەی پەیکەرەکە، هێمای خودای مانگ یان واروونایە کە خودای ڕەوانی پاکە لە پلەی پێنجەم دا.

٤- شێر هێمای پلەی چوارەمی میترایی و نیشانەی خودای ئاگرە.

٣- ئەسپ لە سەر یاڵی شێرەکان هێمای خودای خاکە کە لە پلەی سێهەم دایە

٢- شاخ هێمای نێری‌یە کە بە سەر سەری شێرەکانەوەیەو گیانداری خۆشەویستی ئاناهیتای خودای ئاوە لە پلەی دووهەم دا 

١-باڵ نیشانەی خودای بایە کە پلەی یەکەمی ئایینەکەی هەیە.

کۆکردنەوەی هەموو هێماکان لە پەیکەرێکدا نیشانەی سەرەتای پەیدابوون و پەرەگرتنی بیری تەوحید و تەک خودایی‌یە. هەروەها دابەش بوونی لۆگۆکە بە دوو بەشی وەک یەک لە ڕاست و چەپ دا باوەڕێکی میترایی‌یە کە لە زۆر نیشانە و هێمای دیکەش دا دووپات بۆتەوە. لە باوەڕە میترایی‌یەکەدا زۆربەی بوونەوەری ئەم جیهانە لە دوو بەشی جەستە و ڕۆح پێکهاتووە. ئەم دوانە بە یەکەوە شتێک تەواو دەکەن و بوونی یەکیان بە بێ ئەویدی ناکامڵ و نەگەیشتووە.  

شکستی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست

لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەمدا، بە تایبەت دوای رووخانی یەکێتیی سۆڤیەت، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە چاوی خەڵکی وڵاتانی دیکتاتۆرلێدراو، ئەو دیکتاتۆرانەی پاشماوە و دەرەنجامی شەڕی سارد بوون، لە دەسەڵاتێکی داگیرکەرەوە بۆ هێزێکی رزگاریدەر گۆڕا. ئەو گۆڕانە بوو بە هۆی ئەوە کە هێرش بۆ سەر ئەفغانستان و عێراق و رووخاندنی دەسەڵاتە دیکتاتۆرەکانی تالیبان و سەدام لە گەڵ پێشوازیی گەرمی خەڵکی وڵاتانی جیهانی سێهەم بەرەوڕوو بێ. بەهاری عەرەبی کە پشتیوانی ئەمریکای لە گەڵ بوو، بوو بە هۆی رووخانی ژمارەیەکی زیاتر لە وڵاتانی دیکتاتۆر. بەڵام حاسڵی نیزیک بە تەواوی رووخانی ئەو دیکتاتۆرانە، هاتنە سەر کاری دەسەڵاتگەلی گەندەڵ، کەسانی ناشیاو و سیستمی هەرچی و پەرچی بە پشتیوانیی ئەمریکا بوو کە لە دابین کردنی سەرەتاییترین پێداویستیەکانی خەڵک دۆش داماون. دەرەنجامی ئەوە بێزاریی خەڵک لەو دەسەڵاتانە و سەرەنجام لە ئەمریکا بوو. ئەوەش وای کرد کە پێناسەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا جارێکی دیکە لە هێزێکی رزگاریدەرەوە بۆ دەسەڵاتێکی داگیرکەر بگۆڕێ. لە پاڵ ئەوەدا دوو دەسەڵاتی دیکتاتۆری رووسیا و ئێران کە لە ژێر هەڕەشەی ئەو تۆفانە رزگاریدەرەدا بوون بەڵام وەبەر نەکەوتن، کەوتنە خۆ و بە یارمەتیی ئەو ناڕەزایەتیانەی لەو وڵاتە رزگارکراوانەدا دژ بە ئەمریکا و دەسەڵاتە گەندەڵەکانی خۆیان هەیە، شەڕێکی نیابەتییان دژ بە ئەمریکا دەست پێ کرد. دەرەنجامی تا ئێستای ئەو شەڕە، پاشەکشەی بەردەوامی ئەمریکا لەو وڵاتانە بووە کە لە ئەفغانستان بە کردەوە و بە تەواوی ملی بۆ ئەو شکستە ڕاکێشاوە. ئەگەر دۆخەکە هەر بەو ئاراستەیەدا بڕوا، پێشبینی دەکرێ هەمان سیناریۆ لە عێراق، سووریە، لیبی و...ش دووپات بێتەوە و حزووری ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بچێتەوە سەر دۆخی سەرەتا و بۆ ماوەیەکی نادیار تەنیا لە پاراستنی ئیسرائیل و تا رادەیەک وڵاتانی خەلیج و حزوور لە بنکەی ئینجرلیکی تورکیەدا قەتیس بمێنێتەوە.

