چوار نوسخە لە بەیتی سەیدەوان

سەیدەوان ( بە ڕاوێژی حەمەی بەیتان)

ئەوە بەهارەو...
چ بەهارێکە لە من بە غلوورە
خۆ من دەچوومەوە سەر قەبری کاکە سەیدەوانی
لە من شین دەبوو شەشپەڕ و شللێرو گەزیزە و نەورۆزەو
سەد ماشەڵڵا دەڵێی گوڵێکی دە سوورە
شەرت بێ ئەمن لە پاش کاکە سەیدەوانی
لە خۆم نابەستم تفەنگی شەش خان و
روو ناکەمەوە چیایێ مەغڵوبی داسنیان
ناکەمەوە ڕاوی نێرێ بەلەکوورە

بەهارێک لە من دادێ عەزیزەکەی لە دنیایەم بەهارە
فەسڵێکە گیا دەگرێتەوە ژەنگێ
خۆ من دەچوومەوە سەر قەبری کاکە سەیدەوانی
لە بابی خۆی زیز بووەو
هەر ناکاتەوە دەنگێ
خۆ من لە پاش سەیدەوانی
لە خۆم حەرام دەکەم ڕاوی دە کێویان‌و
جودا لە ڕاوی دە تفەنگێ

بەهارێک لە من دادێ‌و چ بەهارێکە لە من بە بەفر و بە بارانە
خۆ من دەچوومەوە سەر قەبری کاکە سەیدەوانی
لە من شین دەبوو شەشپەڕ و شللێرەو گەزیز و نەورۆزە
 هەرامەتی دانە بە دانە
شەرت بێ ئەمن لە پاش کاکە سەیدەوانی
لە خۆم نابەستم تفەنگی شەش خان‌و
روو ناکەمەوە چیاێێ مەغڵووبی داسنیان
ناکەمەوە ڕاوی بەرانە کێویانە

بەهارێک لە من دادێ عەزیزەکەی لە دنیایەم بەهارە
چ بەهارێکە لە من بە ئاڵۆزە
خۆ من دەچوومەوە سەر قەبری کاکە سەیدەوانی
لە من شین دەبوونەوە شەشپەڕ و شللێرە و گەزیزە و
هەرامەتی گوڵە نەورۆزە
شەرت بێ من لە پاش کاکە سەیدەوانی
لە خۆم نابەستم تفەنگی شەش خان‌و
روو ناکەمەوە چیاێێ مەغڵوبی داسنیان
ناکەمەوە ڕاوی نێرێ بەلەبۆزە

بەهارێک لە من دادێ عەزیزەکەی لە دنیایەم
فەسڵێکە دەوڵەمەندان دەچوونەوە کوێستانێ
خۆ من لە بۆت ئەوە هەڵدەڵێم بە دەزگیرانی مەلکەوانی
سەری هەڵنایەو هەرامەتی لەبەر شەدە لێدانێ

بەهارێک لە من دادێ عەزیزەکەی لە دنیایەم بەهارە
چ بەهارێکە لە من شین دەنوێنی
یاڕەبی خودایە ئەوە نە بکەی، نە بسەبرێنی
کەسانێک نەبوو بڵێ عەبدولعەزیزی داسنی
دەستی تفەنگێت ورد بێ
چاوی دە جاسووسێت کوێر بێ
کوانی سوتنێت لە ئانیشکێ بێ
قامکی پەلاپیتکێت بشکێنی
ئەوە کاکۆڵی کاکە سەیدەوانین
دە سیپەیدا با ڕایدەژێنی

مەلکەوانم مرد دەنگم نەکرد
نێۆچیرەوانم مرد دەنگم نەکرد
سەیدەوانم بە دەستی خۆم کوشت
ماڵە خۆم وێران کرد
مەلکەوانم ڕۆ
نەوچیرەوانم ڕۆ
گەورەی هەزار و پێنسەت ماڵ داسنی
 سەیدەوانە ڕۆ
تا ئەوێ ڕۆژێ خوداوەندی میری مەزن دەگرێ دیوانێ
مەگین بڵێم سەیدەوانە ڕۆ

بەهارێک لە من دادێ عەزیزەکەی لە دنیایەم بەهارە
 چ بەهارێکە لە من چەندە دوورە
کێ دیویەتی لە دەورەتی دە زەمانان
لەسەر سێ کوڕان ڕا بووک بچتەوە ماڵی دە بابان
هەرامەتی هەر بە ڕووی دە سوورە

بەهارێک لە من دادێ عەزیزەکەی لە دنیایەم بەهارەو
چ بەهارێکە لە من چەندە گرانە
عەبدولعەزیزی داسنی ئەوە بانگ دەکاتە دەزگیرانی مەلکەوانی
ڕۆڵە وەرە مەرەخەستێ لە مامی خۆت بخوازەو
روو بکەوە ماڵی دە بابانە
دەزگیرانی مەلکەوانی ئەوە بانگ دەکا مامە
هەڵکێشە خەنجەرێکە دەبانە
بیست و چوار جارانی بگێڕەوە دە جەرگ و دڵانە
ئەمن لە سەر مەلکەوان و نێچیرەوان و سەیدەوانی ڕا
بە چ چاووروێکی بکەمەوە ماڵی دە بابانە

بەهار چیاێێ مەغڵوبی داسنیان
لە من بە لێژە، لە من بە تاتە، هەرامەتی هەر لە من بە بەرزە
خۆ من دەچوومەوە سەر جەنازەی سەیدەوانی
هەر دە خوێنی خۆی دەگەوزا
--------------------------

سەیدەوان بە ڕاوێژی عەلی کەردار

ئەوە بەهارە چ بەهارێکی لە من بە نیێنی
رەبی خودایە ئەتۆ هەوری رەحمەتێ بێنی
لە لای قوبلەی مبارەک
لە داوێنی فەڕەنگی‌یان
لە سەر تاج و هۆبەکەی بابی کاک سەیدەوانی هەڵبڕژێنی
ئەورۆکانە ئەمن زەینی خۆم دەداوە گراوی کاک سەیدەوانی
تۆق و تەلەسم و کرمەکان لە لاجانگێ با رایدەژێنی
یەک لە نەکاو دەیگوت عەبدولعەزیز نێچیرەوانت مردۆ
دەمکوت توخوداکەی کەس دەنگێ نەکا
با دەستی دیلانێ بەر نەبێ
نەوەک دڵی کیژ و کوڕی داسنیان
لە بابی سەیدەوانی بێشێنی

ئەوە بەهارە.. رۆڵە سەیدەوان بەهارە
چ بەهارێکی لە من بە دزی
ڕەبی خودایە ئەوە تو هەوری رەحمەتی بێنی
لە لای قوبلەی موبارەک
لە داوێنی فەڕەنگیان
لە سەر قەبری نێوچیرەوانم هەڵبڕێژی
ئەمن زەینێ خۆ دەکردە سەر قەبری کوڕانم
لێی دەرسکا هەڵاڵە و بەیبوونە لە گەڵ گوڵی دە نێرگزی
تو خودا خزمینە کێ دیویەتی لە دەورەتی زەمانەی دا
باب بە دەستی خۆی کوڕی خۆی بکوژی

ئەوە بەهارە رۆڵە سەیدەوان بابم بەهارە
چ بەهارێکی لە من لە نەکاوێ
ئەمن زەینی خۆم دەداوە ماڵ و مەڕەکەی بابی کاک سەیدەوانی
هەڵیدەداوە لە تیلەگی دە کوێستانێ
بەرامبەر و پێشانم دەبۆ گۆمە دەڵاوێ
ئەمن زەینی خۆم دەداوە نێری بەرانەکەی کاک سەیدەوانم
هەڵدەپسێنێ سەری هەڵاڵە و بەیبوونە و گیاخاوێ
بۆ کەس نەبوو بڵێ رەبی عەبدولعەزیز
چاوی جاسوسیت کوێر بێ
قامکی  پەلاپیتکەت بشکێ
ئەوە سەیدەوانە و تفەنگی خۆت ماوێ

ئەوە بەهارە سەیدەوان بابم بەهارە
چ بەهارێکی لە من شین دەنوێنی
رەبی خودایە ئەتۆ هەوری رەحمەتێ بێنی
لە لای قوبلەی مبارەک
لە داوێنی فەرەنگی‌یان
لە سەر چادر و چیغەکەی بابی کاک سەویدەوانیم هەڵبڕژێنی
یارەبی خودایە ئەتۆ هەڵکەیە بای رەحمەتی
لە غەمی عەبدولعەزیزی دەی
 لە بەحری خوێی تێپەڕێنی
توخودا خزمینە کێ دیویەتی لە دەورەتی دە زەمانەی دا
باب بە دەستی خۆی کوڕی خۆی بکوژێ و دە خوێنێی بگەوزێنی

ئەوە بەهارە رۆڵە سەیدەوان بابم بەهارە
چ بەهارێکی لە من لە شەڕە
یارەبی خودایە ئەتۆ چڵکە هەورێکی بێنی
لە لای قوبلەی مبارەک
لە داوێنی فەڕەنگی‌یان
ببارێنی بارانی رەحمەتێ
قەبری کوڕانم بۆ بکەیەوە تەڕە
ئەمن زەینێ خۆم دەداوە سەر قەبری کوڕانم
لێی دەڕسکا هەڵاڵە و بەیبوون و سوێسن و شللێر و شەشپەڕە
ئەمن دەستم دەدا تفەنگێ خۆم
رووم دەکردەوە چیاێی مەغڵوبێ داسنیان
بۆ بوکنیان بێنمەوە گۆشت بەران و گۆشت مەڕە
بە داوێنی بەردان دا دەڕۆیمە خوارێ
دەمڕوانیە تاقەی سیپانی وێرانبوو
خۆ من نەمدەزانی کاکۆڵی کاکە سەیدەوانیە
لە گەڵ گوڵی کوێستانان
پرشێکە بای شەماڵ لێی دەدا
 بە یەکیان دەداتەوە گەڕە
ئەمن تفەنگی خۆم داویشتە سەر بەردی
جاسوسم لێ دەگرت
تەقەم لە تفەنگێ دەهات
تەمی لە سەر نەدەڕەوی
لەوێ سەیدەوانم وەسەر یەک دەگەڕا
ئەلحان ئەگەر بڵێم توخودا خزمینە
دەستی یەک بەردەن و ئەمن دیلانێ ناکەم
پێم دەڵێن عەبدولعەزیز خەرفاوە، شێت بووە و پیرێکی ئاخر شەڕە

