ئیجباریی سەربازی و ڕەنگدانەوەی لە ئەدەبی فۆلکلۆریی کورددا

ئاگری بە جلی سەربازییەوە

نیزیک بە ساڵ و نیوێک لەوەپێش ڕووسیا هێرشێکی بەرینی بۆ سەر ئۆکرایین دەست پێ کرد. لە سای بەرەنگاری و خۆڕاگریی خەڵکی ئۆکرایین و هاوکارییەکانی جیهانی ڕۆژئاوا، ئۆکرایین نەبەزی و بەم جۆرە شەڕێکی سەخت لە نێوان دوو وڵاتدا هاتە ئاراوە کە هەتا ئێستا هەروا بەردەوامە. ئەو شەڕەش شوێنی زۆری لە سەر ژیان و ئابووری و سیاسەت لە هەموو دنیادا داناوە. شوێندانەرییەکەش پتر لە سەر وڵاتانی ئۆرووپا بە تایبەت ئۆرووپای ڕۆژهەڵات و لە هەموانیش زیاتر وڵاتانی جیرانی ڕووسیا زیاتر بووە. وڵاتی فینلاند بە هۆی جیرانەتی و هاوسنوورییەکی درێژ لەگەڵ رووسیا و پاشخانێکی مێژوویی کە لەگەڵ ئەو وڵاتە هەیەتی، پتر ئەو شوێندانەرییەی بە خۆوە دیتووە. فینلاندییەکان هەمیشە لە دووپاتبوونەوەی مێژووی داگیرکاریی وڵاتەکەیان نیگەرانن. چونکە تا ساڵی ١٩١٧ ئەوان ماوەی زیاتر سەد ساڵ بوو کە ژێردەستی ڕووسیا بوون و دواجاریش سەربەخۆیی خۆیان هەر لەو وڵاتە ئەستاند. دواتریش لە کاتی شەڕی جیهانیی یەکەمدا کە ڕووسەکان هەوڵیان دا بە جۆرێک فینلاند بیگێڕنەوە ژێر دەستی خۆیان، فینلاندییەکان قارەمانەتیی زۆریان لە خۆیان نیشان دا و تێچوویەکی زۆریان بۆ ئەو بەسەربەخۆیی مانەوەیە دا، گەرچی ڕووسەکان توانیان دەست بە سەر بەشێک لە خاکی ئەو وڵاتەدا بگرن. هەنووکەش بەشێک لە خاکی فینلاند و ژمارەیەکی زۆر لە فینلاندییەکان کە زۆربەیان لە هەرێمی کاریالا دەژین، لە ژێر دەستی ڕووسیادا ماونەتەوە. 

ئەمانە وێڕای شەپۆلەکانی گرانی بە هۆی ئەو شەڕە و هەڕەشەی جاروباری ڕووسیا لەم فینلاند و وڵاتانی دیکە و ئەگەری بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی لە لایەن ئەو وڵاتەوە، فینلاندییەکانی پتر نیگەران کردووە. میدیاکانی فینلاند بەردەوام بە گرینگی و نیگەرانییەوە باسی ئەم دۆخە و ڕووداوەکانی پێوەندیدار دەکەن. ڕۆژ نییە وێنە و وتە و هەڕەشەی پۆتینی سەرکۆماری ڕووسیا لە لاپەڕەی یەکەمی ڕۆژنامەکانی ئەم وڵاتەدا نەبیندرێ. هەر ئەم نیگەرانییەش بوو کە دوای دەیان ساڵ دوودڵی و ڕاڕایی، دەوڵەتدارانی فینلاند هاتنە سەر ئەو باوەڕە کە پێویستە وڵاتەکەیان تەڤلی ناتۆ بکەن. بەم جۆرە لە هاوینی ئەمساڵدا فینلاند بە فەرمی بوو بە ئەندامی ڕێکخراوی سەربازیی ناتۆ. لە وەها هەلومەرجێکدا، "ئاگری"مان کە تازە دیپڵۆمی وەرگرتووە و تەمەنی یاسایی پڕ کردۆتەوە، دەبوو وەک هەر هاوڵاتییەکی فینلاندی، ئەرکی سەربازی و نەتەوەیی خۆی لەم بارەوە بەجێ بێنێ. 

ئەگەرچی نە بە ڕادەی نیگەرانیی دایک و باوکانی کورد کاتێ کوڕەکانیان ناچار دەبن سەربازی بۆ دەسەڵاتی دیکتاتۆر و داگیرکەری وڵاتەکەی خۆیان بکەن، بەڵام ڕۆیشتنی ئاگری بۆ ئێمەش بێ نیگەرانی نەبوو. تەنانەت نیگەرانییەکەمان پەڕیبووە لای کەسوکار و بنەماڵەکانیشمان لە کوردستان و ڕۆژانە دایک و باوک و خزم و کەسی من و کەژاڵ تەلەفۆنیان دەکرد و هاودەردییان لەگەڵ دەکردین. هەرچەند بەردەوام بۆمان ڕوون دەکردنەوە کە سەربازی لێرە وەک لای خۆمان نییە و فەرقی زۆرە بەڵام ئەوان بە تایبەت دایکم وەک ئەوێی حیساب بۆ دەکرد و بەو پێوانەیەش نیگەران بوو. ڕەنگە سەردەمی لاوەتیی خۆمی وەبیر هاتبێتەوە کە لە نێو نیگەرانی و پێداگریی ئەودا ناچار بووم بچمە سەربازی بەڵام پاش ماوەیەکی کەم خۆم لە ڕیزی پێشمەرگەی کوردستاندا دیتەوە. لە نێو ئەم نیگەرانیانەیدا ڕۆژێک تەلەفۆنی بۆ کردم و وەک هەمیشە حاڵی ئاگریی لێ پرسیم. زۆریش چاوەڕێی وڵامدانەوەم نەما و چەند بەندی زۆر بە سۆزی لە سەر هەوای "کەویار"(١) تێ هەڵکرد:

دەچمە سەربازی مەمڕازێنەوە

دەستم لێ مەدە و مەمکولێنەوە

بەرگی سەربازی بە قۆڵم تەنگە

لە حاست سەرهەنگی زمانم لەنگە

کوڕم بەخێو کرد بە نوقڵی شاری

ڕەزا شا بردی لەبۆ ئیجباری
کوڕم بەخێو کرد بە نوقڵی شاران

ڕەزا شا بردی بۆ شەڕی تاران

ئەو بەندانە منی خستە سەر یادی ئەو بەند و گۆرانی و لاواندنەوە زۆرانەی کە لە زمان دایک و باوک و برا و خوشک و گراوییەوە بۆ کوڕە سەرباز گوتراون و تێیایاندا خەم و نیگەرانییەکانی ئەوان ڕەنگی داوەتەوە. نەک هەر خەم و نیگەرانی بەڵکو بێزاری و دژایەتیش. گەلی کورد لە هیچکام لە بەشەکانی کوردستان قەت هەستی بەوە نەکردووە ئەو دەسەڵاتانەی لە ناوەندی ئەو وڵاتانە سەقامگیرن، دەوڵەت و دەسەڵاتی ئەوانیشە. ئەم دەسەڵاتانە هەمیشە وەک داگیرکەر لەگەڵ کورد و کوردستان هەڵسوکەوتیان کردووە و لای کوردیش هەروا سەیر کراون. هەر بۆیەش خزمەتکردن پێیان و سەربازی کردن بۆیان وەک بێگار سەیر کراوە. تاک و بنەماڵە و کۆمەڵگای کورد هەمیشە حەولیان داوە خۆیان لە سەربازی کردن ببوێرن و خۆیانی لێ بشارێتەوە. ئەم هەستەشە کە لە گۆرانی و فۆلکلۆردا ڕەنگی داوەتەوە. بۆخۆم پێشتر بەشێک لەو هۆنراوە فۆلکلۆریانەم بیستبوو کە دایکم بە نەوە سەربازەکەیدا هەڵدەگوت. لە بیرمە لە کۆتاییەکانی دەیەی نەوەتی هەتاوی، ئەو سەردەمان کە نیشتەجێی هەولێر بووم، ئێوارەیەک لەگەڵ دۆستێک ڕێم لە نووسینگەی گۆڤاری گوڵان کەوت. لە پرسگەکە چاوەڕوانی وڵام بووین کە پیاوێکی بە ساڵداچووش وەک ئێمە چاوەڕوان بوو. پاش پرسین و کەمێک یەکتر ناسین، کە زانی خەڵکی ڕۆژهەڵاتین، بێ سێ و دوو چەند بەند لە گۆرانیی "ڕەعنا"(٢)ی زۆر بە سۆزەوە گوت. سەرجەم بەندەکانی گۆرانییەکەشی هەر باسی ئیجباری و دژایەتی و ناڕەزایەتی لەم بارەوە بوو:

کوڕم بەخێو کرد بە قەندی شاری

ڕەزا شا بردی لەبۆ ئیجباری

ڕەببی ڕەزاشا تەختت وەرگەڕێ

ئیجباری کوردی دەبا بۆ شەڕێ

مانگێ حەڤدە قڕان، ڕۆژێ دە شایی

چی بدەم بە نان و چی بدەم بە چایی

چی بدەم بە سیغار بۆ شەو تەنیایی

سەربازی کردن و سەربازی دان و سەرباز گرتن و سەربازی چوون ئەگەر بە لەگەڵ لەشکر کەوتن و چوون یان ناردن بۆ شەڕدا پێناسەی بکەین، لە نێو کورددا مێژوویەکی درێژی هەیە. هەر بەو پێیەش بوارێکی دەوڵەمەندی لە ئەدەبی فۆلکلۆری و زارەکیی کورددا گرتووە. بەیتی سوارۆ ڕەنگە یەک لە کۆنترینی ئەوان بێ: 

ئەی سوار ئەمڕۆ دەنگت نایە

ئەمن ناتبینم نە لە چۆلان نە لە بەڕیان نە لە سەحرایە

ئەوڕۆ ئەگەر سوار دەبووی بۆ سەفەرێکی تەپە و تورکمان و کاولە لەحسایە

 داوای دوو ماچانی لە من دەکرد

بە سەری بە تاڵ

ڕووم لێ وەردەگێڕا و نەمدەدایە (٣)

ئەوە کیژ دەڵێ: سوار! ئەگە دەچیەوە سەفەرێ

 ئەوەت وەسیەت بێ لە سەر دەستی من 

ئەسپێکە خۆت باژوێ لە کەناری دە ڕێگایە

 ڕەبی سوارە! بە دوور بی لە ئەسپی ئەجەلێ 

لە شەڕی پاشنوێژان، تەپە و تورکمانی هەرامەتی لە هەڵڵایە 

ڕەبی خودایە! ئاگاداری سووکەڵە سوارەکەی من بی 

بیپارێزی لە دەردان، لە بەڵایان

لە هاژەی دە گوللان 

لە بریقەی دە شیران و موسیبەتی دە دنیایە 

ئەوە کیژ دەڵێ؛ لە قرچەی دەروونی منی بابان وێران 

ئەوە ماسیان، نەهەنگان، دەحبایان سەریان دێنا دەرێ لە گۆمی نیلووفەڕێ

 وەک من جەرگیان دە تۆقا، لێی دەدانەوە شیددەتی ئەوێ گەرمایە 

هەی سوار! وەرە سوار! مەڕۆ لە من بە تەنێ (٤) 

لەم بەیتەدا گراوی ئەوپەڕی نیگەرانی و خەمی خۆی سەبارەت بە ڕۆیشتنی یارە شەڕڤانەکەی بەرەو مەیدانی جەنگ دەردەبڕێ. ڕێنوێنی دەکا کە چۆن خۆی بپارێزێ و لە خودا دەپاڕێتەوە کە بیبپارێزێ بەڵام لێرەدا هیچ کەس و لایەنێک خەتابار ناکا. لۆمەی ئەو کەس و دەسەڵاتەی تێدا نییە کە سووکەڵە سوارەکەی ئەو دەبا بۆ شەڕێ. تەنانەت لۆمەی گراویەکەشی ناکا کە پێی وا بێ بۆ شەڕێکی بەخۆڕایی دەڕوا و نابێ بڕوا. ئەوانە نیشانەی ڕەوایی ئەو شەڕەن کە لەشکری سووکەڵە سوار بۆی دەچێ. لێ ئەوین و خۆشەویستی ماکێکی جیاوازە و ڕەوایی شەڕ هۆی ئەرخەیانیی کچە حەیران لە چارەنووسی دڵدارەکەی نییە. ئەم سۆزی خۆشەویستی و نیگەرانییە لە سەدەی بیستەم و سەردەمی سەربازگیریشدا لە ئەدەبی فۆلکلۆردا ڕەنگی دایەوە: 

ئەستێرەی حاسمان بە جووت دەژمێرم

یارم سەربازە بە خودای دەسپێرم

یان؛

بریا کۆترێک بام لەو حاسمانە

یەکسەر فڕیبام بۆ سەربازخانە 

یان:

کەس نازانێ بۆ بێ وازم

گیرۆدەی دەستی سەربازم

بە جێی هێشتووم ئاواتخوازم

بەڵام ئیدی لێرە بە پێچەوانەی ئەوینداری سوارۆ، گراوی پێی وایە یارەکەی لە شوێنێکە کە شیاوی ئەو نییە، سەربازی بۆ وڵاتێک دەکا کە هی ئەو نییە. بۆیەش داوای لێ دەکا بگەڕێتەوە:

سەربازە چکۆڵەی کۆڵ بە کۆڵەوە

ئارەق دەڕێژی بە ڕێی چۆڵەوە

ئەوێ جێی تۆ نێ، هەستە وەرەوە

ڕەببی ڕەزا شا تەختت وەرگەڕێ

یارم منداڵە، دەیبا بۆ شەڕێ

بەرامبەر بەو هەستە کچانەیە، هەستی خۆشەویستیی کوڕە سەرباز زۆر زیاتر لە گۆرانی و ئاوازە فۆلکلۆرییەکاندا ڕەنگی داوەتەوە. بەشی زۆری ئەو گۆرانیانەی لەم بارەوە وتراون وەک "نیزام نیزامە" کە زیاتر بە دەنگی عەلی کەردار بەنێوبانگە یان "ئای نیزام بۆخۆم نیزام" کە بە گۆرانیی حەسەن زیرەک دەناسرێ، سۆز و خۆشەویستیی کوڕە سەرباز بۆ کچە خۆشەویستەکەیەتی کە لە سۆنگەی گیران بە سەربازی ناچارە بە جێی بێڵێ:

نیزام نیزامە خۆم کوڕە سەرباز

تۆ مەرگی کاکت مەمکوژە بە ناز

یان:

ئای نیزام بۆخۆم نیزام

لێرەکانە سەربازم

موفتەلای دوو چاوی بازم

دەڵێم بمدەیە ماچێ

سەفەریم پێم دەبێ لازم

سەفەرم دوور و درێژە

دێم ئیزنت لێ دەخوازم

 

یان؛

ئای نیزام بۆخۆم نیزام

نیزام نیم و ئەسکەرم

موفتەلای ڕەش ئەسمەرم

دەڵێم بمدەیە ماچێ

دەڕۆم لەسەر سەفەرم (٥)

 یان:

وام لە سەربازی بە سەر پۆستەوە

نامەیەک نایە لە لای دۆستەوە

لە کۆمەڵگای کوردەواریدا خوشک هەمیشە سۆز و خۆشەویستییەکی زیاتری بۆ برا هەیە و لە کۆمەڵگایەکی پیاومەزیندا، برا دەتوانێ گەورەترین پشتیوانی ژن بێ. سۆزی خوشکانە و خوشکایەتی بڕێکی دیکەی لەو بەشە لە ئەدەبی فۆلکلۆری کورد پێکهێناوە:

کەواوپاتۆڵ ڕەش بە مۆدی تازە

من مێردی ناکەم، کاکم سەربازە(٦)

ئەم سۆزی خوشکایەتییە هەروەها لە ئەدەبی زارەکیی منداڵانیشدا ڕەنگی داوەتەوە:

تەق تەق دەروازە

هاتووم بۆ نانی تازە

برا چکۆڵەم سەربازە

برا گەورەم ژنخوازە 

خەمی برا بۆ براش بەشێکی دیکە لە نیگەرانییەکانی سەربازی و بە سەربازگیرانە:

نیزام ئەی نیزام، نیزامی تازە

بۆخۆم مەشموولم، کاکم سەربازە

مەشموول وشەیەکی عەرەبییە بە واتای "لەخۆگر" و "وەبەرخۆدەر" و ئەوە کە کەس یان کەسانێک بڕیارێکی گشتی بیانگرێتەوە. مەشموول بوون لە ئێران دەستەواژەیەکی سەربازییە بە مانای وادەی چوون بۆ سەربازی و بەم بۆنەیەشەوە وشەیەکی بێزارکەر بووە. ئەوەش ڕەنگدانەوەی زۆری لە ئەدەبی زارەکیی ئەو بوارەدا هەبووە 

مەشموول مەشموول پەیدا بوون خۆزگەم بەوانەی پیرن

بە مەشموولیان نووسیوم دەمبەن بۆ قەسری شیرن

خۆزگەم بەو جحێڵانە کا دەستیان لە مەمکان گیرن (٧)

لێرەدا بێژەر ئاوات بۆ ئەو پیرانە دەخوازێ کە تەمەنیان تێپەڕیوە و ئیدی بە سەرباز ناگیرێن. لە کۆتاییشدا هۆی ئەوە ڕوون دەکاتەوە کە ئیدی دەستی لە مەمکی یارەکەی بەربووە و دەبێ بچێ بۆ سەربازی.