دیارە سەرەڕای ئەو سەرنەکەوتنانە کە هۆکاری سەرەکیی ئەو پاشەکشە و شکستەن، ئەمریکا لەو بە جێ هێشتن و پاشەکشانەدا بێ ئامانج نییە. بۆ وێنە وڵاتێکی وەک ئەفغانستان کە داگیرکردن و پاراستنەکەی، بە وتەی بەرپرسانی ئەمریکایی یازدە تریلیۆن دۆلار تێچووی خستە سەر دەستی ئەمریکا، هیچ کات ئەو قازانجەی بۆ ئەمریکاییەکان نەبووە. ئێستا ئەمریکا وێڕای خۆ رزگارکردنی لەو قەیران و ئاڵۆزییەی لەو وڵاتە و ناوچەکەدا لە ئارا دایە، گەرەکیەتی هەموو نەهامەتیەکان بۆ خۆیان و بۆ وڵاتانی دەوروبەر بە تایبەت بۆ ئێران، رووسیە و چین بە جێ بێڵێ کە سەرجەمیان دەستیان دایە دەست یەک بۆ ئەوەی ئەمریکا لەو هاتنەی مایەپووچ بکەنەوە. داهاتووی نە چەندان دوور ئەوە دەردەخا کە بە لاچوونی ئەمریکا نەک کێشەکانی ئەفغانستان چارەسەر نابن بەڵکو داوێنی وڵات و خەڵکانی دەوروبەریش دەگرێتەوە و دەیانخاتەوە ناو ئەو زەلکاوەی کە ئەمریکای تێچەقابوو. رەنگە ئەو زەمانە زۆر دوور نەبێ کە لە بیروڕای گشتی وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا، پێناسەی ئەمریکا جارێکی دیکە لە دەسەڵاتێکی داگیرکەرەوە بۆ هێزێکی رزگاریدەر بگۆڕدرێتەوەو ئەو دەورە تا کەی بەردەوام دەبێ، هەر خوا دەزانێ..

پەڕ - پەڕین

 وشەی پەڕ لە هەورامی‌دا بە واتای ئاخر و گەیشتن بە کۆتایی‌یە. بۆ وێنە کاتێ ئاو لە دێراو و کووزی پۆلە دارێک دەنێن، دەمێ کە ئاوەکە بگاتە ئاخرین داری جۆگەلەکان، ئێژن "ئاوەکێ لوا پەڕ" واتا ئاوەکە گەیشتە ئاخر.

لە زمانی کوردیدا پەڕ کۆمەڵێک واتای جیاوازی وەک تووک و پەڕی باڵندە، پەڕی کاغەز و هەروەها کرداری پەڕین بە واتای بازدان و واتای زیاتریش هەیە کە ئەوانە بابەتی ئەم باسە نین. بابەتی بەر باس پەڕە هەورامیەکەیە کە بە واتای کۆتایی و ئاخرە. بەو مانایە لە زمانی کوردیدا کۆمەڵێک وشە و کردار هەن کە رەنگە زۆر لە واتا و بنەمایان ورد نەبووبینەوە. بۆ وێنە زەردەپەڕ واتا کۆتا زەردەی خۆرەتاو، یان لاپەڕ و سەرپەڕ کە پێناسەی ئاخر ماڵەکانی گوندن. سەرپەڕ هەروەها بە مانای لای سەرەوەی شتێکە. بۆ وێنە لەو بەیتەی ناڵەی جودایی دا:

                                                    ساقیا وا وەرگەڕێ وا وەرگەڕێ

                                                    ڕوو لە لای من کە مەچۆ بۆ سەرپەڕێ

سەرپەڕ لەو بەیتەدا واتای لای سەرەوە و جەمسەری سەرەوەیە. دەشزانین کە لە مەجلیساندا لای سەرەوە هەمیشە بۆ دەستڕۆیشتوانە و بەشی هەژاران لای خوارەوەیە. 

 هەر لەو ماکەیە وشەی ئەوپەڕ هەیە بە مانای کۆتایی، ئاخر و سەرەنجامی ئەو لایەی کە لای وێژەر نییە لە بەرامبەر ئەمپەڕدا بە مانای جەمسەری لای وێژەر. وەک دەڵێن ئەوپەڕی دەریا واتە لەو شوێنەی کە دەریا تەواو دەبێ.  