ئەوە بەهارە رۆڵە بەهارە
چ بەهارێکی لە من بە غللورە
ئەورۆکە ئەمن زەینی خۆم دەداوە سەر قەبری سەیدەوانم
لێی دەرسکا هەڵاڵە و بەیبوون و سوێسن و گوڵە زەمبوورە
شەرت بێ رۆڵە بە شەرتی خودای
لە پاش ئێوە دە لاقم ناکەم چەکمان و
دە شانم ناکەم تفەنگێ سێ تیر و
تازە ناچمەوە ڕاوی نێرێ بەلەکوورە
توخوداکەی خزمینە
کێ دیویەتی لە دەورەتی  زەمانێ دا
لە سەر سێ کوڕان ڕا بووک بچنەوە ماڵی بابیان
بە جلی دە سوورە

ئەوە بەهارە رۆڵە سەیدەوان بەهارە
چ بەهارێکی لە من هاڵۆزە
ئەورۆکە ئەمن زەینێ خۆم دەداوە سەر قەبری کاک سەیدەوانی
لێی دەڕسکان هەڵاڵە و بەیبوون و سوێسنە و گوڵە نەورۆزە
شەرت بێ رۆڵە بە شەرتی خودای
لە پاش ئێوە دە لاقم ناکەم چەکمان و
دە شانم ناکەم تفەنگێ سێ تیر و
تازە ناچمەوە ڕاوی نێرێ بەلەبۆزە

ئەوە بەهارە
 چ بەهارێکی لە من سەر بە زستانە
ئەمن زەینێ خۆم دەکردەوە سەر قەبری کاک سەیدەوانی
لێی دەرسکاوە هەڵاڵە و بەیبوون و سوێسن و گوڵی دانە بە دانە
شەرت بێ رۆڵە سەیدەوان لە پاش ئێوە
دە لاقم نەکەم چەکمان
دە شانم نەکەم تفەنگی سێ تیر و
تازە ناچمەوە ڕاوی ئەوان کێویانە
وەی ڕۆڵە هەر لەو زەمانی تا ئەو زەمانی
هەر لە دەوری شای تا نەوشیرەوانی
توخودا گەلی دە دۆستان
گەلی دە خزمان
وەرن سێ داوەتان بگێڕن
یەکیان ئی مەلکەوانی
دومیان ئی نێچیرەوان سێهەم ئی سەیدەوانی
کێ دیویەتی لە دەورەتی زەمانان دا
لە سەر سێ کوڕان ڕا بووک بچتەوە ماڵە بابانی

مەلکەوانم مرد دەنگم نەکرد
نێچیرەوانم مرد هەر شوکری خودام کرد
بە خودای سەیدەوان خۆڵی گەرمێن و کوێستانێت وەسەری عەبدولعەزیزی کرد
وەی ڕۆ
هەتا ئەو رۆژەی خودا لە من دەکاتەوە دیوانێ
وەسەری عەبدولعەزیزی دەکردەوە خۆڵی کۆکۆیە
بە خودای نازانم نە دەردی پیری گەیوەتە عەبدولعەزیزی
نە لە بەر ئەنگۆیە..

-----------------------------

سەیدەوان بە ڕاوێژی حەمەدی ئاغای

ئەوڕۆکە سەرم دێشێ..
 دڵی عەبدولعەزیزە کۆرەی داسنی دەکا بێنە بێنێ
بەڵان ئەمن ئەوشۆم خەونێک دیوەو لە من وایە ئاخری بەهارێیە
دەگەڕام لە تیلەگی دە کوێستانان
قەت وەگیرم نەدەکەوت قولێک گیا بەشی باقەبێنێ
توخوڵاکەی ئەو کەسانەی ئەگەر خوداشوناسن
وەرن تەعبیری ئەو خەونەم بۆ لێدەنەوە
دەترسم خوداوەندی میری مەزن پادشاێێ کەرەمێ
ئەگەر موسیبەتێکی گەورەم بە سەر بێنێ
ئەمن دەمگوت مەسڵەحەت وایە ئەگەر باب بە رۆژێکی
سێ بووکان لە بۆ کوڕانی بێنێ
نەمزانی تەقدیری خودای تەگبیری عەبدی بەتاڵ دەکات و
هێللانەی لە عەبدولعەزیزی ماڵوێران دەشێوێنێ

رۆڵە دەبەر قافڵەو بازرگانو مرم
ئەگەر بەڕێی دەکەن بۆ وڵاتی گەرمێنێ
ئەوە پارچەو ئەتڵەس و کیمخوای
لە بۆ جلی دەزگیرانی خۆی بێنێ
چ بکەم کەس دەربەند نییە ئەگەر داخوڵا
مەڕو ماڵ‌و مێگەل‌و چادرو چیغی عەبدولعەزیزە کۆرەی داسنی
لە کوێستانان بە بێ ساحەبی دەمێنێ

ئەمن وەگەر دەستم دەداوە تفەنگێ
رووم دەکردەوە چیایێ مەغڵووبێ داسنیان
زەینێکە خۆم دەداوە بازی دە کێویان
بانگیان دەکردم دەیانگوت عەبدولعەزیز وەرە بگەڕێوە
کوڕی نێونجیت پەردوگیر بوو لە باڵ بووکێ نەهاتە دەرێ
دەمگوت توخوڵاکەی خزمینە دەنگێ مەکەن
دەستی داوەتێ بەر مەدەن
دڵی کیژ و کوڕانم لێ دەمێنێ

ئەورۆکە بەهارێکم گەیوەتێ رۆڵە چ بەهارە
سەرم دێشی، دڵی عەبدلعەزیزی داسنی
چەندی لە ئێش و ژانە، چەندی لە غروورە
ئەمن زەینم دەداوە تیلەگی دە کوێستانێ
سوور دەبوون سوورەگوڵ و هەڵاڵ و بەیبوون
دەپشکووتن شەشپەڕ و شللێرە
ئەگەر دەستم دەداوە تفەنگێ
رووم دەکردە چیاێێ مەغڵووبێ داسنیان
زەینێکە خۆم دەدا بازی دە کێویان
لفکەی سەیدەوانی لە پلەی بەردی با رایدەژێنێ
لە من وایە ڕدێنێ نێرێ بەلەکوورە
وەی چاوی جاسووسێت کوێر بێ
دەستی چەخماخێت شکێ
تەقە لە تفەنگێ دەهات و
سەیدەوان دە خوێنێ دا دەبۆوە سوورە

ئەورۆ بەهارێکم گەیوەتێ رۆڵە چ بەهارە
 سەرم دێشێ دڵی عەبدولعەزیزە کۆرەی داسنی
چەندی لە ئێشەو چەندی لە ژانە، ئەی خودا چەندی لە من دە هاڵۆزە
ئەمن زەینی خۆم دەداوە تیلەگی دە کوێستانان
سوور دەبوون سوورەگوڵ و هەڵاڵ و بەیبوون
دەپشکووتن گوڵە نەورۆزە
ئەگەر دەستم دەداوە تفەنگێ و
رووم دەکردە چیاێێ مەغڵووبێ داسنیان
 زەینێکە خۆم دەدا بازی دە کێویان
کاکۆڵی وەلکەوانی لە پلەی بەردی با رایدەژێنێ
لە من وایە ردێنی نێرێ بەلەبۆزە
وەی چاوی جاسووسێت کوێر بێ
دەستی چەخماخێت شکێ عەبدولعەزیز!
تەقە لە تفەنگێ دەهات و
کوڕ لەوێ دە خوێنێ دا دەگەوزا

ئەستێرێک هەڵدێ بەری بەیانی
وەی سەڵا لە عەبدولعەزیزە کۆرەکەی بابی سەیدەوانی
ئاوی کوێستانان دێنە خوار رۆڵە
 بە توندی هەر بە تیژی
هەڵدەڕژێنە بن سوورە گوڵی لە سەر بە گژنیژی
توخوڵاکەی خزمینە وەرن رەجمم کەن
کێ دیویە لە دەورەتی دە زەمانان
لە سەر سێ کوڕان ڕا
بووک بچنەوە ماڵی دە باوان
بە تارای سوور و هەر بە کیژی

ئەی رۆڵە رۆ لە سەر ڕۆیە
ئەمن لە دەروونم دێتە دەرێ بڵێسەو بۆسۆیە
نازانم نە بەدبەختێ منە.. سەیدەوان! نە نەدامەتێ تۆیە

شەرت بێ لە پاش سەیدەوان و نێچیرەوان و وەلکەوانان
لە خۆم حەرام کەمەوە راوی دە تفەنگێ
دەگەڵ ئی نێریێ دە بەلەبۆزە
چیدیکە دەگەڵ قەومی داسنیان دانەنیشم و
دەگەڵیان نەکەم جێژنە پیرۆزە
----------------------------------------

سەیدەوان (بە دەنگی شۆڕش مەحموودی)

بەهارە، بەهارە، ئەزیزەکەی لە دنیایەم سەیدەوان
ئەوە بەهارێکە لە شەڕە
ئەوە هەورێکی رەشی دەهێناوە لە قیبلەی مبارەک
لە سەر قەبری پیر خدری
لە مەغڵوبی دە داسنیان
دە ڕەبی خودایە هەڵکەی لە رووی رەحمەتێ
بارانی پەڵەی هەڵڕێژی
قەبری سەیدەوانیم لە بۆ بکەیەوە تەڕە

ئەوە من دەچوومەوە سەر قەبری سەیدەوانی
چەندیم دەدیت سوێسن و هەڵاڵ و بەیبوون و شەشپەڕە
خۆ من دەستم دەداوە شینکێ چەخماخ خوار
ڕووم دەکردەوە چیاێی مەغڵوبی داسنیان
ئەگەر لە بۆ شایی سەیدەوانی بێنم
گۆشتی شەک و بەران و مەڕە
دە ڕەبی خودایە چاوی جاسوسێم کوێر بێ
قامکی پەلەپیتکەم شکێ
وە من تەقەم دەهاتەوە لە تفەنگی
بە خوای کزەم دەهاتەوە لە هەناوە
ئەمن لە زەینێ خۆم دەدایە
وەمدەزانی نێرێ کێویە و
نەمدەزانی ئەوە کاکۆڵی کاکە سەیدەوانم
بە پشوێ بای دە شەماڵی
دەگەڵ گوڵی سوێسن و هەڵاڵێ دەگەڕاو
ئەوە کاکە سەیدەوانمە دەگەوزێوە دە گۆمیلکە گۆمیلکەی دە خوێناوە