هاوار و هەوڵدان بۆ قوتاربوون لە دەست سەربازی پاژێکی گرینگی ئەدەبی ئەو بوارەی بە خۆوە گرتووە. لەو بەیتەی خوارەوەدا بە سەربازگیراوێکی ناوچەی مەنگوڕایەتی هاوار بۆ خزم و کەس و هۆز و خێڵەکەی دەبا کە بە فریای کەون و نەهێڵن بۆ سەربازی بەرن:

کادەروێشی کوێستانێ

وەرنە سەر خەیابانی

بە مەشموولیان نووسیم 

لە دەفتەری بۆکانێ

دەمگرن بە عەسکەر، دەڕۆم

مەک بۆ تەختی تارانێ (٨)

پاڕانەوە و بیانووهێنانەوەی مەشموول بۆ ئەوەی نەیگرن و نەیبەن بۆ سەربازی، هەروەها ڕەنگدانەوەی بەرچاوی هەیە: 

نیزام ئەی نیزام، نیزام ئەسیرە

مەمگرن بە سەرباز چون بابم پیرە (٩)

یان؛

بیکەن بە خاتر حەزرەتی عەباس

منداڵم وردن، مەمگرن بە سەرباز (١٠)

بەڵام ئەوانە هیچی کاریگەرییان نییە. دوای دەسەڵاتی ڕەزاخان، سەربازگیری و ڕەشبگیرکردنی لاوان بۆ سەربازی لە ئێراندا بە یاسایی کرا. ئەمنییە و پۆلیس گوند بە گوند بە دوای لاواندا دەگەڕان کە بیانگرن و بیانبەن بۆ سەربازی. زۆر کەس خۆیان لە وەرگرتنی پێناس دەبوارد، زۆریان تەمەنی خۆیان زیاتر لەوەی هەبوو، دەنووسی و ژمارەی زۆر زیاتریشیان ناچار بوون خۆیان بشارنەوە و لە ترس و دڵەڕاوکێدا بژین. ئەرکی دۆزینەوە و دەستنیشان کردنی ئەوانەی مەشموولی سەربازی بوون، لە سەر شانی "کوێخا سجیل" بوو. کوێخا سجیل لە ڕاستیدا نوێنەری دەوڵەت لە نێو ئاوایی بوو. ئەو دەیزانی کێ مەشموولی سەربازییە و کێ خۆی شاردۆتەوە. چاوساغی ئەمنیە و ژاندارمێری بوو. ئەرکی دۆزینەوە و دەستنیشانکردنی ئەوانەی کە دەبوو بچن بۆ سەربازی بە دەست ئەو بوو. تەنیا شتێک کە بۆ ماوەیەک دەیتوانی لاوێک لە گیران ڕزگار بکا، بەرتیل و واسیتە بوو:

چ بکەم بۆ دەڵاڵێکی بۆ من بێتە وەسیلە

بەرگی سەربازیم بۆ هات، خەتای کوێخا سجیلە (١١)

ئەوانەی دەستیان ڕۆیشتبا و توانیبایان بەرتیل بدەن، بۆ ماوەیەک دەیانتوانی خۆیان لە چوون بۆ سەربازی قوتار بکەن. بەڵام ئەو سەردەمە زۆربەی خەڵک هەژار و بێدەرەتان و مەئموورانی دەوڵەتیش تا بڵێی چنۆک و چڵێس و تێر نەخۆر بوون. بۆیەش خۆ شاردنەوە لە دەستیان ئاستەم بوو.

ماشێنێ هاتووە چادرەکەی سەوزە

هەر من مەشموولم دەمبەن بۆ حەوزە (١٢)

دوای بردن بۆ حەوزە، ئەو کوڕە کوردانەی کە تا ئەو دەم لە گوندەکەی خۆیان واوەتر هیچ شوێنێکیان نەدیبوو، زمانەکەی خۆیان لە دەرەوەی کوردستان هیچ برەوێکی نەبوو و هیچ قوتابخانە و مەدرەسەیەکیش نەچووبوون و نەبوو تا فارسیی زمانی داسەپاو فێر بن و بە قەولی خۆیان هەڕەی لە بەڕەی بکەنەوە، بێ سەر و زمان بۆ دوورترین شارەکانی ئێران ڕەوانە دەکران و دوو ساڵ بە زۆر لە پادگان و سەربازخانەکاندا مەشقیان پێ دەکرا و کاریان لێ دەکێشان: 

نیزام ئەی نیزام، خۆم کوڕە سەرباز

لێرە نامهێڵن، دەمبەن بۆ شیراز 

یان؛

نیزام ئەی نیزام، نیزام بگیرە

وەرەقەم هاتووە، بۆ ئەردەبیلە (١٣)

ئەم بە سەرباز گیران و بۆ سەربازی ناردنە لە ڕوانگەی کوردەوە هیچی کەمتر لە دوورخرانەوەی تاوانبارێک بۆ شارێکی دوور نەبووە. لە شێوەیەکی دیکەی ئەو بەندەی سەرەوەدا دەڵێ:

نیزام نیزامە،دەمگرن بەسەرباز

دوورم ئەخەنۆ بۆ موڵکی شیراز (١٤)

دووری کوڕ لە دایک و باوک و بنەماڵە یەکێکی تر لەو بوارانەیە کە ڕەنگدانەوەی زۆری لە ئەدەبی کوردیدا هەبووە. ئەوانەی لە سەرەتادا سەبارەت بە تووک و نزا لە ڕەزا شا باس کران، بەشێک لە هەستی دایک سەبارەت بە کوڕە سەربازەکەیەتی:

کوڕم بەخێو کرد بە نوقڵی شاری

ڕەزا شا بردی لە بۆ ئیجباری

ئەم دووری و دابڕانە لای کوڕە سەربازیش هیندە بە ژان و ئازارە و ئەم ژان و ئازارەش ڕەنگدانەوەی بووە. ڕەنگە لە نێو گۆرانییەکانی حەسەن دەرزیدا زیاترین هەستی کوڕە سەرباز لە دووری دایک بدۆزینەوە. ئەو کە بۆخۆی ڕاست لە سەردەمی شەڕی ماڵوێرانکەری ئێران - عێراقدا بە سەرباز گیرا و دوو ساڵ ژیانی سەختی سەربازی لەو هەلومەرجەدا تێپەڕ کرد، لە گۆرانییەکیدا ئاوا سۆزی خۆی لە دووری دایکی دەردەبڕێ:

ئەگریم بۆو خەوەی کەوتووە لە چاوت

بۆ لێوی وشک و تینوو و بێ ئاوت

ئەگریم بۆ قرچەی جەرگی دایکی دڵ سووتاو

بۆ کڵپەی دروون خوشکی لێقەوماو (١٥)

نیزام نیزامە خۆم کوڕە سەرباز

لێرم ناهێڵن دایە گیان دەمبەن بۆ ئەهواز

دەترسم بمرم دایە گیان لەوێ بە بێ ناز (١٦) 

هەروەها لە گۆرانیی نەورۆزیشدا ئەو هەستی دوورییە بەر گوێ دەکەوێ:

نەورۆز دێ دایە گیان ماڵەکەت جێی شینە

شەرتە بێمە خەوت پڕ بە دڵ بمبینە (١٧)

 

دووری و ئازارەکانی بە سەرباز گیران، بێگاری و چەوساندنەوە لە سەربازخانەکاندا بەشێکی دیکە لە ئەدەبی سەربازیی کورد پێک دەهێنێ و سەربازە بە زۆر گیراوەکانی کورد ئاوا حاڵی خۆیان لە سەربازخانە زۆرملییەکاندا دەربڕیوە:

دادمە لە دەست شەیپوور نیمە شەو

فەرماندەی گورهان، نیزام قەدەم ڕەو

شاعیر و هاوڕێ ئاسۆ خەبات لە کاتی سەربازیی زۆرەملیدا

بە شەو نیگابان دەرکی زیندانم

بە ڕۆژ زەلیلی دەست گروبانم

نیزام ئەی نیزام، یار ئازیزەکەم

میوەی ڕەنگاوڕەنگ، شەو پاییزەکەم

خودا بیبڕێ نانی سەربازی

بە شەو قەرەوڵ، بە ڕۆژ پێبازی (١٨)

یان؛

با بێژم بۆتان باسی سەربازی 

ئەمان ڕفێنن وەک موتور گازی

باسی سەربازی با بێژم بۆتان

بە ڕۆژ کار ئەکەین، بە شەو نیگابان

دەردی سەربازی لە من بپرسە

پۆتینەکانی چوار کیلۆ قورسە

پۆتین سەربازی سێ کیلۆ و نیمە

سەروان سەر تاشیاو ئێژی یەتیمە

ئەگەر دەپرسی غەزامان چۆنە

یا یەرەڵماسی یان هێلکەوڕۆنە

دوو ساڵ سەربازی بە شەو دیژبانم

بە ڕۆژ بێچارەی دەست گروبانم

دایانێ بە من شيیپوور نیمەشەو

فەرماندە گوردان نیزام قەدەم ڕەو (٢٠)

 

لە ژێر ئەو دۆخە زۆرە ملییەدا کەم نەبوون ئەو سەربازانەی تاقەتیان نەدەهێنا و بیریان لە ڕاکردن و بەجێهێشتنی ئەو دوو ساڵ زۆرەملییە دەکردەوە: 

ئەمن کە کورد بم، لە کوردستان بم

بۆچی سەربازی لای ئیسفەهان بم؟ (٢١)

خودا و پێغەمبەر لێتان بێ ڕازی 

فەرارێ دەکەم نایکەم سەربازی (٢٢)

ڕاکردووەکان زۆر جار خۆیان لە ڕیزی پێشمەرگەی کوردستاندا دەدیتەوە و سەربازییەک کە ئامادە نەبوون بۆ داگیرکەری بکەن، سەختترەکەیان بە گیان دەکڕی و لە ڕێگای ڕزگاریی کوردستان و وەدەرنانی ئەو داگیرکەرەی بە زۆر سەربازیی لە کورد دەگرت، گیانبازییان دەنواند. هەشبوون کە بەر لە پەیوەستبوون بە شۆڕشی کوردستان، ژێر بە ژێر پێوەندییان بە پێشمەرگەوە دەگرت و پایەگا یان گوردانەکەیان بە خۆیانەوە ڕادەستی ئەوان دەکرد. ئەو هەستە لانیکەم لە چەند بەند گۆرانیی حەسەن زیرەک و لە گۆرانیی "نیزام"دا کە تایبەت بە دەربڕینی ژان و ئازارەکانی سەربازییە، ڕەنگی داوەتەوە:

"ئاغا نیم دێهاتم بێ 

کورد نیم دێموکراتم بێ..." (٢٣)

هاتنی ئەو بەندە لە گۆرانیی نیزامدا ئاماژەیەکی بەدەر لەو هەستە نییە کە ڕێگای ڕزگاری لە دەست سەربازی بۆ داگیرکەر، لە گرتنە بەری ڕێگای پێشمەرگایەتی بۆ کورددا دەستنیشان دەکا و لە بەرامبەر دەوڵەت و دەسەڵات و لەشکری داگیرکەردا، دێموکرات و پێشمەرگە بە سامان و دەسەڵاتی خۆی دەزانێ. ئەو هەستە لە بەندێکی دیکەشدا ڕەنگی داوەتەوە و بێژەر ئەمجار ڕاستەوخۆ خۆی لە ڕیزی سەربازانی نیشتمانی خۆیدا دۆزیوەتەوە:

ئای نیزام بۆخۆم نیزام

سەربازی دێموکڕاتم

بەرماڵی نوێژەکانم

دەسماڵی دەستم فاتم... (٢٤)

ژێدەر: 

١- گۆرانییەکی فۆلکلۆریی بەنێوبانگی کوردە

٢- گۆرانییەکە کە بە کوردی و بە فارسی گوتراوە و ڕوون نییە کامیان لە ئەویدی وەرگرتووە بەڵام زیاتر وەک کوردی دەچێ.

٣- سوارۆ بە دەنگی حەمە جان

٤- سوارۆ بە دەنگی شۆڕش غەفووری

٥- گۆرانیی "ئای نیزام بۆخۆم نیزام" بە دەنگی حەسەن زیرەک

٦- فەرهەنگی زارەکیی موکریان - سەلاح پایانیانی

٧- گۆرانی مەشموول بە دەنگی محەممەدی ماملێ

٨- لە دەنگی حەسەن زیرەک

٩، ١٠، ١١، ١٢ و ١٣- لە دەنگی محەممەد کێلەشینی 

١٤- ژیان لە بازنەی ڕووداوەکاندا - بەرگی یەکەم، قادر ئەلیاسی

١٥، ١٦، ١٧: دوو گۆرانیی حەسەن دەرزی ؛ دایە گیان و نەورۆز دێ

١٨- لە دەنگی محەممەد کێلەشینی

١٩- لە دەنگ و ڤیدیۆی کوڕە سەربازێکی نەناسراو

٢٠- ژیان لە بازنەی ڕووداوەکاندا - قادر ئەلیاسی

٢١- دەنگی محەممەد کێلەشینی

٢٢ و ٢٣- گۆرانیی ئای نیزامی حەسەن زیرەک کە لە ماڵان تۆمار کراوە

حیزبی دێموکرات لە هەلومەرجی ئێستادا

 من لە دوورەوەم و بۆم نییە خەت و نیشان بکێشم بەڵام حیزبی دێموکرات ڕەنگە ئیدی نەتوانێ لە گوێن چل ساڵی ڕابردوو، بنکەی چەکداریی ئاشکرای لە باشووری کوردستان لە ژێر حوکمی حکوومەتی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی عێراقدا هەبێ. ڕێبەران و  کادرەکانی ئەم حیزبە ڕەنگە نەتوانن چیدی دەستێکیان بە کاسبیەوە بێ و دەستەکەی دیکەیان بە سیاسەت و پێشمەرگایەتییەوە. هەلومەرج لە ڕێبەریی ئەم حیزبە دەخوازێ بیرێکی بنەڕەتی لە چارەنووسی ئەم حیزبە و شۆڕشی کوردی ڕۆژهەڵات بکاتەوە. پێویستە بۆخۆی بڕیاری یەکلاییکەرەوە لە سەر چارەنووسی خۆی بدا پێش ئەوەی ناچار بە جێبەجێ کردنی بڕیارێکی دەرەکی بێ. بۆیەش زیاتر باسی ئەم حیزبە دەکەم چونکە هەم بۆخۆم ئەندامی ئەم حیزبەم، هەم ئاستی چاوەڕوانییەکانی خەڵکی کوردستان لەو حیزبە لە سەرێیە، هەم زیاترین پێشمەرگەی هەیە و هەمیش کۆماری ئیسلامی پتر فۆکووسی خستۆتە سەر ئەم حیزبە و چارەنووسەکەی. 

 ئەوە کە لەو چەند دە ساڵەدا ئەم حیزبە توانی لە قووڵایی خاکی باشووری کوردستان، لە پێدەشتەکانی کۆیە و جێژنیکان و... لە سای حکوومەتی هەرێمی کوردستاندا بمێنێتەوە، دەرەنجامی دوو هۆکار بوو:

یەکەم؛ ئەم جێگیربوونە خۆی دەرەنجامی پاشەکشەی ئەم حیزبە لە ئەنجامی مامەڵەیەکی نێوان سەرکردایەتیی هەرێمی کوردستان و کۆماری ئیسلامی بە ڕەزامەندیی ڕێبەری ئەم حیزبە بوو. 

 دووهەم؛ لەو ماوەیەدا ئەم حیزبە سەرئێشەی زۆر و گەورەی بۆ ڕێژیمی تاران نەبوو. 

 بەڵام شۆڕشی ژینا هاوکات کە ڕێژیمی کۆماری ئیسلامی هەڵتەکاند، سەبارەت بە حیزبەکانی کوردستانیش ئەم ڕێژیمەی تووشی ڕاچڵەکان کرد. سەرهەڵدانی شۆڕشێکی وەها بەرین لە کوردستانەوە کە بە ناوی "ناوەندی هاوکاریی حیزبەکانی کوردستانی ئێران"ەوە ڕێبەری دەکرا و هەموو ئێرانی تەنییەوە، ڕێبەرانی ڕێژیمی تووشی هەست بە مایەپووچی لە پیلان و پلانەکانیاندا کرد. 