کرداری پەڕین چەندان واتای هەیە؛ لەوانە بازدان، لەت بوون، جووتبوونی نێر لە مێ. لەو نێوەدا پەڕینی بە واتای بازدان لە بنەمای پەڕیتەنی پەهلەوییە کە بە تەنیا کرداری باوی ناو زمانی کوردی نییە و زیاتر بە شێوەی کرداری تێکەڵ و بە هۆی پێشگرەکانی هەڵ؛ هەڵپەڕین، تێ؛ تێپەڕین، دا؛ داپەڕین و... هەیە و کردارەکە لە گەڵ واتاکەی دیکە بنەمای جیاوازی هەیە.  پەڕینی بە مانای کۆتایی و بە ئاخر گەیشتنە. دار، بەن یان هەر شتێ کە دەپەڕێ، واتە لە شوێنی پەڕینەکەی‌دا تەواو دەبێ و کۆتایی دێ. کرداری تاوپەڕین برێتی لە دەمی خۆرئاوا بوون و کۆتایی خۆرە. هەر لەو ماکەیە کرداری پەڕین بۆ جووتبوونی ئاژەڵ، بە تایبەت جووتبوونی بەران لە گەڵ مەڕ دەگوترێ و ئەوەش واتای بە کام و ئاکام گەیشتن و بە ئاخر گەیشتنی بەران لە مەڕەکەیە و هەردوو پەڕینی بە واتای لەت بوون و پەڕینی بە واتای جووتبوون سەرەڕای جیاوازیی رواڵەتییان لەوەدا یەک دەگرنەوە کە هەردوو بە کۆتایی و ئاکام دەگەن.

دەلاقە

 دەلاقە پەنجەرەیەکی بچووک و جاری وایە کونێکی گەورەیە کە بۆ هاتنی رووناکایی و زیاتریش بۆ گۆڕینی هەوای ژوور روو بە دەرەوە دە قەدی دیوار دەکرێ. تاقەیەکە کە رێگای بەرەو دەرەوە هەیە، تاقەی دیواودەرە، پێچەوانەی تاقەی ئاسایی کە بنی گیراوە. ناوەکەشی هەر پێکهاتەی دەر (دەرەوە، دەرکە) و تاقەیە: دەر-تاقە، دەرتاقە، دەراقە، دەلاقە

هەرزان و گرانجان

 ئەوەی خوارەوە وڵام بۆ پرسیاری بەڕێزێکە کە لە فەیسبووک هێنایە ئاراوە: 

هەردوو وشەی گرانجان و هەرزان لە سەر یەک بنەما چێ بوون. جان لە گرانجاندا هەر ئەوەیە کە لە پاژی دووهەمی
ئەرزان/هەرزانیشدا هەیە: ئەرز جان یان ئەرج جان.

وشەی جان لە هەردوو وشەکەدا دەچێتەوە سەر وشەی سان کە ئەویش بنەمای سەنگە هەم بە واتای بەرد و هەمیش بە مانای قورسایی. هەروەها بەو بەردانەش کە شتیان پێ دەکێشن دەڵێن سان یا سەنگ. دەستەواژەگەلی وەک سەنگ و بەرد یان سەنگ و سووک، لەو واتایەوە هاتوون. بە کورتی گرانجان لە بنەڕەتدا گران سانە بە واتای بەرد قورس. فرۆشیارێ کە بەردی زۆر قورس بێ شتی فرۆشتنیشی زياتر یان گەورەتر و بەو پێیە گران‌ترە کە وا دیارە لە سەرەدا زیاتر هەر بیریان لە گرانیەکەی کردۆتەوە نەک لە رادەکەی. 

وشەی هەرزانیش لە بنەڕەتدا هەرز/سان، ئەرز سان و ئەرج سانە. هەرز زیاتر شێوە کوردیەکەیەتی کە لە وشەگەلی وەک هەرزاڵ بە واتای جێگای بەرز لە ناو ماڵ یان لە مەزرا دا، هەرزل بریتی لە ئەنگوتکە هەویری بچووک، هەرزن دانەوێڵەی زۆر بچووک، هەرزە بە واتای سووک و بێ نرخ. شێوەی ئەرز یان ئەرجی وشەکە زیاتر کە زمانی فارسیدا باوە بە واتاکانی نرخ و بەها لە ئەرزش و ئەرزیدەن دا، بە واتای سووک لە هەرزە دا و بە واتای سەر و لای بەرزایی و خاوەن پلەی بەرز و بڵیند لە ئەرج و ئەرجومەنددا. ئەرج سان کە بنەمای هەرزانە واتا بەرد سووک یان ئەوەی بەردی لە لای سەرەوە و لە تای سەری تەرازوویە.

بە پێی ئەو بۆچوونە وشەی وەزنیش بنەمای عەرەبی نییە و زەن هەمان سان و سەنگە. وە زان، وە سان، وە سەنگ برێتی لە شتێ کە پێوەندی بە سەنگ و قورساییەوە هەیە.