بەهارە.. بەهارە  بەهارە عەزیزەکەی لە دنیایەم سەیدەوان
ئەوە بەهارێکە سەر دە هەوەڵێ
وەمن شەرت بێ ڕۆڵە بۆت دەفرۆشم پێنسەت مەڕی لە بەر بەرانی
بە عامی بۆت دەکەمەوە بە پوڵ و پارە
بۆت دەگەڕێمەوە شاران
حەکیمان دەگەڵ ئەوان لوقمانە
حەک سەڵا لە چاوی بابت
برینت بە کەس ناکرێتەوە دەرمانە

دە وەرن برادەرینە
گەلی دە خزمان و گەلی دە داسنیان و ئەهلی دە ژەنگارێ
دارە مەیتێکم بۆ ساز بکەن
مەیتی کاکە سەیدەوانم لە چیاێی رەنگین دەگەڵ بێننەوە خوارێ
تو خوا قەبری ئەویشم بۆ هەڵکەنن لە کن مەلکەوان و نوچیرەوانی
ئەویشم بۆ بدەنەوە لە قەتارێ

دە وەرە برادەرینە
ئەوە شایێ عەبدولعەزیزی
لە سەر سێ کوڕان ‌ڕا وەشین دەگەڕا

بەهارە..کوڕم بەهارە بەهارە
 عەزیزەکەی دە دنیایەم سەیدەوان ئەوە بەهارێکە لە من دژەدژێ
وە من شەرت بێ ڕۆڵە
لە پاش ئێوە
دەشانم نەکەم تفەنگی دە سێ تیر و
نەچمەوە ڕاوی نێری دە بەلەبووزە
دە ڕەبی خودایە
چاوی جاسوسێم کوێر بێ
قامکی پەلەپیتکەم شکێ
ئەوە بە سێ شەشی دە بەهاری
کاکۆڵی کاکە سەیدەوانم با دەیشەکێنی و
ئەوە لە عەبدولعەزیزە کۆرەکەی وایە
ئەوە ڕدێنی نێری دە بەلەکوورە

دە وەرە برادەرینە
گەلی دە خزمان و گەلی دە ماجەران و گەلی دە پیر و پێشینیان
کێ دیویەتی هەر لە دەورەتی دە زەمانان هەتا دەورەتی ئاخر زەمانێ
باب بە دەستی خۆی کوڕی خۆی بکوژێ

بەهارە.. بەهارە بەهارە، عەزیزەکەی لە دنیایەم سەیدەوان
ئەوە بەهارێکە لە من سەر بە زستانە
ئەوە عەبدولعەزیزی داسنی بانگ دەکاتە دەزگیرانی سەیدەوانی
دەڵێ رۆڵە وەرە مەرەخەستێ لە مامی خۆت بخوازە و روو بکەوە ماڵی دە بابانە
ئەوە دەزگیرانی سەیدەوانی بانگ دەکا
دەڵێ بابە هەڵکێشە خەنجەرێکی دەبان
بیست و چوار جارانی بگێڕەوە دە جەرگ و دڵانە
ئەمن لە پاش مەلکەوان و نێچیرەوان و سەیدەوانی ڕا
بە چ چاو و دڵێکی ڕوو بکەمەوە ماڵی دە بابان

دە وەرە برادەرینە
گەلی دە دۆستان و گەلی دە خزمان و گەلی دە ماجەران و گەلی دە پیر و پێشینیان
کێ دیویەتی هەر لە دەورەتی دە زەمانان هەتا دەوری ئاخری دە زەمانی
لە سەر سێ کوڕان ڕا بووک بچێتەوە ماڵی دە بابان هەر بە جلی دە سوورە

مەلکەوانم مرد دەنگم نەکرد
نێچیرەوانم مرد دەنگم نەکرد
کاکە سەیدەوانم مرد
خۆڵی دە گەرمێن و کوێستانانم هەر وە سەری عەبدولعەزیزی داسنی کەن
--------------------------------------------------

حەوت شین چۆن بوو بە هەفت سین؟

لە ناو ئێرانیەکان دا یەک لە نەریتەکانی جێژنی نەورۆز کە لە راستی دا بەرچاوترین نەریتە، راخستن و رازاندنەوەی سفرەی حەوسینە. دانانی حەوت خواردن کە بە پیتی "سین" دەست پێ دەکەن. ئەوانیش بریتین لە سرکە، سماق، سەمەنی، سنجوو، سێو و سیر کە ئەم شەش خواردنە لە گەڵ سکە و سەوزە دەبن بە هەشت سین. لە پاڵ ئەوانە دا چەند شەم، کتێب (قورئان یان دیوانی شاعیرێک)، ئاوێنە، نانێکی پان و قاپێک ئاو دادەندرێ و سفرەکە بە شیرنی، شووشەیەک ئاو کە ماسی سووری تێدایە، دەفرێک شیر و چەند هێلکەی رەنگ کراو دەڕازێندرێتەوە.

وەک سروشتی هەر نەتەوەیەکی بندەست، فەرهەنگی نەتەوەی باڵادەست شەقڵی بە سەر کەلتوری کوردەکانی رۆژهەڵاتیش دا بەجێهێشتووە و فەرهەنگی راخستن و رازاندنەوەی سفرەی حەوسین بە تایبەت لە شارەکانی کوردستانیش دا کەم و زۆر باوە. بەڵام ئاخۆ حەوسین چ پێوەندی بە کوردەوە هەیە؟

سەبارەت بە بنەما و مێژووی راخستنی سفرەی حەوسین لە ناو ئێرانیەکان دا باس و خواسی جۆراوجۆر هاتووەتە ئاراوە. ئەوەندەی دەگەڕێتەوە سەر ژمارەی ٧، ژمارەیەکی گرینگ و پیرۆز بووە لە ئایینە کەوناراکانی وەک میترایی و زەردەشتی دا. لە میترایی دا پلەکانی ئایینی ٧ پلەن کە حەوتەمینیان دوایین و گەورەترین پلە بووە. ئاسمان بە سەر حەوت تەبەقەدا دابەش کراوەو هەر کام لە حەوت هەسارەی ئاسمان نوێنگەی یەک لە پلەکانی ئایینی بووە. لە ئایینی زەردەشتیش دا، حەوت، ژمارەی حەوت ئەمشاسپەندی مەزنە کە دەکرێ ئەمانە یان یەک لەوان لە ژمارە ٧ی حەوسین دا رەنگی دابێتەوە. بەڵام لە سەر واتا و هۆی هەڵبژاردنی پیتی "سین" بۆچوونی جیاواز هەیە. کەسانێ پێیان وایە ئەمە هەمان "سینی"یە کە خواردنەکانی لە سەر دادەندرێ و سینیش هەمان دەفر و ئامانی چینی یان صینی‌یە کە لە وڵاتی چینەوە دەهات و دەفری بە نرخ و بەها بوو.

بۆچوونی دیکە دەڵێ وشەکە لە "هەفت صنف" کە "صنف" وشەیەکی عەرەبی‌یە بە مانای دانەوێڵە، کەوتووەتەوە و دواتر ئەم هەفت صنفە بووە بە هەفت صن و پاشان هفت سین.

بۆچوونێکیش پێی وایە لە بنەڕەت دا حەوت "شین" بووە کە بە شەراب ، شەکر، شیر و... دەڕازایەوە بەڵام چونکە دوای هاتنی ئیسلام شەراب حەرام کرا، حەوشین جێگای خۆی بۆ حەوسین بەجێهێشت.

کۆنترین بەڵگەیەک کە سەبارەت بە حەوسین هەیە، هی ئەبورەیحانی بیروونی‌یە. بیروونی لە کتێبی "آثار الباقیە"دا کە بە زمانی عەرەبی نووسیویەتی، دەڵێ؛ "دوای ئەوەی جەمشید بە سەر ئەهریمەن دا سەرکەوت کە رێگای خێر و بەرەکەت و بارانی شین بوونەوەی گیای گرتبوو، دیسان باران دایکردەوە، گیا شین بوونەوە، خەڵک گوتیان رۆژی نوێ (واتە رۆژێکی نوێ و چاخێکی تازە) هاتووە. بۆیەش هەر کەس قاپێک جۆی چاند و خەڵک لە رۆژی نەورۆز دا لە حەوت قاپ دا، حەوت جۆرە دانەوێڵەیان چاند و شین کرد."

رەنگە ئەبورەیحان خۆشی نەیزانیبێ کە ئەوەی ئەو باسی دەکا، "حەوت شین"ە کە تەنیا لە زمانی کوردی دا واتای هەیە. حەوت دانەوێڵەی شینبوو. لە زمانی کوردی دا یەک لە واتاکانی "شین بوون"، روانەوە، سەوز بوون و چەکەرە کردنی گژ و گیایە. حەوت شین ئەو حەوت قاپە بوون کە هەر یەکەی جۆرێک دانەوێڵەیان تێدا "شین" کرابۆوە. دانەوێڵەکان کە پێش نەورۆز چێندرابوون، لە نەورۆزدا شین بوون و ببوون بە شینکە و شیناوەرد.

ئەوانەی پێیان وایە حەوسین لە بنەڕەت دا حەوشین بووە دوو هۆی دیکە بۆ گۆڕانی شین بە سین دێننەوە کە بریتین لە حەرام بوونی شەراب و نیزیک بوونی شوێنی دەرکەوتنی دوو پیتی س و ش. بەڵام واتای "شین"ی "حەوشین" رەگی لە زمانی کوردی دا هەیە و لە زمانی فارسی دا بێ واتایە. فارس وشەی شینی بە هیچکام لە واتاکانی (رەنگی شین، گریان بۆ مردوو یا سەوز بوونی گژ و گیا) وەرنەگرتوە. لە بەرامبەر شین دا، "سەبز" بە کار دەبا کە وشەیەکی هاوبەشی کورد و فارسە. هەر بۆیەش بەو شین و شینکانەیان وتووە "سەبزە". جا چونکە سەبزە بە پیتی "سین" دەست پێ دەکا و شینیش لایان بێ واتا بووە، حەوت شین کراوە بە حەوت سەبزە و "هەفت سین" کە پێوەندیەکی واتایی بە وشە سەرەکیەکە و ماکەی نەریتەکەوە نییە.