 یەکگرتنەوەی حیزبی دێموکرات بە بێ ئەوەی بەرنامەی کورتخایەنی ئەم حیزبە بێ، پۆتانسیەلی شۆڕشێکی بەرینی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا خوڵقاند. ڕاست چل ڕۆژ دوای ئەم یەکگرتنەوەیە بوو کە شۆڕشی ژینا لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان هاتە ئاراوە. لە ڕاستیدا حیزبی دێموکراتی دوای یەکگرتنەوە کە هێشتا نەیتوانیبوو خۆی دابڕێژێتەوە و  نەپەرژابوو ئۆرگانەکانی یەک بخاتەوە، کەمترین ئامادەیی بۆ ڕێبەریکردنی وەها شۆڕشێک هەبوو. لە درێژماوەشدا دیتمان کە ئەو حیزبە بە کردەوە نەیتوانی کارێکی زۆر بۆ ئەم شۆڕشە بکا و بە هیچ جۆر لە ئاستی چاوەڕوانییەکانی خەڵک و شۆڕشگێڕانی شۆڕشی ژینادا دەرنەکەوت. بەڵام ئەوانە نەبوون بە هۆکار تا کۆماری ئیسلامی ئەو سەرهەڵدانە لە چاوی ئەم حیزبەدا نەبینێ. حیزبێک کە نیشان درا دوای دەیان ساڵ دابڕانی فیزیکی لە خەڵکەکەی، هەروا ڕەگی لە تان و پۆی کۆمەڵگای کوردستاندایە و لە ماوەی شۆڕشی ژینادا دەرکەوت کە هەروا حیزبی خۆشەویست و جێی هومێدی خەڵکی کوردستانە. وتنەوەی دروشمەکانی پشتیوانی لەو حیزبە لە خۆپێشاندانە هەزاران کەسییەکانی سەر شەقامەکانی کوردستان جارێکی دیکە ئەو ڕێژیمەی بە نیسبەت ئەم حیزبە ڕاچڵەکاندەوە و تێگەیشت کە هەموو بەرنامە سیاسی، سەربازی، ئەمنییەتی، تەبلیغی و سیخوڕییەکانی لە ماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا دژ بەم حیزبە و بە گەلی کورد بڵقی سەر ئاو بوون. زانی کە بە تیرۆری ڕیبەران و ئەندامانی ئەو حیزبە، بە دوورخستنەوەی فیزیکیی حیزبەکە لە سنوورەکان، بە مەیداندان بە حیزبی پارچەکانی دیکەی کوردستان بۆ دزەکردنە نێو کۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتی کوردستان بۆ پڕکردنەوەی جێگاکەی و، لەولاوەش بە تەبلیغات دژی حیزب و تەماح وەبەرنان و هەڵفریواندنی خەڵک نەک پێگەی ئەم حیزبەی لاواز نەکردووە بەڵکو زیاتر لە نێو دڵی خەڵکی کوردستاندا جێی بۆ خۆش کردووە. هەر بۆیەش لە جەرگەی شۆڕشی ژینادا دەستی لەو حیزبە نەپاراست و هەموو چاوەدێرێکی سیاسیش دەیزانی ئەگەر ئەم شۆڕشە کۆتایی بە تەمەنی نگریسی ئەم ڕێژیمە نەهێنێ و ئەگەر مۆڵەت بدەین ئەم دێوە نیوەگیانە خۆی لە ژێر باری شۆڕشدا ڕاست بکاتەوە و گیان بگرێتەوە، بە سەر حیزبی دێموکرات و حیزبەکانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە ناچێ.

شکستی ئەو پلان و پیلانانە ڕێبەرانی سیاسی و ئەمنیەتیی کۆماری ئیسلامیی لێبڕاو کردووە کە دەبێ لانیکەم لە کورتخایەندا هەنگاوێکی دیکە پاشەکشە بەو حیزبە بکەن. هەنگاوەکەش ئەوەیە کە هیندەی بتوانێ پێشمەرگە لە شاخ، چەک لە پێشمەرگە و پێشمەرگە لەم حیزبە و لە حیزبەکانی دیکەش دابماڵێ. دوای ئەوە هەنگاوی دووهەم دێتە ئاراوە کە سرووشتییە لە هەنگاوی یەکەم بۆی ئاسانتر دەبێ. ئەویش ئەوەیە کە بە مەرەدی موجاهیدینی خەڵقی بەرێ و هیندەی بکرێ دوور و دوورتریان بخاتەوە. ڕێژیم دەزانێ بەو کارانە ئەم حیزبە تووشی گەورەترین شکستی مێژوویی خۆی دەکا و بزووتنەوەی نەتەوایەتی و نەوەی نوێی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە دینامیزمی سەرەکیی شۆڕشی ژینا و سەرهەڵدانەکانی داهاتوون، تا ساڵانێکی زۆر لە هەست و خوست دەخا.

بەکورتی ڕووداوەکانی یەکساڵی ڕابردووی پێوەندیدار بە حیزبی دێموکرات و ڕۆژهەڵاتی کوردستان، هەر لە ڕۆژی ڕاگەیاندنی یەکگرتنەوەی ئەم حیزبەوە تا سەرهەڵدانی بەرینترین ڕاپەڕین دژ بە کۆماری ئیسلامی و کوردستانیترین سەرهەڵدان لە مێژووی ئێراندا، سەرکردایەتیی ئەم حیزبەیان لە بەر دەم ساتەوەختێکی مێژووییدا داناوە تا بڕیارێکی چارەنووسساز لەسەر داهاتووی خۆی بدا و چارەنووسی خۆی بۆخۆی یەکلایی بکاتەوە. ئەم یەکلاییکردنەوەیەش شتێک نییە کە بە پاڕانەوە و خۆ فەقیرکردنەوە یان بە هەڕەشە و خۆ گیفکردنەوە لە پێدەشتەکانی باشووری کوردستان و لە بندەستی حکوومەتی هەرێمی کوردستانەوە جێبەجێ بکرێ.

لە پەڕاوێزی پەیامی هاوخەمی بۆ عاشوورای حوسێنی

 تاهیر قاسمی *

لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست ئایین هێشتا یەکێک لە سەرچاوە گرینگەکانی هێز بۆ بەرهەڤکردن و هاندانی کۆمەڵگەیە. هەر ئێستا چەندان دەسەڵات لە سەر بنەمای مەزهەب خەریکن وڵات و کۆمەڵگە بەڕێوە دەبەن و هاوکات ماف و ئازادییەکانی خەڵکی پێ سەرکوت دەکەن. بۆیەش نەدیتن و بازدان بەسەر ئەو بابەتە گرینگەدا بۆ هەر حیزبێکی سیاسی - نەتەوەیی خەسارهەڵگرە.

خەڵکی کوردستان بە سەر ئایین و ئایینزای جیاوازدا دابەش بوون. هەر لە ئایینزاکانی شیعە و سوننەوە تا ئایینی یارسان و ئێزدی و جوولەکە و مەسیحی و... . سروشتییە ڕازیکردنی پێڕەوانی ئەو هەموو ئایینانە بۆ هەر حیزبێکی نەتەوەیی کارێکی چەتوونە. بەتایبەت کە دەبینین ئایینەکان هەمیشە لەگەڵ یەک تەبا نین. جاری وایە یەکتر بە کافر و خوانەناس و دژ بە بەهاکانی خۆیان تاوانبار دەکەن و بەو پێیەش بە خوێنی سەری یەکتر تینوو دەبن.