بە پێچەوانەی زۆربەی نەریتەکانی جێژنە کەوناراکانی دانیشتوانی زنجیرە چیاکانی زاگرۆس کە دەگەڕێنەوە سەر ژیانی ئاژەڵداری بە تایبەت مەڕداری، حەوشین پێوەندی بە ژیانی جووتیاریەوە هەیە. شین بوونەوەی هەر حەوت دانەوێڵە مزگێنی‌یەکی خۆشی بۆ جووتیاری خاوەن مووچەو مەزرا پێ بووە. جووتیار ئەم شینبوونەی وەک بەرکوتێک لە خەرمانی پڕ بەرەکەتی ساڵ پەژراندوە و بە هومێدی زیاترەوە سەرەتای ساڵ و سەرەتای وەرزی کشت‌وکاڵی دەستپێکردوە. ئەو شینبوونەوانە رۆڵی تاقیکارییان هەبووە. بەو واتایە کە هەر کام لە دانەوێڵەکان زووتر، باشتر و جوانتر شین بووبێ، نیشانەی ئەوەیە کە ئەو ساڵە دەبێ زیاتر گرینگی بە چاندنی ئەو جۆرە دانەوێڵەیە بدرێ. لە بەرامبەریش دا ئەگەر یەک یان چەند لە دانەوێڵەکان خراپ شین بووبن یان کوێرەیان کردبێ، ئەوە ئەو ساڵە بەروبوومی ئەو جۆرە دانەوێڵەیە خراپ دەبێ و باشترە زۆر خۆی پێوە ماندوو نەکا. هەڵبەت جووتیارانی زاگرۆس هەتا ئێستاش، لە پەنا کاری کشتوکاڵ دا، بە راگرتنی چەند سەر مەڕ و بزن یان گا و گامێش، ئاژەڵداریشیان کردوە. لە بەر و بوومی ئەم ئاژەڵانەو لەو خواردنانەی کە لە دانەوێڵەکان وەک سەرەکیترین سەرچاوەی خۆراک و خواردەمەنی، سازیان کردوە، سفرەی حەوت شین‌یان رازاندووەتەوە. جا چ خواردنەکانی سەر ئەو سفرەیە بە پیتی "ش" دەستیان پێ کردبێ یان بە دەستئاوەڵایی، چییان بۆ ئامادە کرابێ لە سەر خوانی جێژن دایانناوە.

ئەو خواردنانەی کە لە سەر کەوڵی حەوسین دادەندرێن، ئەگەرچی رەنگە فەلسەفە و واتای تایبەتیان بۆ داتاشرابێ، بەڵام لە گەڵ خواردنی راستەقینەو خواردەمەنیەکانی سەر سفرەیەک لە رۆژی نەورۆزدا ناتەبان. بۆ وێنە لە رۆژی نەورۆزدا کە هێشتا بەفر بە تەواوی ناتوێتەوەو دارە سێوەکان تەنانەت گوڵیشیان نەکردوە، دانیشتوانی سەد ساڵ و دوو سەد ساڵ لەوە پێشی ئەو چیا و کوێستانانە سێویان لە کوێ بووە تا سفرەی حەوسینی پێ بڕازێننەوە؟! لە لایەکی دیکە بەشێک لە سینەکان وەک سرکە و سماق و سیر لە بنەڕەتدا بۆ تام دان بە خواردن کەلکیان هەیە و بە تەنێ پێخۆر نین. سفرەیەکیش کە خواردنەکانی سرکەو سنجوو و سەمەنی و سیر و سماق و سێو بێ، چ زگێکی پێ تێر نابێ. ئاقڵیش تێیناچێ کە کۆمەڵانی خەڵک کە نیزیک بە تەواویان نەخوێندەوار بوون، تەنیا بە هۆی بارە فەلسەفیەکە، سفرەی خۆیان بەو خواردنانە رازاندبێتەوە.

بەڵام لە بەرامبەردا کورد بۆ رازاندنەوەی سفرەیەک کە خواردنەکانی بە پیتی "ش" دەست پێ بکەن، دەستی زۆر ئاوەڵاتر بووە. بە سەردانی هەنبانە بۆرینە تووشی کۆمەڵێک چێشت و خواردن دەبین کە بە پیتی ش دەست پێ دەکەن و هەڵقوڵاوی کولێن و ئاشپەزخانەی کوردن. شیو یا شێو (چێشت)، شۆرباو، شلە، شلکێنە، شیر، شەلەمین (چێشتی ترخێنە)، شەهریە (هەرشتە، رشتەی ئاش)، شنگال (کەلانە) و شڤار (ساوار) بەشێک لەو خواردنانەن کە بە پیتی ش دەست پێ دەکەن و بۆ هەر کامیان دەکرێ فەلسەفە و واتای تایبەت بدۆزرێتەوە. بە سەرنجدان بە دەسپێکی زاوزێی مەڕ لە رۆژی نەورۆزدا، دەکرێ یەک لە خواردنە گرینگەکانی نەورۆزیش شیرێزنج یان فرۆ بووبێ کە لە ژەک وەک یەکەم شیری مەڕ ساز دەکرێ.

خۆ ئەگەر لە سفرەی حەوسینی ئێستاش ورد بینەوە، دەبینین ناوی زۆربەی کەلوپەلی سەر سفرەکە لە زمانی کوردی دا بە شین دەست پێ دەکەن. بۆ وێنە شەم (مۆم)، شینکە (سەوزە)، شایی (کۆنترین وردەپووڵ، سکە)، شاووت (سوورە ماسی) و شەکر و شیرینی. هەروەها لە سەر سفرەکە نانێکی پان و گەورە دادەندرێ و ئەمەش دەکرێ شاتە، شکەڤا یان شلکی بێ کە لە ناو کورد دا هەر کامیان جۆرێک نانی تەنکی پانن. بۆ مناڵانیش شاتەلی (نانە قەیسی) یان شڵانەکوت (وشکە قەیسی) رەنگە یەک لەدەستهاتووترین نەورۆزانە بێ کە بنەماڵەکان توانیویانە پێشکەش بە مناڵانی بکەن. دەستڕۆیشتوانیش دەیانتوانی بە شیرینی و شەکرۆک پێشوازی لە میوانە نەورۆزیەکانیان بکەن.

نەبوونی فەرهەنگی سەربەخۆ و تایبەت بۆ رازاندنەوەی سفرەی نەورۆزی، رەنگە کەمایەسیەک بێ کە لە ناو کورد دا هەیە. خاتوونی کورد وەک هەر ژنێک حەز دەکا هونەر و شارەزایی خۆی بۆ هەرچی جوانتر رازاندنەوەی سفرەیەکی نەورۆزی پێشان بدا. ئێمە ناکرێ جێژنی نەورۆز تەنیا لە هەڵکردنی ئاگر یان بەستنی جامانە و شتی ئاوا دا کورت بکەینەوە. فەرهەنگی سفرەداری و سفرە رازاندنەوە یارمەتی بە کۆبوونەوەی ئەندامانی بنەماڵە بە دەوری یەکتردا دەکا. هەر بۆیەش کورد دەبێ لەم بارەوە بە سەر کەلتور و فەرهەنگی خۆی دا بچێتەوە. رەگ و ماکەی راستەقینەی داب و نەریتەکانی خۆی بدۆزێتەوە. ماکەی رەسەنی ئەو نەریتانەی خۆی بدۆزێتەوەو راستیان بکاتەوە کە لێئ دزراوە و دەستکاری کراوە. ئەو داب و نەریتانەی بە هۆی نەبوونی دەسەڵاتی سیاسی و فەرهەنگی، بە دەستکاری کراوی جارێکی دیکە لە نەتەوەی باڵادەستی وەرگرتووەتەوە.

جوگرافیای ستراڤۆنی کاک عەلیی فەتحی

کاک عەلی فەتحیی خۆشەویست لە پڕکارترین وەرگێرەکانی ئەم سەردەمەی کوردستانە. ئەویش وەرگێڕان لە زمانی یونانیەوە و لە کتێبخانەی دەوڵەمەند و کەونارای یونانەوە بۆ سەر زمانی کوردی و بۆ کتێبخانەی هێشتا هەژاری کورد. لە کارەکانیشی دا بەردەوام بە دوای وەرگێڕانی ئەو بەرهەمانەدا دەچێ کە بێنێکی کورد و کوردستانیان پێوە بێ. ئەوەم بە تایبەتی لە وەرگێڕانی "مێژووی شەڕی پارسەکان"ی هێرۆدۆت و "ئاناباس"ی گزنفۆن دا بۆ دەرکەوتووە.
ئەو لەو دەگمەن ئازیزانەیە کە مەگەر چەرخی زەمان قۆرتێکی دیکەی خستبێتە ناو ژیانی ئەگینا ماڵاواییەکانی نیگەرانم ناکا. دەزانم بە دەستی زۆر پڕەوە دەگەڕێتەوە.
نیزیک بە دوو مانگ لەوە پێش جارێکی دیکە ماڵاوایی لە دۆستانی سەر فەیسبووکی خواست. لە ژێر ماڵاواییەکەی دا نووسیم کە دڵنیام بە دەستی پڕەوە دەگەڕێیتەوە. واش دەرچوو. بەڵام ئەوە هونەری من لە پێشبینی و غەیب گۆیی دا نەبوو بەڵکوو ناسین و ئەزموونم لە زەحمەت و کارە بە پێزەکانی تا ئیستای ئەم وەرگێڕە ماندوونەناسەمانە.
تاوێک لەوە پێش وەک چاوەڕوان بووم، بە دیاریی دەستیەوە گەڕایەوە؛ وەرگێڕانی کتێبی جوگرافیای سترابۆن. گەورەیی نواندوەو فایلی وەرگێڕانەکەی بۆ ناردووم. هێشتا نەمخوێندووەتەوە بەڵام دڵنیام لەم بەرەبەری ساڵی نوێیەدا، نەورۆزانەیەکی بە بایخە لە لایەن وەرگێڕێکی قەڵەم رەنگین و پڕکار بۆ دۆستانی و لەوانیش گرینگتر بۆ نەتەوەیەک کە بەردەوام مێژووی خۆی بە قەڵەمی داگیرکەر خوێندووەتەوە.
لێرەوە ماندونەبوونی لە کاک عەلیی خۆشەویست دەکەم، بۆ ئەم نەورۆزانە بە نرخەی، سپاسی دەکەم و تەمەننای ژیانی خۆش و لەشی ساخی بۆ دەکەم تا ژیانی داهاتووشی وەک تا ئێستای، پڕ بێ لە بەرهەمی بە پێز و خزمەتی مەزن بە نەتەوەکەی.

بەڵەک

بەڵەک بریتی‌یە لە رەنگی شتی دوو رەنگ. بە تایبەتیش دوو رەنگی سپی و سوور (سووربەڵەک) یا سپی و رەش (رەشبەڵەک) لە پەنا یەکتر دا. بەڵکە بە تایبەت لە  ئاژەڵەیلێ ئەسپ، سەگ، مانگا و کۆتر دا زیاتر بەرچاوە.
وشەی  رەشبەڵەک هەروەها بە ئەو جۆرە هەڵپەڕکێ‌یەش دەگوترێ کە تێیدا ژن و پیاو دەستی یەک دەگرن و بە یەکەوە هەڵدەپەڕن.
مانگی رەشەممە کە بەفر بەرەبەرە دەتوێتەوەو وەک دەڵێن "دەچێتەوە"، بەفر رەشانگی تێدەکەوێ و کەژ و چیا 'بەڵەک' دەبێ. حەریق دەڵێ:
بەڵەک بوو کێو و سەحرا، وەک دەڵەک خۆی دزیەوە زستان
زەیســــــــــتان چون بەری خست، ئیتیفاقەن هێزی پێی نابێ
بەڵەک هەروەها جۆرێک نەخۆشیی پێستە. بە جۆرێک کە هێندێک بەشی پێستی لەش سپی هەڵدەگەڕێ و لەش پەڵەی تێدەکەوێ.
بەڵەک لە وشەی "پەڵە" بە مانای خەوش، لەکە و بە گشتی لە خاڵ و قۆپەن گەورەتر، کەوتووەتەوە. بە هۆی پاشگری 'ک' بووە بە ناو. عەرەب وشەی بەڵەکی لە کورد وەرگرتووەو کردوویە بە "ابلق". فارسیش وشەکەی وەک خۆی لە عەرەب وەرگرتووەتەوە. 

پێوانەی کەم و زۆر

کەم
نەخت: نەخود، دانەوێڵەی نۆک، بە قەت دەنگە نۆکێک
نیسک: دانەوێڵەی نیسک، بە قەت دەنکە نیسکێک
تۆز: بۆ ئارد، خوێ و شتی هاڕدراو
تۆسقاڵ/تۆزقاڵ: تۆز + قاڵ، قاڵبووی تۆزێک لە شتێک بۆ وێنە رۆنی قاڵ کراو
چۆڕ: بۆ ئاو و شلەمەنی، ئەو کەمە ئاوەی لە شتی توندی ئاودار دەچۆڕێتەوە،
بڕ/بڕێک: "بڕ" رەگی کرداری بڕین و بڕانە. بریتی‌یە لە بڕدراو لە شتێک
قاش: یا قاچ وشەیەکی تورکیە بە واتای بڕدراو
پەنچک: پەنجەیەک، بە رادەی پەنجەی دەست، بە قەت لەپی دەست. بۆ نان و شتی ئاوا پان دەبێ
گەڵا: پێوانەی بژاردنی نانە
لەت
تاو: کاتی کەم
قەننەکێشێک: بە رادەی کێشانی قەننەیەک
هێند: یان هەند رەنگە ناوی کۆنی دەست بێ بەو جۆرەی لە زمانی ئینگلیسی دا هەیە
گرداڵ: وەک گرد و تۆز

ناونج
بەش
لۆچ: هەردوو دەست وەک پلووسک دەگرنەوەو پڕی شتێکی دەکەن
لاوێچ: پڕی لا دەستێک لە شتێک، نیوەی لۆچ
لەت؛ بەشێ لە شتێک، جاری وایە نیوەی شتێک
مست/مشت: زیاتر بۆ دانەوێڵە دەبێ بەڵام لە لۆچ/لاوێچ کەمترە
ماوە: زەمانی نە زۆر و نە کەم

زۆر:
دەلیا : دەریا
نردوو: بۆ نان
کۆش: ئاتەگ و داوێنی کراس لە هەردوو بەرەوە دەگرنەوەو پڕی دەکەن
باوەش؛ چەند شت لە شتێک بە سینگەوە دەگرن و هەردوو باسکی لە دەورە وەردێنن
قەدەر: زەمانی بڕێک زۆر

مەزرا، دامەرزان ، فەرمان

کاک هەورام رەحیمی پرسیاری وشەی دامەرزان یان دامەزرانی کردوەو ئەمنیش بۆچوونی خۆم لە ژێر ستاتوسەکەیدا نووسی بەڵام بۆ ئەوەی زیاتر بکەوێتە بەر سەرنج، ئەوە لێرەش دایدەنێم:

دامەزران یا دامەرزان دوو واتای هەیە:
- ئۆقرە گرتن و ئارام گرتن
- دۆزینەوەی ئیش و کار بۆ خۆ بەڕێوەبردن
 ئەز وای بۆ دەچم کە ئەم کردارە لە وشەی "مەزرا" واتە شوێنی کشت و کاڵ، وەرگیرابێ. رەنگە زۆر کەس بڵێن مەزرا هەمان "مذرعە"ی عەرەبی‌یە بەڵام لەوەشدا ئەمن هاوڕا نیم و پێم وایە وشەکە دەچێتەوە سەر وشەی "میترا" پێغەمبەر یا خوای خۆرپەرستان. لە ئایینی میتراییدا دەڵێ؛ کە میترا هاتە سەر هەرد و لە ئەشکەوتەکە دەرکەوت، یەکەم کار گایەکی قوربانی کرد. هەر جێیەک خوێنی ئەو گایەی لە سەر پژابێ، ئەوە خاکی بە پیت و مێرگ و مەزرایە. جا ئەمن وای بۆ دەچم کە هەر دوو وشەی مێرگ (مێهر/گ) و مەزرا(میثرا) لە ناوی میترا و لەو ئەفسانە ئایینیەوە داکەوتوون. دوور لە ئاوەزە ئەگەر پێمان وا بێ دانیشتوانی وڵاتی سەرسەوزی پڕ لە مووچە و مەزرای وەک کوردستان وشەی مەزرایان لە دانیشتوانی دەشتی قاقڕ و کاکی بە کاکی عەرەبستان وەرگرتبێ. بە گشتی پێم وایە وشەی مەزرا بە پێچەوانەی ئەوە کە دەگوترێ لە "ذرع" و "مذرعە"ی عەرەبی وەرگیراوە، رەوتی پێچەوانەی بڕیوە.
 وەک دەزانین لە سەردەمی فیئودالیزمدا کە سەدان و رەنگە هەزاران ساڵ لە کوردستان درێژەی کێشا، مەزرا گرینگترین شوێنی کارکردن، بەرهەمهێنان و پەیداکردنی مووچەو بژیو بوو. هاوکات خەڵکی ئاسایی خاوەنی زەوی نەبوون و زەوی هی فیئۆدالەکان بوو. ئەوان بوون بەرامبەر بە بژیو و مووچە، کرێکار و خەڵکی ئاساییان لە سەر مەزرا دادەمەزراند و ئیش و کاریان پێ دەدان. لەوەوە کرداری دا/مەزرا/ان یان دا/مەزرا/اندن هاتە ئاراوە و دامەزرانی جوتیار لە سەر زەویی فیئودال هەردوو واتای دامەزرانی دەخۆیدا هەڵدەگرت. واتە هەم کاری دەدۆزیەوە تا مووچە و بژیوی خۆی پێ دابین بکا و هەم لە گوندێک و لە سەر زەوی و مەزرایەک ئۆقرەی دەگرت و ناچار نەبوو چیدی گونداوگوند بکا. رەنگە هەر لەبەر ئەو پێوەندیە بێ کە کردارەکە تەنیا بە پێشگری "دا" گەردان دەکرێ و لە حاڵەتی ئاسایی (مەزران یا مەزراندن) یان بە پێشگرەکانی دیکە (هەڵمەزران، تێمەزران، لێمەزران و...) نییە.
ئەی پێش میترائیسم؟
 رەنگە پرسیار بێ کە ئەگەر مەزرا و وشەگەلی پێوەندیدار دوای داکەوتنی میترائیسم کەوتوونەتەوە، ئەدی پێش ئەو کات بەرامبەری وشەی مەزرا چ بووە؟ ئەوەندەی فکرم پێی گەیی، وشەی "فەرمان" بەرامبەری وشەی مەزرا بووە کە دواتر واتای گۆڕدراوە.
فەر(فەڕ): پیت و بەرەکەت
مان: پاشگری شوێن (وەک نیشت/مان: جێگای دانیشتن)
 لە سەر یەک فەرمان واتای شوێنی بە پیت و بەرەکەت یان زەویی بە فەڕ و هاتە. وشەکە لە گەڵ "farm"ی زمانی ئینگلیزی و زمانەکانی دیکە بە هەمان واتای کێڵگە یان مەزرا و شوێنی کشتوکاڵ، هاوڕیشەیە.
 ئەوە کە بۆچی فەرمان لە زمانی کوردیدا واتای ئەمر پێ کردن و دەستوور دانی هەیە، دەگەڕێتەوە سەر هەمان سیستمی کۆمەڵایەتیی فیئۆدالی کە لەودا فیئودال لە سەر کێڵگە ئەمری بە جوتیار دەکرد و کاری پێ دەکرد.