حیزبی دێموکرات ئەگەرچی حیزبێکی سیکۆلارە و بەردەوام جەخت لەسەر جیایی دین لە سیاسەت و حکوومەتدا دەکا، بەڵام هەر لە سەرەتای دامەزرانیەوە، ئایین دەوری خۆی لەو حیزبەدا گێڕاوە. قورئان یەک لەو پیرۆزییانە بوو کە ئەندامانی کۆمەڵەی ژێکاف دەبوو سوێندی وەفاداریی پێ بخۆن. پێشەوای حیزبی دێموکرات و سەرکۆماری کوردستان مەلا و قازیی شەرع بوو. مەلا و مزگەوت و حوجرەکان لە سەرەتاوە دەوری گرینگ و بەردەوامیان لە دامەزران، بووژانەوە و پەرەگرتنی حیزب و خەباتەکەیدا گێڕا. دواتریش کە حیزب ڕادیۆی دامەزراند، ڕۆژانە بەرنامەکانی بە "چەند ئایەت لە قورئانی پیرۆز" دەستی پێ دەکرد. بەڵام ئەو چەند ئایەتەی قورئان لەنێو ناتەبایی ئایینەکاندا، بۆ حیزب بێ دەردیسەر نەبوو. بێجگە لە ڕەخنەی چەپ و لائیکەکان سەبارەت بە نەفسی دانانی قورئان، سەرەتا لە سۆنگەی ڕەخنەی پێڕەوانی ئایینی یارسان سەبارەت بە گوتنی دەستەواژەی "شەیتانی ڕەجیم"، حیزب ئەو بەشە لە خوێندنەوەکەی لادا. دواتریش کۆتایی‌هێنانی خوێندنەوەکە بە "صدق‌ اللە العظیم" و خۆ پاراستن لە دانانی "صدق اللە العلی و العظیم" کە خواست و باوەڕی شیعەکانە، کەوتە سەر جوغرافیای سوننەنشینی مەیدانی تێکۆشان و، بەدەر لە خواست و دەسەڵاتی حیزبەکە، لانیکەم لە ڕوانگەی بەشە شیعەنشینەکەی کوردستان، زیاتر مۆرکی سوننەبوونی لە حیزب و خەباتەکەی دا.

ئەوە کە بۆ حیزبێکی نەتەوەیی تا کوێ دروستە خۆی لەو بابەتە ئایینیانە هەڵقوتێنێ، جێگای ڕاوەستە لەسەر کردنە، بەڵام ساڵانێکە حیزب ئەو نەریتەی بۆخۆی داناوە کە لە بۆنە ئایینییەکاندا پەیامی پیرۆزبایی بۆ پێڕەوانی ئەو ئایینانە دەنێرێ. هەر لە پەیام بە بۆنەی جێژنی سەری ساڵی مەسیحییەوە تا جێژنە گشتییەکانی ئیسلام وەک قوربان و ڕەمەزان یان جێژنەکانی ئایینی یارسان وەک جێژنی خاوەنکار. ئەگەرچی جێژنەکانی قوربان و ڕەمەزان هی سەرجەم موسوڵمانانن بەڵام بەپێی ئەو گرینگایەتییەی کە پێڕەوانی ئایینزای شیعە بۆ تازیەباریی عاشوورا و ڕۆژانی موحەڕەم هەیانە، بێدەنگە لێکردنی حیزب هەم نیشانەی هەڵاواردن و بەهێند نەگرتنی کوردانی باوەڕدار بە ئایینزای شیعە بوو و هەمیش پشتڕاستکردنەوەی ناڕاستەوخۆی تانەی سوننیگەرایی لە حیزب و خەباتەکەی و لە جوغرافیای تێکۆشانی. بۆیەش ناردنی پەیام لە ئاستی هاوخەمی لەگەڵ پێڕەوانی ئەو ئایینزایەدا، لە چەند ڕوانگەوە دەتوانێ گرینگ و جێی بایخ بێ:

١-  حیزبی دێموکرات حیزبی نەتەوەیی دانیشتوانی ڕۆژهەڵاتی کوردستانە. حیزبێکی نەتەوەییش پێویستە ڕێز لە بەهاکانی کۆمەڵگەکەی خۆی بگرێ بە بەها ئایینییە جیاواز و جۆراوجۆرەکانیشەوە و بەو بەهایانەشەوە کە هی خەڵکن بەڵام ڕێژیمی ئیسلامی لە تاران بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی خۆی کەڵکاوەژۆی کردوون.

٢- مادام ڕێبەریی حیزب ناردنی پەیام بۆ بۆنە ئایینییەکانی ئایینەکانی تری لای خۆی کردووە بە نەریت، ناکرێ بەشێکی زۆر لە دانیشتوانی کوردستان و کوردانی نیشتەجێی ناوچەکانی دیکەی ئێران لەو نەریتە بێبەری بکا و بە بێدەنگەکردن لە بەرامبەر گرینگترین بۆنەی ئایینیی کوردانی شیعە، خۆی تووشی سیاسەتی هەڵاواردنی ئایینی بکا.

٣- نایەکسانیی ئایینی و زاڵکردنی ئایینێک بەسەر ئایینەکانی دیکەدا یەک لە سیاسەتە هەرە دزێوەکانی ڕێژیمی ئیسلامی لە ئێرانە. حیزبی دێموکرات نابێ لە سۆنگەی دژایەتیی ئەو سیستمە تۆتالیتێرەدا کە ئایینزای شیعەی بەسەر ئایینەکانی دیکەدا زاڵ کردووە، تووشی هەمان سیاسەتی نایەکسانیی ئایینی ببێتەوە.

٤- لە پەنا یەکسانیی ئایینەکاندا، ئاسایشی ئایینی و ئەوە کە پێڕەوانی هەموو ئایینەکان بە مەرجی دەستدرێژی نەکردنە سەر ماف و ئازادیەکانی خەڵک و ئایینی دیکە، مافی بەڕێوەبردن و پەرەدان بە ئایینەکەی خۆیان دەبێ هەبێ، بابەتێکە کە ئۆپۆزیسیۆنی دێموکراسیخوازی کۆماری ئیسلامی و لەو نێوەدا حیزبی دێموکرات پێویستە وەک جێگرەوەی سیاسەتی سەرکوتکەرانەی کۆماری ئیسلامی بانگەشەی بۆ بکەن و لە پێناویدا تێ‌بکۆشن.

٥- هاوخەمیکردن لەگەڵ کوردانی شیعە، ئەرخەیانیدان بەو بەشە لە کوردانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و سەرجەم خەڵکی سەر بە ئایینزای شیعە لە ئێرانە کە دژایەتی لەگەڵ دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی و هەوڵدان بۆ ڕووخاندنی ئەو ڕێژیمە بە هیچ جۆر بە مانای دژایەتی لەگەڵ ئەوان و دینەکەیان نییە.

٦- هاوخەمیکردن لەگەڵ شیعەکان ئەستاندنی چەکی شیعەگەری لە ڕێژیمێکە کە بەردەوام هەوڵ دەدا بەو چەکە هەم خۆی بپارێزێ و هەمیش ئازادیخوازان و باوەڕ و ئایینەکانی دیکەی پێ سەرکوت بکا. هەوڵدانە بۆ ئەستاندنەوەی هەموو ئەو ئامرازانەی کە ئەم ڕێژیمە پێی وایە لە پاوانی خۆیدایە و دەبێ هەروا بمێنێتەوە.

لەم نێوەدا پێویستە هەمووان بزانن کە ئایینزای شیعە بەر لەوەی دینی دەسەڵاتی دیکتاتۆری مەزهەبیی کۆماری ئیسلامی بێ، ئایینی بەشێکی زۆر لە کوردانی نیشتەجێی ئێران و ڕۆژهەڵاتی کوردستانە. هاوخەمی لەگەڵ کوردانی سەر بە ئایینزای شیعە بە بۆنەی عاشوورا و محەڕەم، مینای پەیامی پیرۆزبایی بە بۆنەی جێژنەکانی ئایینیەکانی تر، ئەرخەیانیدان بە پێڕەوانی سەرجەم ئایینەکانە کە لە کوردستانێکی ئازاددا هەموان دەتوانن بە مەرجی دەستدرێژی نەکردنە سەر ئەویدی، دین و باوەڕەکانی خۆیان بپارێزن و پەرەی پێ بدەن، بە بێ ئەوەی دینی خۆیان بەسەر خەڵکی دیکەدا بسەپێنن یان هەوڵ بدەن حکوومەتی پێ بەڕێوە بەرن. حیزبی دێموکراتی کوردستانیش ئەگەر دەسەڵاتی بەدەستەوە بێ، زامنی ئەو پاراستن و دەستدرێژی نەکردنە دەبێ. ئەوەش زۆر جیاوازە لە پێناسە کردنی خەباتی ڕزگاریخوازانەی نەتەوەی کورد بە خەباتی حوسێنی، عومەری یان هەر ئایین و ئایینزایەکی تر.