بە شوێن "فانی"ی شاعیر دا

 دەسنووسی شێعرەکەی فانی

سەبارەت بە هزر و روانگەی شێخی شەهید "بابا سەعیدی غەوسابات"، داوای زانیاریم لە دۆستی بەڕێزم موهەندیس "رەزا داوودی" کرد. ئەویش دۆستانە بە دەنگمەوە هات و کتێبێکی خۆی نایە بەردەستم کە چەند ساڵێک لەوەپێش ئامادەی کردوە. کتێبەکە کۆمەڵێک بەڵگە و زانیاریی گرینگی سەبارەت بەو کەسایەتیە مەزنەی کوردستان و بابەتگەلی دیکە دەخۆ گرتوە کە بەداخەوە هێشتا نەیتوانیوە لە چاپی بدا. لەنێو کتێبەکەدا، شێعرێکی فارسی سەرنجی راکێشام کە شاعیرێک بە ناوی "ئەحمەد" و بە ناسناوی "فانی" لە شینی "شێخ سەعید"دا نووسیویەتی؛

مسلمانان! چە آفتـــها رسید از چرخ بر کیهان

کە شد خورشید دین از ظلمت ابر سیە پنهان

 

شێعرەکە بە شێوەی دەستنووس و وەک شین بۆ شێخ بابا سەعیدی غەوسابات لەلایەن بنەماڵەی شێخانی غەوسابات پارێزراوەو بە کاک رەزا دراوە. ئەویش هەر بەو جۆرە لە کتێبەکەیدا گونجاوندوویەتی. مێژووی ساڵی ١٣٢٦ بە ژێر دەستنووسەکەوەیە کە دەبێ ساڵی کۆچی مانگی بێ. ئەو ساڵەش لانیکەم ٧ ساڵ پێش لە لەداردرانی شێخ بابا سەعیدی بەرزنجی‌یە. بەو پێیە ناکرێ ئەو شێعرە لە شینی شێخ بابادا نووسرابێ. بەڵام لەلایەکی دیکە، شاعیر لە کۆتایی شێعرەکەدا، ناوی "سەعید" و کوژرانی بێ تاوانانەی ئەوی وەک بۆنەی شێنگێڕیەکەی هێناوە:

بخون دیدە بنوشتە است "فانی" بهر تاریخش

"سعید"ی بیگنە فایز شد از وی جنت العدنان

 

کەواتە ئەو شینە دەبێ بۆ کەسایەتییەک بە هەمان ناوی سەعید نووسرابێ کە بە چارەنووسێکی هاوشێوەی شێخ بابا سەعید گیانی لێ ئەستێندراوە. هەر لەم کۆتابەیتەدا شاعیر رێکەوتی کوژرانی "سەعید"یشی بە حیسابی ئەبجەد لە میسرەعی "سعیدی بیگنە فایز شد از وی جنت العدنان"دا گونجاندوە کە دەکاتە ١٣٢٦. ئەوەش هەمان ئەو رێکەوتەیە کە بەسەر دەسنووسەکەوەیە. 

بە هەڵدانەوەی لاپەڕەکانی مێژوو، بۆمان دەردەکەوێ کە دەسەڵاتی تورک لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا و بە مەودای کەمتر لە بیست ساڵ، سێ کەسایەتی بە ناوی "شێخ سەعید" لە کورد شەهید کرد. رەنگە کوردان زیاتر ناوی "شێخ سەعیدی پیران"یان بیستبێ کە لە ساڵی ١٩٢٥ بە دەستی تورکان ئیعدام کرا بەڵام دە ساڵ پێش ئەو تاوانە، شێخ بابا سەعیدی بەرزنجی لە گوندی کەرێزەی ناوچەی بۆکان لە لایەن فەرماندەیەکی تورک بە ناوی عومەر ناجی بەگ لە دار درا. حەوت ساڵ پێش ئەمەشیان، شێخ سەعیدی بەرزنجی باوکی شێخ مەحموودی نەمر لە ساڵی ١٩٠٨ لە شاری موسڵ بە فێڵ و دەهۆی تورکان شەهید کرا. ئەو ساڵەش بەرامبەرە لەگەڵ ساڵی ١٣٢٦ی کۆچی مانگی کە لە ژێر دەسنووسی شێعرەکەدا نووسراوە. 

شێخ سەعیدی بەرزنجی، کوڕی شێخ محەممەدە بچکۆڵ، نەوەی حاجی کاک ئەحمەدی شێخ و باوکی شێخ مەحموودی نەمرە. دوای کۆچی دوایی حاجی کاک ئەحمەد لە ١٨٨٧، جێگای باپیری گرتەوە و بوو بە مورشیدی خانەقای تەریقەتی گێڵانی لە شاری سلێمانی. ساڵی ١٩٠٨ لەلایەن دەسەڵاتی ئەستەموڵ بۆ شاری مووسڵ دوور خرایەوە و هەر ئەو ساڵەش بە فیتی دەسەڵاتی تورکانی عوسمانی لەو شارە شەهید کرا. بە ئەگەری زۆر بەهێز، "فانی" ئەو شینگێڕیەی بۆ شێخ سەعیدی باوکی شێخ مەحموودی بەرزنجی نووسیوە. بەڵام ئاخۆ "فانی"، شاعیری ئەو شێعرە بۆخۆی کێ‌یە؟

بە دوای دۆزینەوەی شاعیر و ئەدیبێک لە کوردستان بە ناسناوی فانی وەک خاوەنی ئەم شینگێڕییە، تووشی چەندان زانا و شاعیر بووم کە ئەو ناسناوەیان بۆ خۆیان هەڵبژاردوە. وا دیارە شاعیرانی کورد زۆریان حەز لە هەڵبژاردنی ناسناوی "فانی" بووە کە نە واتایەکی زۆر موبارەک و دڵخۆشکەری هەیە و نە بۆ ئەو زانا و شاعیرانەشمان خێری داوەتەوە. بە داخەوە "فانی"یەکان ئەوەندە کەم ناسراون کە شاعیر و شاعیرانی دوای خۆیان تەنانەت ئاگایان لە بوونیان نەبووە تا ناسناوێکی وەها بۆخۆیان هەڵنەبژێرن کە پێشتر گیراوەتەوە.

لە خوارەوە بە شوێن "فانی"، شاعیری شینگێڕیی شێخ سەعیددا، ئاوڕێکی کورت لە ژیان و بەرهەمەکانی فانی‌یەکانی کوردستان بەپێی ساڵی لەدایکبوونیان دەدەینەوە و ورد دەبینەوە تا بزانین کامیان دەتوانێ خاوەنی ئەو شینگێڕییە بێ؛  

 
١-                 مەلا ئەحمەدی نۆدشی (فانی)
یەکەمین "فانی" کە لە کتێبەکانی مێژووی ئەدیبانی کورددا ناوی تۆمار کراوە، مەلا ئەحمەدی نۆدشی‌ بە ناسناوی فانی‌ یان "فانیی نۆدشەیی‌"یە. لە ١٨١٣ لە نۆدشەی ناوچەی هەورامان لەدایک بووە. لە رێی زانست و فێربووندا ناوچە جۆراوجۆرەکانی کوردستان هەر لە پاوە تا رەواندز گەڕاوە. لە سلێمانی و سنە مامۆستا بووەو مناڵانی دەرس داداوە. بەرهەمەکانی کەوتوونەتە بەر سەرنجی کەسانی وەک شاعیری پایەبەرز مەولەویی تاوەگۆزی. ئەوەش نیشان دەدا کە فانی، زانایەکی لە زەبر بووە. حاجی مامۆستا ساڵی ١٨٨٤ی زایینی کۆچی دوایی کردوە و ئەوەش زۆر بەر لە سەردەمی ئیعدامی یەک لە شێخ سەعیدەکان و ئەو تاریخەیە کە لە حیسابە ئەبجەدەکەدا هەیە یان لە ژێر دەسنووسی شێعرەکەدا نووسراوە.

 
٢-                 شێخ فاتحی فانی
فانیی دووهەم، شێخ فاتحی فانی‌یە. مەلا حەسەنی دزڵی (١٨٥٩-١٩٤٦) نامەی لەگەڵ گۆڕیوەتەوە و لە شێعرێکدا چەند جار ناوی هێناوە:
خەیلێن سەر حەڵقەی عالی مەقامان
 شای "فانی" نامان، نامەیچش نامان!
یا:
مەواچی تالار ئەحمەد خانییەن
ئانا تەنوورەی، ئاش "فانی"یەن!
یان:
حەسەن ئەر قەوڵت ڕاســـــەن بە تاقی
 چوون "فانی" ڕوو کەر نە دەرگای باقی
بە داخەوە لەوە زیاتر زانیاریەکی زیاتر سەبارەت بە ژیان و بەرهەمەکانی شێخ فاتحی فانی لەدەستدا نییە.
 
٣-                 مەلا حوسێنی شێخ سەعدی فەیزوڵڵا (فانی)

فانیی سێهەم مەلا حوسێنی شیخ سەعدی فەیزوڵڵایە کە ناسناوی "فانی" بۆخۆی هەڵبژاردوە. لە ١٨٨٣ لە شاری هەولێر لەدایک بووە و سەد ساڵ ژیاوە. ئەگەرچی لە تافی لاویدا شێعری ئەویندارانەی وەک "دانەی دوڕە دەندانی، بە قەد سەروە، مەمەی مەی" نووسیوە، بەڵام پیاوێکی ئیماندار و لە خوا ترس بووە و زۆربەی شێعرەکانی موناجات و خواپەرەستین. لەپاڵ ئەوەدا دڵی بۆ سەربەستیی نەتەوەکەشی لێیداوە و بانگی یەکبوون و برایەتیی کوردانی کردوە. بە ناوەرۆکی شێعرەکانیدا دیارە کە حەز و ئۆگرییەکی زۆری بۆ جوغرافیا هەبووە. بەردەوام هەوڵی داوە وڵات و جێ و مەکانی زۆر لە شێعرەکانی دا بگونجێنێ:

..لە من دەپرســـن من ڕاوەستاوم
بە ماڵ و بە سەر نەوەک دەرکەنار
شوورەی پۆڵا بین بۆ حیفزی وڵات
لە چنگ ڕووسیە و ئەڵمان و بولغار
فەریاد ســـەد فەریاد برایانی کورد
وا چاخی کارە ھــاوار سەد ھاوار
               
 یان:
پەرچەمت ژاپــۆن و ئەبرۆت ئینگلیسە، نێـــوچەوان
مڵکی ســــەنغافوورە کەوتە بەینی شاخی دووبەران
تورکی کوڵمت باغی ڕەم بەحری سیای دوو زولفی تۆ
جەرمــەنی خاڵت نییە ڕێ، ڕەت بێ بۆ نێو بۆسـتان
 
شێعری زۆر ناسکی وەک ئەم بەیتەی خوارەوەشی هەیە:
ئەگەر پێت خۆشە کوردستان وەکوو جەننەت موعەتتەر کەی
بکە زولفــــــــــــــی تەڕت شانە و سەعاتێ روو بەرەو با کە
 
لە کاتی نووسرانی شێعرەکەی بەرباسی ئێمە، مەلا حوسێنی فانی تەمەنی ٢٥ ساڵان بووە. ئەوەش تەمەنێکی گونجاوە بۆ ئەوەی وەک خاوەنی شێعرەکە هەڵیبژێرین. بەڵام لەو سەردەمەدا کە هەولێر لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا بوو،  کەم بوون ئەوانەی ئەوەندە شارەزای زمانی فارسی بووبن کە شێعری پێ بنووسن و شینی پێ بگێڕن. وێڕای ئەوە بۆ شاعیرێکی هەولێری چ پێویستیەک لە ئارادا نەبووە کە بە زمانی فارسی شینی کەسایەتیەکی دەڤەرەکەی خۆی بکا. لە دیوانی مەلا حوسێنی فانیشدا، نەو ئەو شینگێڕیە و نە هیچ شێعری فارسی بەرچاو ناکەوێ.
 