* بۆ میدیای حیزبی دێموکراتی کوردستان نووسراوە و لە کوردستان میدیادا بڵاو کراوەتەوە

مەڕبێنە

 لە گوندی هەرمۆتەی مەسیحی نشینی پەنا کۆیە، چاکێک بە ناوی "ماڕ بێئەننا قەدیشە" هەیە کە لای پێڕەوانی هەردوو ئایینی مەسیحی و ئیسلامی پیرۆزە. مار یان ماڕ وشەیەکی رێزنانی مەسیحییەکانی مێزۆپۆتامیایە بۆ ئۆسقۆفی گەورە یان بۆ ئەوانەی لەڕێگای پاراستنی دینەکەدا گیان بەخت دەکەن. بێئەننا ناوی تایبەتە و قەدیشەش هەمان قەدیسەیە بەواتای پاک و پیرۆز. خەڵکی دەڤەرەکە ناوی "ماڕبێئاننا"یان کردووە بە "مەڕبێنە". هەر لەو ناوەش کە بۆخۆیان تێکیانداوە، پێیانوابووە "مەڕبێنە" دەڵێ مەڕم بۆ بێنن. زۆر جار مێگەلە مەڕەکانیان وەسەر مەڕبێنە دەگێڕا و حەوت جار تەوافی گومبەزەکەیان پێ دەکرد. پێیان وابوو بەوە مەڕبێنە بەڵا لە مەڕەکانیان دوور دەخاتەوە. جا ئەگەر مەڕێک بەجێ مابا یان وەدوایە کەوتبا، دەیانگوت ئەوە نەزری مەڕبێنەیە و مەڕبێنە دەڵێ ئەو مەڕەی بۆ من بێنن. خێرا دەیانکوشتەوە و دەیانکرد بە قوربانی و بە بەڵاگێڕەوەی مەڕەکانی دیکە.

وەک گوترا، مەڕبێنە لای موسوڵمانەکانیش گرینگ و پیرۆزە و "شێخ محەممەدی دێرێ"ی پێ دەڵێن گەرچی دێریش هەر پەرستگەی مەسیحییەکانە.

مەڕبێنە ئێستا بووە بە پاڕک و جومعانە موسوڵمانان و ساڵانەش لە ڕۆژێکی تایبەتدا مەسیحییەکان لە دوور و نیزیکەوە لێی کۆ دەبنەوە.

چ کەردەن؟

 ئێمەی کورد بۆ ئێستا و داهاتووی ئێران دوو ئەرکی گرینگمان هەیە کە دەبێ هاوتەریب بەرەوپێشیان بەرین:

الف - یەکخستنی ناوماڵی کورد، هاندانی لایەنەکان بۆ ئەو یەکگرتوویییە و بەگژداچوونەوەی هەر هەنگاوێک کە زیان لەو یەکگرتووییەمان بدا

ب - هێنانە سەر خەتی نەتەوەکانی دیکە و خۆ نیزیک کردنەوە و خۆڕێکخستن لەگەڵ ئەو نەتەوانە گرینگترین کارتێکە کە کورد وەک ڕێکخراوترین و مافخوازترین نەتەوە، دەبێ بە دروستی یاری پێ بکا. تا پێش لە شۆڕشی ژینا، فارسەکان لە کارتی نەتەوەکانی دیکە بۆ سەرکوتی کورد و خواستەکانمان سەرکەوتووانە کەلکیان وەرگرت. بەڵام کاتێ لە تەورێزەوە بانگی "ئازەربایجان بێدارە و پشتیوانی کوردستانە" گوترا، لە تارانەوە کورد بە چاو و چرای خەبات ناوی هات و لە بلوچستانەوە دروشمی کورد بە تەنیا نییە و بلوچ پشتیوانییە بەرز بۆوە، ئەو کارتە بە قازانجی کورد وەرگەڕا. بۆیەش ئێمەی کورد دەبوو و دەبێ بە باشترین شێوە لەو وەرسووڕانە و لەو کارتە کەلک وەرگرین. ئەوەش پێش هەر مەبەستێک، دەبێ بۆ شکاندنی شکۆی دەسەڵاتدارەتیی فارس بە هەر کام لە شێوەکانی پادشاهی، ئیسلامی و کۆماری و هەر شێوازێک کە ئامادە نەبێ دان بە مافی نەتەوەکاندا بنێ، کەلکی لێ وەربگیرێ. بۆ هێنانە سەر خەتی نەتەوەکان و پێکهێنانی هاوپێوەندی لە نێوانماندا، پێویستە هەر جۆری بۆمان دەکرێ لەو ڕێگایانەی خوارەوەدا هەنگاو بنێین:

١- هەوڵ بدەین لە خۆشی و ناخۆشیی هەموو نەتەوەکانی دیکەدا بێ جیاوازی بەشدار بین؛

- گەر لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا هەشتەگ و تۆفانی تویتێرییان هەبوو لەگەڵیان بەشدار بین

- گەر جێژن و بۆنەیەکیان هەبوو، بە چڕی پیرۆزباییان پێ بڵێین و جێژنیان لەگەڵ بگرین.

- ئەگەر کارەساتێکیان بەسەردا هات، هاودەردییان لەگەڵ بکەین و بە پێی توانا یارمەتییان بدەین.

- لە خۆپێشاندانەکانماندا ئەگەر کەسیشیان لەگەڵمان نەبوو، بۆخۆمان ئاڵایەکیان بۆ هەڵبدەین

- لە جێژن و بۆنەکانماندا بانگیان بکەین و ڕێگایان بدەین پەیامیان هەبێ.

- لە سەر میدیاکانمان وەختیان بۆ تەرخان بکەین.

٢- لە تویت، کامێنت یان بابەتی کێشە خوڵقێن، لە دانانی نەقشەی خەیاڵی، لە گێڕانەوەی مێژوو و هەر شتێکی دیکە کە هۆی نیگەرانیی نەتەوەیەک لەو نەتەوانەی لێ بکەوێتەوە، خۆ ببوێرین. ئەوە بە تایبەتی لە پێوەندیی نێوان کورد و تورک، کورد و عەرەب و کورد و لوڕدا بۆ ئێمەی کورد گرینگە لەبەرچاوی بگرین.

٣- چارەنووسی هەر شار، ناوچە یان پارێزگایەکی جێی مشتومڕ بە داهاتوو و بە دەنگی خەڵکی ئەو شوێنانە و بە پاراستنی مافی کەمینە لەهەر حاڵەتێکی دابەشکردندا بسپێرین و ئێستا نە بیاندەین بە هیچ نەتەوەیەک و نە بە دەستیان لێ بەر بدەین. هاوکات هەوڵ نەدەین بکەوینە ناو ئەو کێشانەی کە تاکی ئەوان یان ڕەنگە دەزگا سایبێرییەکان لە دانانی ئەو شتانە بۆ هاندانی ئێمە و پێکوەرکردنمان دەیهێننە گۆڕێ.

٤- لە کێشەی نێوان نەتەوەکاندا مەگەر کێشەیان لەگەڵ فارسەکان هەبێ ئەگینا باشترە بێلایەنی بپارێزین و چەندی بۆمان کرا دەست لە کاروباریان وەرنەدەین. بە تایبەت لە کێشەی نێوان لوڕ و عەرەب یان تورک و گیلەک یان گیلەک و تەبەریدا

٥- پەرەگرتنی ئەو خواستە نەتەوەییانە و زۆربوونی ڕادەیان نیگەرانمان نەکا و بە هەڕەشەیان نەزانین و بەرچاوتەنگانە مامەڵەیان لەگەڵ نەکەین.

٦- هەوڵ نەدەین هێژەمۆنیی خۆمان بەسەر هیچ گەلێکدا بسەپێنین یان نەتەوەیەکی دیکە بە بەشێک لە کورد لەقەڵەم بدەین. ئیزن بدەین خەڵک لەداهاتوودا بۆخۆیان بڕیار لەسەر شوناسی نەتەوەیی خۆیان بدەن و نیزیکایەتییەکان بکەین بە هۆی دۆستایەتی و هاوکاری نەک هەوڵدان بۆ قووتدانی نەتەوەیەک لە لایەن نەتەوەی ئێمەوە. هەوڵی ئاوا زیاتر نێوان ناخۆشی لێ دەکەوێتەوە کە بە قازانجمان نییە. ئەوە بە تایبەت ڕووی لەو ڕوانگەیە کە لوڕەکان بە کورد دەزانێ لەحاڵێکدا لوڕەکان بۆخۆیان لەو بارەوە کۆک نین.

٧- شۆڕشی ژینا شۆڕشێکی سیکۆلار و نادینییە. نەهێڵین لەپێوەندیی لەگەڵ ئەو نەتەوانەدا پرسی ئایین و دین ڕەنگدانەوەی بەسەر ئاست و جۆری پێوەندییەکانماندا هەبێ. لە هەمانکاتدا کە دەبێ ڕێز لە بۆچوونی ئایینیی جیاوازی ئەوان تا ئەو جێگایەی زیانی بۆ ئایین و خەڵکی دیکە و بۆ کۆمەڵگا نەبێ، بگرین.