 
٤-      شێخ عەبدولکەریمی شێخ ئەحمەد ناسراو بە فانی
شیخ عبدالکەریمی فانی چوارەمین شاعیر و زانای کوردە کە ئەو ناسناوەی بۆخۆی هەڵبژاردوە. شێخ عەبدولکەریم کوڕی شێخ ئەحمەد، لە دایکبووی ١٨٨٥ لە گوندی خانەشۆری ناوچەی سەلاسی باوەجانیە. شارەزای زمانی کوردی بە هەر دوو زاراوەی سۆرانی و هەورامی بووە:
 
وەرە ئەی دڵ وەکـــــوو پەروانە باڵی عیشق پەیدا کە
بە دەوری شەمعی شەرعی ئەنوەرا سەد سۆز بەرپا کە
 
بە هەورامی:
دووریت ئازیـــــزم دەردی دا له دڵ
نزیکەن ئەو دەرد مـــن بەرو وه گڵ
هه‌رکەس دیدەکەت نەوینێ وە چەم
پەری دیدەنت عومــــرش مەبۆ کەم
ئێسته دیدەکەم دووره جـه دیدەت
بو ئەبـــرۆی سیای تاقه خەمیدەت
ساعەت به ساعەت شەوان تا به رۆ
بینایی دیدەم! دیدەم کەم مەبـــــۆ
 
شێخ هەروەها شارەزایەکی باشی لە زمانی فارسیدا بووە. وەک زۆرێک لە قوتابیانی حوجرەکانی کوردستان، ئەویش یەکەم جار لە خوێندنی گوڵستان و بوستانەوە فێری خوێندنەوە و نووسین بە زمانی فارسی بووە. دواتر خۆی فێری خوێندنەوە و نووسین بە زمانی دایکیی خۆی کردوە. ئەوەی خوارەوە شینگێڕیەکە کە فانیی شاعیر بە زمانی فارسی بۆ مەرگی مصطفی خانی مسعودالسلطنەی نووسیوە:
شـور محشر شد هویدا در زمین و آسمان
داغــدار و سوگوار این مصیبت مرد و زن
واله و سرگشتەی این ماجرا پیر و جوان
از تنور دیده شد بسط زمین طوفان اش
سرخ شد از جوش سیل خون دل هفت آسمان
شد پریشان خاطر مجموع اعیان زمین
گرد حسرت بر جبین بنشست ارکان زمان
کاکل زیبا رخان ببریده از تیغ جفا
سنبل زلف بتان پژمرده از باد خـــــزان
زانکه آن میـر نکو سیرت به ناحق شد شهید
وز دم تیغ عدو غلتید در خون ناگهان
در مصاف کافران مانند شاه کربلا
جان به جانان دادو از دنیای 'فانی' شد نهان
"مصطفی خان قبادی" رادمرد پاک دین
مرغ روحش شد طفیل مصطفی اندر جنان
از وفاتش سبعه سیاره بی تاب و توان
واز عذابش چشمەی چشم ثوابت خون چکان
"فایا" کنوتاە کن آه و فغان زیرا کنون
او بود آسوده خاطر در نعیم جاودان
خاصەی دست قضا بر لوح خاطر زد رقم

رمز سالش "خیمه زد بر مامن دارالامان"

شاعیر ساڵی مەرگی مستەفا خانی لە کۆتایی شێعرەکە و لە دێڕی "خیمه زد بر مامن دارالامان"دا هێناوە کە بەپێی حیسابی ئەبجەد دەکاتە ساڵی ١٣٢٧. ئەوەش ساڵێک دوای شێنگێریەکەی بەر باسی ئێمەیە. هەروەها هەڵبژاردنی قافیەی هاوشێوەی شینگێڕیەکەی شێخ سەعیدیش بۆ ئەم شینگێڕییە، جێی سەرنجە. 
 
 شێخ عەبدولکەریمی شێخ ئەحمەد (فانی) نەک هەر پێڕەوی تەریقەتی قادری بەڵکو پیر و مورشیدی خانەقای گێڵانی لە گوندی خانەشۆر و لە ناوچەی سەلاسی باوەجانی بووە. ئەوانەش نیشانەی روونن بۆ ئەوەی بە خاوەنی شێعری فارسیی شینگێڕی بۆ شێخ سەعیدی بەرزنجی بزانین. 
لە سەر یەک بەو دەلیلانەی خوارەوە بژاردەی سەرەکیی ئێمە بۆ دۆزینەوەی خاوەنی شینگێڕیەکە، شێخ عەبدولکەریمی شێخ ئەحمەد بە ناسناوی شێعریی "فانی"یە؛
الف- ئەویش وەک شێخ بابا و وەک شێخ سەعیدی بەرزنجی، پێڕەو و پیری تەریقەتی شێخ عەبدولقادری گێڵانی بووە. 
ب- شارەزای زمانی فارسی بووە و بە زمانی فارسی شێعری نووسیوە
ج- ناوی باوکی ئەحمەد بووە و رەنگە بەو هۆیە نووسەری تێکستی شێعرەکە ناوی شاعیری بە هەڵە یان ئانقەست، بە ئەحمەد فانی نووسیوە.
د. لە کاتی شەهیدکرانی شێخ سەعیدی بەرزنجیدا، لاوێکی پێگەیشتوو و تەمەنی ٢٤ ساڵان بووە. 
 
٥- مەمەند ئاغای رەسوڵ ئاغای مەرگە ١٩١٠ - ١٩٧٢
هەرچەند تا ئێرە توانیمان فانی، شاعیری شینگێڕیی شێخ سەعید بدۆزینەوە بەڵام هێشتا شاعیرێکی دیکە بە ناسناوی فانی هەیە کە ناکرێ لەم باسەدا بیبوێرین و باسی نەکەین. شاعیرێک کە دەبوو زۆر زیاتر لە لای نەتەوەکەی ناسراو و خۆشەویست بێ بەڵام ویدەچێ دەردی هەڵبژاردنی ناسناوی "فانی‌" زیاتر لە هەموان داوێنگیری ئەم شاعیرە بووبێ.

"مەمەنداغای مەرگە" یەک لە نەتەوەیی‌ترین و شۆرشگێڕترین شاعیرانی سەدەی بیستەمی کوردستانە. بەپێی تەمەنەکەی، پێشەنگی شاعیرانی نیشتمانپەروەری دوای خۆیەتی و بەپێی ناوەرۆکی شێعرەکانی، سەرمەشقی زۆرێک لە شاعیرانی هەرە بەرزمان بووە.

کەماڵ میراودەلی کە کوڕی فانی شاعیرە، زۆر درەنگ دەستی بە کۆکردنەوە و لە چاپدانی شێعرەکانی باوکی کرد. ئەو لێکۆڵینەوەیەکی درێژی سەبارەت بە هزر و روانینی فانی بۆ پێشەکیی دیوانەکەی نووسیوە و تێیدا دەڵێ؛ "...تا ئێستا تاقه‌ یه‌ک لێکؤلێنه‌وه‌ش له‌ سه‌ر فانی نه‌کراوه‌ و دیاره‌ دیوانه‌که‌شی که‌م که‌س بینیویانه‌." 
بۆ ئاستی بەرزیی هزری نەتەوەیی و نیشتمانپەروەریی فانی رەنگە هەر ئەوەندە بەس بێ کە ئەو خۆی بە قوتابیی قوتابخانەی حاجی قادر دەزانێ:

حاجى قادر شاعیرى مەشهورو دەوڵەت خواهى کورد
شیعرەکانى شاهـــــــــــــیدن بۆ فیکرو بەرزیى فیترەتى
هەروەکو باوکێکى موشفیق چۆنە بۆ ئەولادى خــــۆى
دەرحەقى کوردانى گێتى وا بوو رەحــــــــم و شیفقەتى
بۆ ئەوەى ئیرشادى کوردو نەشرى ســـــەربەستى بکا
دایە سەر شیعرو ئەدەب تا رۆژى مـــــــــــردن ئولفەتى
حاجـــــــــــــیا حەیف و تەئەسوف میللەتى نادانی تۆ
بەم هەمــــــــــــوو بەندانە جاهیل ما نەگۆڕا حاڵەتى
گەڕ لە ناو قەومێکى زانا بایە حاجـــــــــــى، بێگومان
تا زەمانى ئاخرەت دەکرا سوپاس و مــــــــــــــەدحەتى
 
مەمەنداغا ئەگەرچی پاشگری ئاغای بە دواوەیە بەڵام دژ بە ئاغاوەت و چەوساندنەوەی خەڵکەکەی، قەڵەمی ئاژۆتووە و هەڵوێستی گرتوە:
 
لاوێکى شـوانزادەیى هۆشیار و بەغیرەت
 قوربانى دەکەم سەد بەگ‌و ئاغا لەڕى بێ‌هۆش 
 
 
یان:
نە ئاغام‌و نە کوێخام‌و نە شێخم
لیباســـى مفتەخۆرانم لەبەربێ

بە خوێندنەوەی شێعرە دژ بە ئاغاوەتەکانی "فانی" زیاتر ئەو راستیەمان بۆ روون دەبێتەوە کە ئەو پێشەنگایەتی بۆ شاعیرانی سەردەمی کۆماری کوردستان بە تایبەت لە تافی کۆمەڵەی ژێکافدا کردوە. فانی لەو سەردەمەدا شاعیرێکی پێگەیشتوو و شێعرە شۆشگێڕیەکانی بۆ شاعیرانی لاوی ئەو کات سەرمەشق و رێنوێن بوون. رەنگە کەم کەس بزانێ کە سەرمەشق و ئیلهامی شێعری "دەیڵێم و بێ باکم"ی مامۆستا هێمن، شێعرێکی فانی‌یە. هەڵبەت جگە لە مامۆستا هێمن، شاعیر و ئەندامێکی دیکەی کۆمەڵەی ژێکافیش ئیلهامی لە شێعرەکەی فانی وەرگرتووە و لەسەر هەمان ڕێچکە و بابەت شێعری نووسیوە کە ئەویش مەلا ئەمجەدی عوسمانی یان "مەلامجەتی قەڵا" بە ناسناوی شێعریی "کاک"ە. روون نییە کامیان بەر لە ئەویدی سەرنجیان پەڕیوەتە سەر شێعرەکەی فانی بەڵام وەک دیارە هەردوو شاعیری موکریان وڵامی شێعری فانی‌یان نووسیوەتەوە. ناراستەوخۆش لۆمەی فانی‌یان کردووە کە  لە شێعرەکەیدا "ناوێرێ بیڵێ" بەڵام ئەوان "بە قاو دەیڵێن‌و ناترسن" یان "دەیڵێن و بێ باکن". بەڵام شێعرەکەی فانی چ لە ناوەرۆک و چ لە شێوازدا سەردەقی بۆ ئەوان شکاندوە و سەرمەشقی شێعری ئەوانە. لە راستیشدا فانی سەرەڕای هەڵبژاردنی قافیەی "دەڵێم بیڵێم و ناوێرم"، قسەی خۆی کەمتر لە کاک و هێمن نەگوتوە. 