٨- لەگەڵ فارسەکانیشدا پێویستە هێرشمان بۆ سەر ڕۆحی هێژەمۆنی خوازی و خۆ بە زلزانیی و خۆ بە گشت زانیی ئەوان بێ نەک بێڕێزی بە نەتەوەیەک لە نەتەوەکان. پێویستە پێیان بسەلمێنین کە ئەوانیش وەک هەموو نەتەوەکانی دیکە، لە نەتەوەیەکی ناو ئەو هەموو نەتەوەیە نە زیاترن و نە کەمتر.

ژاکاوێک بە شێعری گەشەوە

نێوەڕاستەکانی دەیەی شەستی هەتاوی، منیش لەو مەدرەسەیە دەمخوێند کە ئەو دوو پۆل لەپێش منەوە بوو. مەدرەسەی ١٧ی شەهریوەر لە گەڕەکی سێ‌ئاشانی مەهاباد. من ساڵی یەکەمی ناوەندی و ئەو ساڵی سێهەم بوو. لەگەڵ کاکم هاوکلاس و دەستەبرا بوون. هاوناویش بوون. زۆر ڕۆژان کاکم تا بەر دەرگای ماڵێیانی لەگەڵ دەچوو. جاری واش بوو دەچوو سەردانی دەکرد و دەرسەکانی بۆ دەخوێندەوە. دەیگوت کەمتر وا هەیە دوو جاری بۆ بخوێنمەوە و یەک جار بەسە بۆ ئەوەی لەبەری کا و لەبیری بێ.

یەکەم جار ڕەنگە ساڵێک یان دوو ساڵ دواتر بوو کە بە هۆی هاوڕێکانمەوە بە ئاودەنگی قسەم لەگەڵ کرد. زۆر زوو هەستی بە ئاشنابوونی دەنگم کرد و هەڵیدا کە برای ناسری هاوڕێی ئەوم! مرۆڤێکی ڕەزا سووک، قسەخۆش و خۆماڵی بوو. ئەویش وەک من منداڵی لادێ بوو. لەدایکبووی بەردەڕەشانی گوڵاویاغای سەر جادەی مەهاباد-میاندواو. تا پۆلی سێی سەرەتایی چاوەکانی مابوون و ژیانی ساکار و سروشتی دڵڕفێنی لادێی دیتبوو. هەر ئەو ماوە کەمەی تەمەن شوێنی لەسەر هزر و هەستی بە جێ هێشتبوو.

دەیانگوت شاعیرە. من چم لێ نەبیستبوو و لێم نەخوێندبۆوە بەڵام هەر ئەو ساڵانە لە یەکێک لە ژمارە سەرەتاکانی سروەدا شێعرێکی چاپ بوو. شێعرێکی جوان و دڵگیر بوو. دواتر ناوبانگی ئەدەبی بەرز بۆوە. ناسناوی شێعریی ژاکاو بوو. شاعیرێک کە سەرەڕای نابینایی، جوانی ناس و جوانی نووس و جوان نووس بوو. هاوکات شاعیرێکی شۆڕشگێڕ و تا سەر ئێسقان کوردپەروەر و نیشتمانخۆشەویست. لە دۆخی دیکتاتۆری و داگیرکراویی وڵاتدا ئازایەتی بە شێعرەکانییەوە دیار بوو؛

ئەی هەوری لێڵ و ڕەشی وڵات و دیارەڪەم

واز بێنە بڕۆ بۆچی بوویە چەتری شارەڪەم؟

لاچۆ لە ئاسمانی من و چڵڪنی مەڪە

با دەرڪەوێ هەتاوی بەتینی بەهارەڪەم

شاڵاوی تەرزە مەڕێژە سەر خونچەڪانی من

چاوی ڕەشی لێ سوور بووە با نەگری یارەڪەم

ئەی هەوری مەینەت‌وغەزەب حاشا پەڵەم نەویست

بە بروسڪە مەسووتێنە هەموو لالە زارەڪەم

بە گرمە گرم بۆوا بەری ئاسۆت لێگرتووم

ڕۆژ بەردە با بڕەوێ مەینەت و پەژارەڪەم

با سەقر و باز و هەڵۆ لە گەرمێنێ بێنەوە

ڕەش هەڵبگێڕن ڕژد و تەلانی هەوارەڪەم

با ڪوردە خێڵەڪی ڕوو بە سامڕەند بڪەونە ڕێ

ڪەو دەنگی شادی هەڵێنێ لەبەر پەسارەڪەم

ئەی هەوری لێڵ و ڕەشی وڵات و دیارەڪەم

نامانهەوێی بڕۆ لە ئاسمانی شارەڪەم

شێعری "قەندیل"ی یەک لەو شێعرە بەرزانە بوو کە هەستی شۆڕشگێڕیی ئەوی زیاتر بە گوێی شۆڕشگێڕان گەیاند:

قەندیل دەڵێ من سەر بە تەمم قەندیلم

تا خێڵی کوڕانم دەگەنێ هەر دیلم

زۆر هەوری دەبابەم بە سەرا هەڵدەتەقێ

زۆر تیری نەیاران لە دڵم هەڵدەچەقێ

زۆر دەکشێ بە سەرما سێبەری داڵاشان

زۆر دەڕژێ بە سەرما پەڵە خوێنی لاشان

زۆر شەو بە برینداری لە خەو هەستاوم

هەر بەرزە قەڵای کوردم و راوەستاوم

ئەو جۆگەلە ئاوەی کە لە من ڕادەخوشێ

ڕۆڵەی گەلە وەک سوجدە لەبۆی ڕادەکشێ

کاتێ سەری زاماری لە کۆشی خۆمە

شەو تاکوو بەیان بۆ کوڕی خۆم لۆلۆمە

هۆ دوندی کەلیخانی ڕنووپۆشی بەسام

یادم کە لە ژێر هەوری دەبابان عەبەسام

دڵ کەوتووە و هێــزم نییە بیلاوێنم

سەد ڕۆستەمە کوژراوە لە سەر داوێنم

من باوکم و دڵ بە خەم و ئاواره

چوار خێڵی کوڕانی بێبەشم لێ دیارە

نەورۆزی ڕەهایی و هەڕەتی هاتی من

ڕۆڵەم دەوێ بینووسێ بەسەرهاتی من

ژاکاو شارەزایی و تواناییەکی کەموێنەی لە نووسینی شێعر بە هەردوو شێوەی کلاسیک و نوێ هەبوو. بەشێک لە شێعرەکانی وەکو "کانی" کە هونەرمەندان ئاوازیان لەسەر دانا و گوتیانەوە، ناوبانگی ئەویان پتر بە گوێی کوردستانیان گەیاند:

هەر کاتێ دەکەومە بیری ئاواتی ڕۆژانی جوانی

بۆ ساڕێژی زامەکانم بە تەنیا دێمە سەر کانی

زووخاوی دڵ هەڵدەڕێژم بۆ وردە شەپۆلەکانی

ئەو بەستەیەی بۆ دەخوێنم بە لاوک یا بە گۆرانی:

کانی، کانی

تۆ جێژوانی دڵدارانی

تۆ ئاوێنەی ئاسمانی

خوێنی جەرگی چیا سەخت و بەرزەکانی

خۆزگە ئەوەی من دەیزانم، تۆش بیزانی

کانی، کانی

تۆ ئەسرینی هەورەکانی

دەزانی بۆ خۆشم دەوێی؟

شاعیرکوژێک وەک تۆ دەچێ چاوەکانی

دەزانی بۆ زۆر دێمە لات؟

چون لە لای تۆ بەجێ ماون جێ‌پێکانی

کانی، کانی

تۆ شاهیدی پشکووتنی ئەوینێکی ئاسمانیی

قاتڵی من لە تۆیدا شوشت پەنجەکانی

خوێنی دڵم تکاوە نێو ئاوی کانی

بەدەم بزەی ئەوینەوە دەمردم و نەمدەزانی.

ئەمڕۆ سێ ساڵ بەسەر کۆچی کاک ناسری ئاغابرادا تێپەڕی. کۆچێک کە بەڕاستی زۆر زوو و ناوادە بوو. کۆچی مرۆڤێکی زانا، شاعیرێکی بە توانا و کوردێکی پاک و ڕاستەقین. خەسارێک بوو کە لە کورد و لە ئەدەب و لە شێعری کوردستان کەوت.

بە دڵنیاییەوە یادی کاک ناسر بۆ هەمیشە بە بەرزی و بە نەمری لەنێو گەلەکەیدا دەمێنێتەوە

سەبارەت بە مەنشووری مەهسا

 

سەبارەت بە مەنشووری مەهسا، ناوەرۆک و واژۆکەرانی