بە گشتی فانی چ لەو شێعرەیدا و چ لە شێعرەکانی دیکەیدا، وەک شاعیرێکی ئازا و نەترس دەرکەوتووە. بەڵام جیاوازیی بۆچوون لە نێوان فانی لەلایەک و کاک و هێمن لەلایەکی دیکە، لە ناوەرۆکی شێعرەکانیاندا دەبیندرێ. بۆ وێنە لەو سەردەمدا کە سیستەمی کۆمەڵگای کوردستان هێشتا فیئوداڵی و باوی ناسیونالیزمی فیئودالی بوو، فانی، ئاغا و کرمانج وەک یەک بە کەمکاری و خراپەکاری تاوانبار دەکا بەڵام نووکی هێرشی شاعیرانی موکریان بەرەو ئاغاوەتانە. وێدەچی لەو سەردەمەدا ژێکاف بیری سوسیالیستی تێدا بەهێز بووبێ. 

پێکگرتنی ناوەرۆکی شێعرەکان بۆ کاتێکی دیکە هەڵدەگرم و لە خوارەوە هەر سێ شێعر بە جیاواز دەنووسمەوە و بە شوێن ئەودا کۆتایی بە باسەکە دێنم:

فانی: دەڵێم بیڵێم و ناوێرم

قسێکم دێتە سەر زارى دەڵێم بیڵێم و ناوێرم

لە باسى کورد و کردارى دەڵێم بیڵێم و ناوێرم

دزو جەردەو ریاکارن، نەزان‌و گێژو بێ عارن

لەگەڵ یەکتر دەڵێى مارن دەڵێم بیڵێم و ناوێرم

ئەوەى ئێستاکە زۆردارە خـەریکی جەورو ئازارە

ئەوەى بێ زۆرە غەمبارە، دەڵێم بیڵێم و ناوێرم

ئەگەر ئاغایە بەدکارە ئەگەر کوێخایە مەککارە

ئەگەر مسکێنە بێ عارە، دەڵێم بیڵێم و ناوێرم
دووسەد خەرمانی میللیەت بە یەک جۆ ناکڕێ میللەت

وەفا رۆیى ، نەما غیرەت، دەڵێم بیڵێم و ناوێرم

ئەتۆش (فانى) هەتا ماوى خودا نوتقێکى پێداوى

لەچاکەى گەل نەکەى خاوى دەڵێم بیڵێم و ناوێرم 

تێبینی: رەنگە شێعرەکەی فانی لەوە زیاتر بێ بەڵام من هەر ئەوەندەم دەست کەوت. 

 

کاک: بە قاو دەیڵێم و ناترسم

شێعری کاک لە کەشکۆڵی مەلا بابەوەیسی   بەڕێز ئەنوەر سوڵتانی ساخی کردوەتەوە

قسێکی دیم لە بیر ماوە، بە قاو دەیڵێم و ناترسم

لە بابەت کورد و ئاغاوە، بە قاو دەیڵێم و ناترسم

زمانم رووی لە ئاغایە، ئەڵێم بێ ترس و بێ پایە

لەگەڵ کرمانج قسەم نایە، بە قاو دەیڵێم و ناترسم

زمانی کورد دەبێ پاک بێ برای راست‌و برای چاک بێ

زمانی ماری زوححاک بێ، بە قاو دەیڵێم و ناترسم

ئەوی ئاغای موکریانە، لە سوێی قەند بوونە دێوانە

وەکوو عەبدن لە کارخانە، بە قاو دەیڵێم و ناترسم

ئەڵێن ئاغا لە خەو دایە، قسەی کوردانی لا بایە

نەسەب کوردە، عەجەمخوایە، بە قاو دەیڵێم و ناترسم

قوڕی دنیا بە سەردا کە، لە حەیفی کوردەکان "کاکە"

هەمووی هەر غەیری پێ چاکە، بە قاو دەیڵێم و ناترسم

هەتاکوو گەورە بێ باک بێ، خراپ و پاک لە لای چاک بێ

بچووک مەجبوورە غەمناک بێ، بە قاو دەیڵێم و ناترسم

کە ئاغا ساحیبی ئەملاک، نەیانبیست "اترکوا الاتراک"

دەبێ کورد رێککەون سەرپاک، بە قاو دەیڵێم و ناترسم

بە مڵک و ماڵ و زێو و زێڕ، عموومیان بوونە میلیۆنێڕ

نەیانکرد قسەیەکی خێـر، بە قاو دەیڵێم و ناترسم

هەتا سەرگەورەمان خان بێ، دەبێ کورد شوان و گاوان بێ

ئەسیری تورکی ئێران بێ، بە قاو دەیڵێم و ناترسم

ھەموو مامەش لەگەڵ ئاغا، لەسەر کوردان نەيانکوت 'نا'

نەيانکرد دوو قسەی بێجا، بە قاو دەيڵێم و ناترسم

کە مەنگوڕ بوونە سەرکردە، دەڵێن ھەر قوڕ بەسەر کوردە

ئەوی بووش، چوونە ناو پەردە، بە قاو دەيڵێم و ناترسم

ھەتا دێبوکری سەردار بێ، دەبێ کورد ڕووت و بێ کا[ر] بێ،

ئەسيری دەستی ژاندار بێ، بە قاو دەيڵێم و ناترسم

گەورک و ئێلی بەگزادە، لە ترسا بەو دڵی سادە

گەلی کورديان بەئاو دادا، بە قاو دەيڵێم و ناترسم

بەشێخ و قازی و ئاغا، کەچوون بۆ بادکوبە و جوڵفا،

چييان کرد بۆ مە؟ ماشەڵڵا! بە قاو دەيڵێم و ناترسم

بە تۆپێ چيت و بارێ قەند، لەئاغاکانی دەوڵەتمەند

ڕەشادەتيان کڕی و لێ سەند، بە قاو دەيڵێم و ناترسم

ئورووپا و ئاسيا سووڕا، بۆ کوردان سەد وەرەق گۆڕا،

نەيانکرد "امرھم شورا"، بە قاو دەيڵێم و ناترسم

کە ئاغاکان لەنێو چن، 'ھەژار ' و 'ھۆرنر' و 'گوردوون'

لەوان زۆر چاتر و وێچوون، بە قاو دەيڵێم و ناترسم

وەرن کوردان بە تەڕدەستی، بۆ ئيستيقلال و سەربەستی

بە ھەويای کەس مەکەن سستی، بە قاو دەيڵێم و ناترسم

وەرن کوردان وەکوو 'سمکۆ'، مەکەن ڕاکەن ھەتا ژينۆ

لەوێ کارتان بکەن يەک لۆ، بە قاو دەيڵێم و ناترسم

بە ياری زاتی 'حق اللە' بە ھەويا[ی] تۆم ڕەسوولەڵڵا

کە ئەمجارەش نەبين بێ شا، بە قاو دەيڵێم و ناترسم

 

هێمن: ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

ھەچێکی بێتە سەر زارم، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

ئەگەرچی بێکەس و زارم، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

ئەوی ئاغایە  بێکارە، جەبوون و قەڵس و لاسارە

دزی و ڕێ گرتنی کارە، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

گەلێ بێ فیکر و ئیدراکن، گەلێ بێ خێر و ناپاکن

توخواکەی کامەیان چاکن، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

ئەوەندە گێژو بێ ھۆشن، حەیا و نامووسێ دەفرۆشن

لەبۆ ئازادی ناکۆشن، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

خودای ئاغاوەتان قەندە، لەبۆ قەندن ھەموو بەندە

بەحاڵی وان دەکەن خەندە، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

نییانە بیری سەربەستی، دەکەن فەخرێ بەژێردەستی

دەڕۆن ھەروا بەرەو پەستی، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

لە تاڵان و برۆ ئازان، لە ڕێگرتن ھەموو وریان

درۆ ناکەم بپرسە وان، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

ئەوانەی ئێستە سەردارن، جەفاجۆن و ستەمکارن

غوڵامی پوول و دینارن، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

بەشەو تا ڕۆژ دەکەن تەگبیر، چ مڵکێکی بکەن داگیر

چ داماوێک بکەن یەخسیر، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

لەبەر زوڵم و جەفای وانە، وەتەن یەکبارە وێـــرانە

ھەزار خـۆزگەم بەبێگانە، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

لەشەرم‌و شوورەیی مردم، بەخۆم من چۆن بڵێم کوردم

کە ئاغا ئابڕووی بردم، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

منم لاوێکی بێ پەروا، لە کەس باکم نییە بەخوا

ئەگەر ئاغا لە حەپسم کا، ئەمن دەیڵێم و بێ باکم

 

ژێدەر:

١-          شیخ بابا سعید برزنجی (غوث آباد مهاباد) تالیف رضا داودی

٢-          مەلا ئەحمەدی نۆدشی - کوردیپێدیا

٣-          دیوانی مەلا حەسەنی دزڵی – ماڵپەڕی ڤەژین

٤-          دانشمند و شاعر نامی ثلاث باباجانی شیخ عبدالکریم فانی خانه شوری را بشناسیم - سید حسن هاشمی

٥-          شێعرێکی نەمر مەلا ئەمجەدی عوسمانی (کاک) – ئەنوەر سوڵتانی - ماڵپەڕی بۆکان رۆژهەڵات

٦-          فانی نەمر شاعیری نەتەوەیی شۆرشگێڕ - کەمال میراودەلی

٧-          تاریک و روون – هێمن